nga Paskal Stafa

… citohet të ketë thënë Jezusi në Bibël. Po të zëvëndësojmë me marifetin e tre policëve vazhdimin: por prej çdo fjale që del nga goja e Hyjit, duke u nisur nga: … mbretëria e Hyjit është në mesin tuaj… me: por me çdo fjalë që del nga mesi juaj, dalim në përfundimin, disi të sforcuar natyrisht, që njeriu ushqehet, përpos ujit e bukës, edhe me fjalë: me çdo fjalë që del prej gojës së Hyjit…

Mesi i i fjalës shqip, i asaj fjale që mbetet e nis e jehon, mbetet të jetë diku në mes t’atyre mijëra faqeve që shkruhen – apo nxihen, përdhosen, dhunohen, lëmohen, përkëdhelen; mund të vazhdohet me radhë kështu – e në mesin tonë ato erdhën e qëndruan, duke, ose jo, u përvëluar, edhe këtë vit, rreth një muaj më parë, përkatësisht në Panairin e Librit.

U fol për të e për librin, siç është folur edhe herë të tjera, por asnjëherë deri në fund; të paktën, këtë përshtypje kemi gjithnjë kur na ndodh të hasim botues në ekran a në gazeta. E kur flitet për librin në Shqipëri, më së shumti ngrihen e flasin botuesit për të, disi gazetarët, shumë më rrallë përkthyesit (kur libri është i huaj), pothuajse aspak autorët e asfare kritikët. Ndërsa lexuesit, në këtë rast neve, i shtohen gjithë e më shumë dyshimet se në këtë diskurs ka diçka që nuk shkon, diç që nuk thuhet asnjëherë, ose që përflitet veç përgjysmë.

Së pari, ne dyshojmë në idealizmin absurd, që botuesit nuk harrojnë t’ia shtojnë mantrës së tyre të përvitshme, që kinse ata punojnë me ç’munden e si të munden për t’i sjellë lexuesit vlera kulturore. Dyshojmë, thjesht sepse ata nuk kanë pse ta bëjnë këtë. Botuesi, mendojmë me vete, është thjesht një ndërmjetës mes autorit e publikut, është, mos ta harrojmë këtë, një tregtar libri, të cilit nuk kemi pse i kërkojmë të paguajë të dhjetën për të shpëtuar shpirtin e tij në altarin kombëtar. Nëse ai e bën këtë, nuk ka pse ta shpallë botërisht lëmoshën dhe ndaj idealizmi i tij është rëndom në përpjestim të zhdrejtë me cilësinë e tij të vërtetë.

Nga ana tjetër, ka një kithtësi të madhe mes asaj ç’dëgjojmë nga miqtë me synime autoriale, a përkthimore, tavolinave të kafeneve e asaj që botuesit mëtojnë kudo të na e mpleksin me babaxhanllëk: përkthyesit paguhen keq, mezi i marrin paratë e tyre (nëse i marrin), ndërsa për autorët jokadareanë çështja shtrohet edhe më rreptë: botuesi të kërkon paratë për të botuar. Më idealisti prej tyre të kërkon, të paktën, paratë e shtypit. Dhe nuk është se nuk ka të drejtë për këtë: libri mezi shitet, ose nuk shitet asfare. (Le ta marrim me shumë rezerva këtu atë shifrën prej 90 mijë vizitorësh e 600 mijë librave që qenkan shitur në Panair: edhe për këtë kemi arsye të forta të dyshojmë: mjafton një pjestim i thjeshtë : 600.000 : 90.000= ?)

Pse ndodh kjo? Këtu nis paradoksi, bishti i gjarprit nis e gëlltitet nga koka e tij. Ndodh përsa shkruam më sipër: nëse ti e mbush tregun me gjithfarë hedhurinash, ku i gjen të tëra bashkë, perla e derra, për një fitim afatshkurtër, atëherë nuk ke edhe pse habitesh, nëse askush nuk afrohet më aty. Por nuk duhet kërkuar fajtori këtu, pasi është diç’ rrethanore si tërmet; është thjesht një gjendje, një sistem, i cili, nëse do të mbijetojë – e ne besojmë se do të mbijetojë domosdoshmërisht, pasi nuk  mund të ketë komb pa kulturë – i duhet të vetërregullohet, të vetëstrukturohet, të vetëpërzgjidhet.

Gjendjes i shtohet edhe koha në të cilën ndodh: revolucioni në komunikim, në media, e gjen librin shqiptar asfare të përgatitur: besojmë, pa Schadenfreude, se shumë botues do të mbeten pa punë nga ai. Sepse kujt i duhet një botues, nëse vetë autori e formaton librin dhe e shet online në platforma që tashmë janë në funksionim e shumë së shpejti do të hyjnë masivisht edhe në Shqipëri? Ky fenomen, që për pak rrënoi industrinë e muzikës e asaj të filmit, tani po i afrohet me hapa të gjerë librit. Nuk di në të gëzohesh e mezi ta presësh atë ditë; gjithsesi, libri tradicional ka vlerat e një gjësendi, vlerat e një pllake vinili, vlera pothuajse arkeologjike, ndaj edhe nuk rrezikohet të zhduket përfare.

Do të rrallohet si i tillë: do të mbijetojnë veç ata botues që e shohin librin si të tillë: si diç të çmuar, si kulinari të rafinuar e jo fast food.

Natyrisht që kultura nuk duhet hedhur në arenën e tregut si gladiator: luanët e shqyejnë menjëherë të krishterin që e beson këtë. E shqyer dhe e copëtuar, e fyer dhe e poshtëruar është sidoqoftë tash ajo: një vështrim i shpejtë në diskursin shqiptar, ku pjesën e luanit e ka politika, me britje, grindje, ulërima e përleshje lajmesh që ndjekin këmba-këmbës njëri-tjetrin, me ngut e vrazhdësi është e ngopur atmosfera shqipfolëse/shkruajtëse. E vetmja dalje është mbingopja, e na duket – apo na bëhet? – se nuk po mban më cunam pilafi e kohët po shkojnë drejt rrjedhave më të qeta. Shpresojmë që të jetë vërtet ashtu.

Ka shumë për të bërë, për të ribërë siç duhet. Shteti, në është i interesuar në komb, duhet të bëjë më së fundmi punën e tij e të kujdeset së pari që gjuha, një nga themelet e këtij të fundit, të mos shprishet përfare. Në rubrikën kulturore, për shembull, të një gazete shumë të lexuar, që mëton të shpërndajë dritë, lexuam sot në rresht të parë: Juve jeni i njohur etj. 

Jo zotërinj: kultura nis me të folurit drejt, me vetëpërmbajtje, me heshtjen para se të flasësh, heshtjen e domosdoshme për të mëtuar se ç’po thua. Shofim, njofim, neve jemi etj.: këtë e sheh, e lexon përditë dhe e dëgjon pikërisht nga personazhe që shtrojnë të njëjtat probleme si ky shkrim. Ndaj edhe dyshojmë në ç’thonë, dyshojmë në motivet e tyre e kemi edhe alibinë e nevojshme për këtë: janë po ata vetë që e vënë si Thomai gishtin në plagë.

Kultura shqiptare e libri bashkë me të është në rënie të lirë, por kjo rënie e ka një fund: truallin e fortë e të dhimbshëm, mbi të cilin gjallojmë. Në të ne besojmë: shumë do të zhduken aty, shumë libra e shumë fjalë. Mirë do t’ish t’i varrosnim vetë të vdekurit tanë, por ja që nuk po e bëjmë dot.

A mos jemi edhe vetë të tillë?

Meqë po dyshojmë shumëçka, le të guxojmë e të dyshojmë ca edhe vetveten: vetë besoj, ndonëse nuk e uroj, që brezi në pushtet, brezi ynë (mosha që pas 90-ta i gjeti të formuar, aty tek të njëzetat e përmbi), brezi që ka tani çelësat në brez, vuan një inerci negative të ish-it, një hov pengues të së kaluarës, e cila, për më tepër, në Shqipëri jo vetëm që nuk është përpunuar, por as nuk ka më gjasa që të ndodhë. Besoj, por do t’i uroja vetes që ky të ish veç një dyshim i pabazë, që ky brez është i thyer si bukë e nuk mund të ngjitet dot më; që ky brez është disi „i tromaksur“ e nuk do të mundet të jetë dot në gjëndjen e duhur psikike t’i bëjë gjërat të shkojnë më mirë. Të paktën, do të mundte që të mos i përkeqësonte edhe më. E këtu ka shumë për të mos bërë. Për t’iu kthyer sërish librit, pushteti, apo shteti, mund të mos bënte shumë gjëra që bëhen keq: keqbëhet arsimimi, keq studimi, keqpromovohen vlera, keqshpërndahen çmime e bursa, keqtrajtohet kultura, pasi nuk trajtohet fare, në rastin më të mirë, apo përdhunohet e degradohet nga tarafllëku, korrupsioni etj. (plagët dihen), në rastin më të keq.

Në trajektoren ( e bumerangut ndoshta) e librit nga autori tek lexuesi, ka dy të pafajshëm, në na duhet me patjetër të flasim me terma juridikë: i pari dhe i fundit, ndërsa të tëra hallkat që përçojnë kumtin e parit tek i ky i fundit ose nuk funksionojnë fare, në rastin më të keq, ose funksionojnë si në lojën „telefon i prishur“, në rastin më të mirë.

Autori është i pafaj, pasi kushtetuta ia siguron me ligj të drejtën e të folurit, e cila nënkupton edhe të drejtën për të shkruar. Këtu, edhe nëse abuzohet, abuzohet me vetveten dhe të çarat e sistemit, apo mungesën e filtrave ndërmjetës, ndaj, sado mediokër a i  keq të jetë një autor, ai është a priori i pafajshëm e në të drejtën e tij për t’u shprehur.Nga ana tjetër, lexuesi është po ashtu në të drejtën e tij për të mos folur, për të heshtur, rrjedhimisht për të mos lexuar. Këtu duhet dalluar edhe detyra e tij për arsimim, që e përjashton këtë liri: në shkollë je i detyruar të lexosh, por se çka i jepet, apo rekomandohet atij për të lexuar, mënyra, çmimi për këtë, cilësia e saj, këto të gjitha janë hallka të një sistemi, të një „telefoni të prishur“, që nuk po funksionon më. Dikur, e ky argument dëgjohet shpesh, lexohej më shumë e sistemi funksiononte: u bëjmë me dije nostalgjikëve se në burg doemos që do të lexohet, se, edhe po të duash, nuk të mbetet gjë tjetër për të bërë, hiq xhiron e darkës për ajrim e për të çmpirë ca këmbët bulevardit asokohe. Vërtet që atëbotë robi jetonte shpesh jo vetëm me pak bukë, por me çdo fjalë që dilte nga goja e madhe e Partisë.

Me daljen nga zinxhirët ranë vetiu edhe hallkat më sipër. Rrënimit të përgjithshëm të shtetit, ndonëse libraritë e bibliotekat nuk kishin pse të identifikoheshin me të, nuk i shpëtuan edhe këto të fundit. Bota e re që lindi gërmadhash, ose që po presim të lindë pallateve e monstrave urbane t’ish qyteteve, tash edhe metropole, lë tejet për të dëshiruar.

Nuk janë vetëm botuesi, autori e lexuesi aktorët e dramës së librit. Mjafton të bësh një xhiro rrugëve të Tiranës për të vënë re menjëherë se është ai vetë, libri pra, Hamleti e jo Shekspiri, ai që po jep shpirt, si shumë e shumë lypësa ndanë Skënderbeut e përreth tij, për vëmendje e, pse jo, për ndonjë lëmoshë. Pasi librin e gjen, njëlloj si ata, shtrirë gjatë e gjerë udhëve me zhurmë e pluhur të kryeqytetit e gjetkë. Ndodh kjo edhe anës Senës e anës Elbës, por nuk mund të ndalemi këtu në dallimet e bukinistëve parizianë nga ata shqiptarë, ndonëse ato janë të mëdha, siç janë edhe ato mes mallrave që shesin.

Se pse gjendja e librit në Shqipëri është e mjeruar, për këtë ka një përgjigje të thjeshtë: libri nuk është vetëm mall, por më shumë se aq, ashtu sikur edhe një pikturë nuk është veç shuma e vlerës së ngjyrave, telajos e punës fizike të artistit. Por ai trajtohet si i tillë e për sa kohë do të ndodhë kjo, nuk ka se si të ndryshojë gjendja.

Të vetmit që nuk e shohin atë si mall, janë të pafajshmit më sipër: autorët dhe lexuesi. Ndërsa për sekserët e tij, dilerat, tutorët,  – se në mëmëdhe mund t’i quash pa e tepruar edhe kështu – : botuesit, shpërndarësit, librarët, entet shtetërorë, juritë, kritikët – dashamirët – në rastin më të mirë, pasi në këto 23 vjet nuk gjen qoftë edhe një kritikë negative – në mund të quhen kritikë ato qokat publike të neveritshme, me të cilat mbushen faqet e të përditshmeve – gazetarët e kulturës, që më të shumtën nuk dinë mirë as shqipen, që paguhen keq, a nuk paguhen edhe fare për muaj të tërë ( tek „Shekulli“, për shembull, ca kohë më parë nuk u dhanë pagat për nja gjashtë muaj), emisionet e sheqerosura të kulturës në ekran, që vuajnë nga pak të gjitha simptomat e lartpërmendura… po të vazhdosh kështu nis e bëhesh depresiv, por nuk ka pse, pasi e gjitha kjo është një autogol, një bumerang, një keqkuptim i madh që këta njerëz po ia bëjnë vetes e investimeve të tyre e gjithë neve, por që shkon e do të mbarojë dikur vetiu, është një folje kalimtare dhe çështje kohe.

Do të mbarojë e kjo ka tashmë ka nisur, njëlloj si bumi i ndërtimeve pa kriter, kur të jetë mbushur territori me plehra e mos të kemi nga të lëvizim, pa pastruar më parë. Ndaj ankesat e botuesve që libri po shitet më pak, apo që vitin që shkoi u botuan më pak tituj, ky nuk ka pse të jetë medoemos një ogur i keq. Pacientit, me sa duket, po i bie temperatura e nuk po halucinon më për statuse të tilla të dyshimtë, si ai i shkrimtarit,që është zanat i nderuar, por që ushqen më së shumti të tjerët e ty s’të jep bukë, pasi është e vërtetë që nuk jetohet vetëm me të, por është po aq e vërtetë që edhe pa atë fare nuk jetohet dot.