Rastësisht ndesha në librin Më kujtohet, të Ylli Demnerit, tek shëtisja në një librari; edhe pse kisha dëgjuar për të dhe, tani që e lexova, e mbaj për një nga librat më të mirë të zbuluar prej meje këtë vit, dhe jo vetëm në shqip.

Është një tekst kujtimesh të çlirëta, të pastrukturuara, ku autori i ofron lexuesit pamjet, zhurmat, aromat, shijet, zërat dhe personazhet e fëmijërisë dhe rinisë së tij në Tiranën e viteve 1960-1970.

Të gjitha këto marrin tingëllim magjik për mua, që i përkas të njëjtit brez me Demnerin, dhe që kam lëvizur në të njëjtat labirinte urbane dhe njerëzore, duke ndarë me të mbresa dhe reagime; aq më tepër që shtëpitë i kemi pasur relativisht afër (edhe pse kemi pasur veç një përshëndetje mes nesh).

Demneri, që nuk i fsheh modelet e veta letrare (Je me souviens, i Georges Perec) është vëzhgues i hollë dhe virtuoz i kujtesës; pakkush tjetër do të mund të shkruante një libër të tillë, ku e shkuara të sillej në tryezë si pjatë gourmet, jo në funksion të një ideje, një mburrjeje, një rehabilitimi ose një shpagimi.

Meqë edhe unë e kam zakon madje pasion të koleksionoj me kujdes në mendje kujtime në dukje të kota, udhëtova nëpër libër herë duke zbuluar me entuziazëm se disa gjëra i paskëshim përjetuar njëlloj me Demnerin; herë i zemëruar me veten se disa gjëra të tjera pothuajse i kisha arkivuar në bodrumet e pluhurta të kujtesës pasive; dhe herë i intriguar nga çfarë mua nuk më kujtohej më e që kushedi nuk e kisha ndeshur kurrë.

Autori është maestro i detajit: një autobus urban i amortizuar, i markës Saviem, që heq pantoflat zvarrë nëpër Tiranë duke ekspozuar ende shenjat e sistemit të transportit publik të Parisit, si dekorata luftërash të harruara; pllakat e gramafonit që vinin me një revistë propagandistike kineze, të cilat tiranasit praktikë i prisnin me gërshërë në formë gjysmë hëne dhe i përshtatnin për streha kapelesh verore; llambat e verdha në rrugën e Dibrës, që qëndronin të varura në qendër të rrugës; një çamçakëz i përdorur, të cilin e ruanim për ta përdorur të nesërmen, duke e zhytur në një gotë me ujë të ëmbël; fëshfëshet; flluskat e plogëta që ngriheshin në asfaltin e rrugës në mes të vapërs; një plak, kushedi veteran, që shiste privatisht portrete të udhëheqësve të vëna në xham pa guxuar kush ta pengonte në emër të ekonomisë politike të socializmit; teksti i transkriptuar kinezçe i një kënge për Mao Ce Dunin (“lindja skuq, dhe ndriçon/Mao Ce Duni në Kinë jeton”), të cilën duhej ta mësonim për ta kënduar të gjithë ne kalamajtë; dërrasa e lëmuar ku ulnin fëmijët te berberi, kur ishin tepër të vegjël për poltronën; karrocat me kuzhineta, si gjyshe neandertalase të skateboards-eve të sotme; Maria e sertë, e vetmja shofere taksie në Tiranë; një shkollë që quhej “50-vjetori i Pavarësisë”, edhe pse 50-vjetori kish kaluar me kohë, për t’u bërë 60-vjetor (e çuditshme do të ishte sikur shkollës t’i ndërrohej emri së bashku me fletët e kalendarit); zhurma e shisheve të qumështit natën që pa gdhirë në rrugën e shkretë; këpucët novelty me “gomë peshku”; topat italianë të artilerisë në oborrin e shtruar me zhavorr të Muzeut të Luftës Na-Çl te rruga e Barrikadave; zhurma e thatë e boçeve të pishës, kur binin mbi trotuarin e pasdites.

Natyrisht, libri nuk është një eksperiment banal nostalgjie – pse rresht pas rreshti e faqe pas faqeje Demneri evokon jo vetëm pamje të një të kaluare të brezit, por sjell edhe, të plotë, Tiranën e atëhershme, ose qytetin e njeriut, që i kundërvihej kryeqytetit të regjimit komunist; dhe ku çdo detaj, edhe ai më i pafajshmi, vjen e përvijohet si rezistencë ndaj gjakimit rrafshues që vinte nga lart.

Tirana e Demnerit, dhe imja, është një qytet i qetë, që përpiqet të jetojë normalisht, madje edhe në mes të pamundësisë; pse deri edhe fëmijët, nga njëra anë luajnë hapa-dollapa dhe kumançe, ose ndezin një kanoçe me karbit; por nga ana tjetër, ndonjë prej tyre, Pavlik Morozov i mbramë, do të denoncojë në polici një plakë të mjerë që ka mbetur rrugëve e dëbuar prej të vetëve, pse do t’i duket si “diversante.”

Kujtesa e palodhur dhe krejt e pafajshme e autorit lëviz nga një detaj në tjetrin, e kapur pas sendeve që formojnë, si gurëzat e mozaikut, jetët e përditshme. Në ato vite jeta nuk ishte uniformuar prej tregut; dhe sendet ende e ruanin aromën personale, të papërsëritshme, të kujt i zotëronte. Qëllonte që dikë ta njihje nga xhaketa që vishte, ose nga modeli i këpucëve. Ashtu do të kuptojmë më mirë, dhe do të shijojmë deri në fund, pse dikush filloi cigaren sapo i dhuruan një çakmak të bukur me gaz të sjellë nga jashtë; dhe pse autori vetë mban mend të ketë blerë një fjalor frëngjisht-shqip me kapak të fortë, jo pse kish interes për gjuhën, por ngaqë do ta përdorte për të vendosur pullat. Një botë të ndërtuar fund e krye mbi ripërdorimin dhe bricolage-in; dhe jo vetëm të çikërrimave, por edhe të krejt së përditshmes, përfshi këtu edhe marrëdhëniet njerëzore.

Vlera e evokimeve të imta të Demnerit lidhet edhe me atë që Tirana e tij, sikurse e imja, pothuajse nuk ekziston më; tashmë është shkatërruar, gërmuar, shfarosur, shkulur me rrënjë, riformatuar, riformuluar; toponimet e djeshme tani u referohen vendeve fantazmë; a thua se qyteti i dikurshëm është tërhequr mënjanë realitetit, për të lënë aty vetëm banorët e vjetër, të cilët fare irracionalisht i mbijetuan ndërrimit të epokave; kushedi ngaqë misioni i tyre, tashmë mistik, është të mbajnë mend çfarë ishte, por nuk është më, edhe pse mund të ishte ende.

Gjëma që i ka ndodhur Tiranës nuk është thjesht plakje; një qytet, aq më tepër kryeqytet, nuk shndërrohet kështu, me operacione plastike të njëpasnjëshme, për t’u bërë i panjohshëm prej banorëve të vet; ose më mirë nuk e ndërron kështu lëkurën, pa e pasur një hall të madh në vete, një sëmundje të ligë, një flamë, një mundim të pashembullt. Dhe të vjen keq që rezistenca jonë e atëhershme, vërtet pasive por e tillë që të na e ruante njerëzoren me të cilin kishim ardhur në botë, nuk pati aq forcë sa të mbronte edhe qytetin vetë; ne ishim, si të thuash, aktorët që mbetën në skenë edhe pasi skena vetë u shkërmoq dhe u rrëmbye tutje nga erërat e viteve.

Dhe të mendosh që, gjithsesi, kaq të lashtë nuk jemi; pa çka se në Tiranën e sotme ndihemi ndonjëherë si refugjatë nga e kaluara.

Libri i Demnerit nuk ka shtëpi botuese; do të jetë botuar privatisht nga autori, pa çka se, siç shoh aty, është tashmë në botimin e dytë. Si e lexova, më lindi edhe mua dëshira të shkruaj diçka të ngjashme, një “më kujtohet” timen personale; gati-gati si pjesë të një serie, të një gjerdani që do t’i sjellë lexuesit bukuritë dhe ndjeshmëritë e një epoke përndryshe të pabukur dhe të pandjeshme. Librat ndonjëherë janë e vetmja mënyrë për të ruajtur diçka; sepse sekreti i teksteve të tilla është që riprodhojnë, në vend që të mbyllin në muzeume.

Chapeau, Demnerit.