[Kumtesa ime, e mbajtur në Konferencën për nder të albanologut Wilfried Fiedler.]

Më 6 shkurt të vitit 1967, Enver Hoxha mbajti një fjalim të rëndësishëm, me titull “Revolucionarizimi i mëtejshëm i partisë dhe i pushtetit”[1], më pas të njohur edhe thjesht si “fjala e 6 shkurtit”; dhe që luajti rol parësor në shndërrimet e mëdha politike dhe sociale në vend, ose në çfarë mund ta quajmë edhe 1968-a e Shqipërisë.

Fjalimi do të mbahet mend, mes të tjerash, edhe ngaqë aty lideri komunist shqiptar, duke iu drejtuar “masave punonjëse”, do të sanksiononte fletë-rrufenë, si formë kritike të komunikimit të këtyre masave me kuadrot drejtuese dhe në përgjithësi intelektualët.

“Cilido pa frikë dhe me shkronja të mëdha të shkruajë çfarë mendon ai për punën dhe për njerëzit,” tha Enver Hoxha atje[2], shprehje të cilën më pas do ta shihje të afishuar kudo në vende publike, veçanërisht për të shënjuar – dhe autorizuar – hapësirat e afishimit të fletë-rrufeve.

Dhe është një shprehje që meriton të analizohet në imtësi – duke filluar me përemrin e pakufishëm, cilido, i cili i drejtohet masës së padiferencuar; e cila ftohet të shkruajë, në një kohë që deri atëherë, si rregull, kjo masë kish komunikuar duke folur; dhe të shkruajë pa frikë, çka parakupton ekzistencën e një frike të deriatëhershme, ndaj autoritetit, e cila duhej riparaqitur tani si frikë ndaj kuadrit burokrat, jo pushtetit totalitar; e sidomos, të shkruajë me shkronja të mëdha, një përcaktim që tingëllon pak enigmatik, sidomos jashtë kontekstit të periudhës.

Më në fund, me stil të mirë autoritar, Enver Hoxha jo vetëm u jep masave licencën për të shkruar, por edhe u tregon se për çfarë të shkruajnë: për punën dhe për njerëzit.

Deri atëherë, të shkruarit publik kish qenë pak a shumë prerogativë e klasës së mësuar – ose e intelektualëve nga njëra anë, burokratëve nga ana tjetër; dhe masat i qaseshin këtij të shkruari publik në cilësinë e lexuesit. Tek e fundit, kështu duhet kuptuar edhe fushata e rëndësishme, e filluar menjëherë pas Luftës II Botërore, kundër analfabetizimit; ose për t’u mësuar masave shkrim dhe këndim – meqë ideja ishte që ashtu populli do të lexonte, para së gjithash, materialet politike ose tekstet që prodhonte regjimi.

Përkundrazi, në mesin e viteve 1960, fillon kalimi në një nivel tjetër të komunikimit, në të cilin masave punonjëse u jepet jo thjesht liria e fjalës, por pikërisht liria e të shkruarit publik.

Ceka më lart kontekstin e periudhës – tepër kompleks për t’u shtjelluar këtu; prandaj vetëm po mjaftohem duke veçuar luftën kundër burokratizmit dhe konservatorizmit, në frontin e brendshëm; dhe revolucionin kulturor në Kinë, në frontin e jashtëm – kujtoj se Kina Popullore e Maos ishte aleati i vetëm dhe i rëndësishëm i Shqipërisë komuniste në ato vite; dhe paralelet midis revolucionit kulturor atje, dhe revolucionarizimit të mëtejshëm këtu meritojnë vëmendje me përparësi.

Prandaj duhet të shohim nga revolucioni kulturor, në Kinën e viteve 1960, që të kuptojmë më mirë shkronjat e mëdha, për të cilat flet Enver Hoxha; jo pa një farë ambiguiteti, sa kohë që togfjalëshi mund të shënojë thjesht shkronja të njëfarë madhësie mbi mesataren, si ato të pllakateve; sikurse mund të shënojë një lloj të caktuar shkronjash, majuskulat ose shkronjat kapitale.

Me gjasë, fletë-rrufeja në Shqipëri u modelua sipas dazibao-s kineze, term që literalisht do të përkthehet “raport me shkronja të mëdha”, dhe që i referohet një forme të komunikimit publik e cila erdhi dhe u bë përfaqësimtare e revolucionit kulturor; për të mos përmendur, pastaj, që në kushtetutën e re kineze të vitit 1975, e drejta për të shkruar dazibao u sanksionua si një nga “katër të drejtat e mëdha”  së bashku me da ming (të flasësh në publik me zë të lartë), da fang (të shprehësh pikëpamjet e tua haptazi) dhe da bianlun (të hapësh debate të gjëra).

Madje ishte një fletë-rrufe e shkruar nga Maoja vetë, me titullin “Të hedhim në erë shtabet e kapitalizmit”, që u ndoq nga një vendim i plenumit të 11-të të Komitetit Qendror të PKK-së ku nxitej përdorimi i “posterëve me shkronja të mëdha” dhe që, i botuar më 9 gusht 1966 do të shërbente si sinjal për të filluar Revolucionin e Madh Kulturor Proletar.[3]

Në Kinë, suksesi i dazibao-s varej krejtësisht, tek e fundit, nga sa dinin të shkruanin dhe të lexonin masat – dhe këtu le të mos harrojmë sa i vështirë është, në kinezçe, kalimi nga gjuha e folur në atë të shkruarën; madje aq i vështirë, sa të ketë shërbyer historikisht, si barrierë e butë, midis klasave të larta dhe atyre të ulëta; si të thuash, mësuesve dhe nxënësve.

Dhe në këtë kontekst, “shkronjat e mëdha” të dazibao-s kineze ishin të tilla jo vetëm si metaforë për zërin e ngritur të masës, por edhe në praktikë, për të lehtësuar leximin e tekstit nga masa gjysmë-analfabete dhe për të lejuar që kjo masë të përfshihej në debatin publik.

Përndryshe, shpesh dazibao-t do të lexoheshin në publik nga një person “i kënduar”, dhe masa do të përpiqej t’i mësonte përmendësh. Ndoshta kjo ndikoi edhe në standardizimin e teksteve të dazibao-ve me kalimin e kohës; sikurse ndikoi edhe që vetë dazibao-t të ndihmonin masat për të mësuar shkrim e këndim.

Të vemë re, këtu, si praktika e leximit të këtyre dokumenteve publike vinte dhe i ngjante një kursi kundër analfabetizmit – nëse mund ta përdorim këtë term edhe për kinezçen, që nuk shkruhet me alfabet; në kuptimin që angazhimi i masave në lexim ishte edhe angazhim i tyre, i njëkohshëm, me tekste me natyrë revolucionare, ose anti-tradicionale dhe anti-autoritare.

Përkundrazi, në Shqipëri masat ishin alfabetizuar me kohë; dhe në vitet 1960 numri i atyre që nuk dinin të lexonin ishte ulur në mënyrë dramatike, veçanërisht ndër brezat e rinj. Për këtë arsye, “shkronjat e mëdha” të fletë-rrufesë u interpretuan drejtpërdrejt si ftesë për ta ngritur zërin.

Dhe këtu përsëri vijmë te ambiguiteti – themelor – i togfjalëshit shkronja të mëdha në gojën e Enver Hoxhës: kemi të bëjmë me një teknikë të shkruari, apo një metaforë të zërit të ngritur?

Logjikisht do të anojmë ndaj një zgjidhjeje kompromisi: edhe ashtu, edhe kështu; aq më tepër që të shkruarit me shkronja kapitale interpretohet rëndom, sot e kësaj dite dhe në kontekste ideologjikisht neutrale, si një formë të bërtituri.

E megjithatë, shkronja e madhe e shtypit është edhe mënyra si i afrohet të shkruarit analfabeti; dhe të shkruarit me majuskula ndonjëherë shënjon thjesht qasjen ende infantile, me dorë të pasigurt, ndaj shkrimit si formë komunikimi publike; me ç’rast shkrimi me shkronja të mëdha shtypi është shkrimi i atij që nuk e ka zakon të shkruajë, ose shkrimi i atij që flet – duke kombinuar, paradoksalisht, volatilitetin e fjalës, me monumentalitetin e shkronjës së gdhendur.

Në materialet vizuale, historike dhe artistike, që i referohen viteve të para pas Luftës II, kur luftëtarët e djeshëm u ulën në bangat e shkollës për të mësuar shkrim e këndim, dërrasa e zezë do të zërë gjithnjë kryet e vendit – një dërrasë e thjeshtë, ku janë shkruar, me shkumës, fjalëkyçe të epokës, si LIRI, POPULL, më pas edhe PARTI dhe më vonë ENVER. Disa fjalë janë tepër të ngarkuara me kuptim, në mos me lavdi, për t’u shkruar me minuskola; shkronja e madhe përfaqëson, në këtë rast, skalitjen në mermer, solemnitetin.

Dua të them se masat punonjëse, populli i thjeshtë, punëtorët dhe fshatarët, ose të gjithë ata që lexojnë por nuk shkruajnë, e ruajnë raportin preferencial me shkronjën e madhe; madje në të dy kuptimet – atij dimensional, dhe atij tipografik. Këtë na e konfirmojnë, nga njëra anë, graffiti-t që në Shqipëri, ndryshe nga ç’ndodh, p.sh. në ShBA, ekzekutohen rregullisht me shkronja kapitale – që nga V.F.L.P.-ja e viteve të Luftës; dhe nga ana tjetër, stili tipografik i përdorur në parullat dhe në mbishkrime politike publike, veçanërisht përjashta – në banderola, fjalë të ekspozuara në çatitë dhe tarracat e ndërtesave institucionale, dhe më tej akoma, fjalë të shkruara në shpate mali.

Nëse thirrja e Enver Hoxhës për këtë komunikim me shkronja të mëdha u frymëzua, herë dashur e herë pa dashur, nga praktikat e revolucionit kulturor në Kinë, zbatimi i kësaj thirrjeje në praktikën e komunikimit publik në Shqipëri, ose përdorimi masiv i fletë-rrufeve në luftën kundër burokratizmit dhe më pas kundër shfaqjeve të huaja dhe liberalizmit, u modelua – dhe nuk mund të mos modelohej – sipas praktikës tjetër, të gazetës së murit (stengazeta), mjet komunikimi i përpunuar dhe i përsosur në Rusinë Sovjetike, që pas Revolucionit të Tetorit (1917) dhe rithemelimit rrënjësor të komunikimit masiv atje, gjatë viteve eksperimentale 1920.

E megjithatë, në një farë mënyre fletë-rrufeja e mohoi dialektikisht gazetën e murit: “Të zhduken gazetat e murit aktuale dhe shumë qesharake dhe të kthehen ato në gazeta muri revolucionare, që të shërbejnë për edukim revolucionar,” tha Enver Hoxha, në fjalimin e cituar. “Të zhduken nga këto gazeta redaksitë e tyre prej kalemxhinjsh oportunistë që ‘ruajnë nderin dhe autoritetin e drejtorit’ e të tyren njëkohësisht, dhe cilido pa frikë dhe me shkronja të mëdha…”.[4]

Nga gazeta e murit, fletë-rrufeja trashëgoi vetvetishmërinë, anonimitetin e autorëve, por edhe afishimin vertikal të teksteve – në mur; çka krijonte, madje impononte, një kontratë leximi kolektiv, në grup, të shoqëruar edhe nga debati rreth temës së trajtuar dhe sidomos, nga kontrolli horizontal i reagimeve të masës lexuese. Kësisoj, në mënyrë të ngjashme me gazetën e murit, edhe stenda e fletërrufeve jo vetëm i jepte zë masës anonime, por edhe përftonte një kolektivitet lexuesish; po ashtu, njëlloj si gazeta e murit, edhe fletë-rrufeja vinte me një potencial multi-medial, meqë teksti mund të shoqërohej, sipas rastit, me vjersha (bejte) fotografi ose karikatura.

Në këtë kuptim, fletë-rrufeja në Shqipëri e rekrutoi mediumin e gazetës së murit, duke e veshur, si të thuash me uniformë; dhe duke ia kufizuar, në mos hequr krejt komunikimit publik përmasën artistike ose dëfryese; meqë stenda e fletë-rrufeve ishte tashmë vendi publik ku do të riprodhohej kritika, madje refuzimi i masës anonime, ndaj autoritetit tradicional – burokratik, elitist, intelektual, konservator; sikurse do të riprodhohej një kolektivitet lexuesish në bazë të këtij refuzimi në thelb ideologjik, që do t’i hapte vend autoritetit të ri, atij prej lideri total të Enver Hoxhës, që komunikon me masat duke i qarkshkurtuar instancat dhe strukturat e ndërmjetme.

Hap pas hapi, edukimi revolucionar i masave punonjëse do të shndërrohej në luftë klasash.

Ftesa që u bëri Enver Hoxha masave për të shkruar publikisht do të shoqërohej edhe me një efekt anësor të papritur: nevojën për standardizim të menjëhershëm të shqipes, e cila u konkretizua pastaj në Kongresin Drejtshkrimor të vitit 1972. Në thelb, formula e udhëheqësit, e nyjëtuar në kontekstin e revolucionarizimit të mëtejshëm të jetës së vendit, ftonte anonimin, njeriun e thjeshtë, të shndërrohej në subjekt të ligjërimit të shkruar publik; por këtij subjekti do t’i duhej tani edhe një drejtshkrim, si garanci që fjala e tij e shkruar do të përcillej dhe kuptohej përtej kufijve të fshatit, mëhallës dhe fisit; dhe një drejtshkrim aktiv, ndryshe nga ai tjetri, drejtshkrimi pasiv, që e kish lejuar të lexonte shqipen e shkruar deri atëherë, në format e veta plurale. Dhe pikërisht ky drejtshkrim u propozua si projekt në 1968-ën dhe u sanksionua pastaj, në formë rregullash, nga Kongresi i vitit 1972 – vëreni sa pak vite kanë kaluar.

Pikërisht në vitin 1968 filloi të botohej edhe seria e Veprës së Enver Hoxhës – që do të vazhdonte e pandërprerë, me dhjetëra e dhjetëra vëllime, deri në fund të viteve 1980; vepra që, megjithë luhatjet e mëdha në drejtshkrim të vëllimeve të para, do të shërbenin si model i shqipes standarde publike, duke u përhapur edhe falë organizimit kapilar të leximeve kolektive, “punimit” të veprave dhe formave të edukimit.

Në thelb, alfabetizimi i riformuluar pas viteve 1960 në trajtat e amplifikimit të zërit të masës synonte jo vetëm të përsoste format e indoktrinimit të masave në shkollat e regjimit, duke njësuar trajtat e ligjërimit shkollor dhe të vetë teksteve; por edhe të përfshinte më mirë “masat punonjëse” në jetën politike të vendit, duke i ndihmuar këto masa të artikuloheshin me gojë dhe me shkrim, në mënyrë të tillë që të komunikonin pa vështirësi nga njëri skaj i Shqipërisë në tjetrin.

I kristalizuar, konsoliduar dhe sanksionuar veçanërisht në vitet 1968-1972, drejtshkrimi i shqipes së njësuar dha ndihmesën e vet në këtë proces të integrimit të masave në jetën qytetare, duke ofruar një standard të shkrimit dhe, a posteriori, edhe të shqiptimit politik publik.

Shënim: pjesë të këtij materiali janë botuar më parë në blog.