Në editorialin e vet te Tema, Mero Baze komentonte sot për çeljen e fushatës elektorale të PD-së në Tiranë, duke shtuar në fund, me shaka, mes risive të pakta të këtij takimi, ishte edhe fakti që pjesëmarrësit kishin brohoritur “Ka-qi, Ka-qi”, për të përshëndetur Kastriot Islamin.
Mbase është brohoritur vërtet kështu, mbase është vetëm fjala për një thumb të Bazes. Megjithatë, përdorimi prej autorit i formës Kaqi, në vend të Kaçi (si shkurtim i Kastriot) tërheq vëmendjen menjëherë, dhe jo vetëm për leximin alternativ që mund t’i bëhet sintagmës Ka-qi.
Në fakt, rrëshqitja e ç-së në q ndeshet në të folmet e Kosovës.
Dhe nëse lexuesit e Bazes e kapin këtë aluzion, atëherë do ta interpretojnë thumbin e autorit edhe si vënie në dukje të një elementi jo tiranas, në thelb “mercenar”, në mbledhjen në fjalë; si edhe do të kujtohen për faktin e trishtuar që një pjesë e madhe e qytetarëve shqiptarë të Kosovës mbështetin politikisht Berishën.
Natyrisht, sa kohë që këta burra e gra nuk vijnë të votojnë në Tiranë për heroin e tyre, simpatitë e tyre politike nuk i bëjnë dëm kujt; ose ngrenë po aq peshë, sa edhe adhurimi për Enver Hoxhën në Ferizaj –për të sjellë një krahasim.
Për t’i identifikuar këta mysafirë (hipotetikë) në një veprimtari politike lokale të PD-së, Baze ka përdorur një shibboleth, dhe pikërisht shqiptimin jostandard të ç-së prej shumë shqiptarëve nga Kosova; dhe përzierja e fonemës ç me q-në, në disa të folme të gegërishtes verilindore.
Kemi pasur rastin të analizojmë, në këtë blog, atë lloj publicistike që përdor veçoritë krahinore në të folurën e një personazhi, për ta karakterizuar këtë si negativ.
Përtej atij shkrimi, madje përtej edhe këtij të Bazes sot, duket sikur prirja për të pikasur bindjet dhe besnikëritë politike të dikujt, sipas dialektit ose “defekteve” në shqiptim, tashmë ka zënë rrënjë në mendësinë kolektive.
Ideja është se përkrahësit e Berishës do të dallohen, ngaqë thonë qfarë, jo çfarë; përveq, jo përveç, e kështu me radhë; një shmangie kjo që tingëllon veçanërisht e papranueshme për pjesën më të madhe të folësve të shqipes, në Shqipëri.
Po aq e papranueshme, që të mos keqkuptohemi, sa edhe shqiptimi idhi që do t’ia bënin fjalës ylli në Gjirokastër – në të dy rastet, shmangia çon në përzierjen e dy fonemave (ç/q në rastin e parë; y/i në rastin e dytë); ose në pështjellim të sistemit fonematik, jo thjesht të nyjëtimit të kësaj apo të asaj foneme (siç do të ishte, bie fjala, hundorësia).
Prapë se prapë, shqiptari është mësuar me shmangie të tilla, të cilat i dëgjon nga të gjitha anët, veçanërisht në mjedise të hapura qytetare, si ato të Tiranës, ku përzihen dialekte e të folme shqipe të gjithfarshme.
Prandaj unë besoj se ky përdorim specifik, i shmangies ç/q, për të veçuar kosovarët, si kolektiv shqipfolës i pranishëm në diskursin publik jo vetëm për shkak të prejardhjes krahinore por edhe, me metonimi, të bindjeve politike (pro-Berishë) nuk është thjesht produkt i refuzimit që i bëhet tjetrit, në bazë të dallesave në të folur.
Në një debat online të para ca ditëve, ku diskutohej katapultimi i botuesit Koço Kokëdhima në krye të listave elektorale të PS-së, pashë se disa pjesëmarrës Koços në fjalë ia shkruanin emrin Koqo.
Meqë ca prej këtyre e di me siguri se nuk janë nga Kosova, atëherë mund të supozoj, me po aq siguri, se grafia Koqo është ironike, dhe i thotë lexuesit: shih, unë po e shkruaj ashtu siç do ta thoshte/shkruante një kosovar, që ti ta kesh parasysh se kosovarët kanë një qëndrim të tyrin shumë specifik për këtë punë…
Natyrisht, edhe këtu përshoqërimi i Koqo me fjalën koqe luan rolin e vet në ndërtimin dhe përcjelljen e efektit ironik.
Debate të tilla online, me pjesëmarrje masive anonimësh, mes të cilëve shumë edhe nga Kosova, më bëjnë të mendoj se shndërrimi i q-së kosovare në shibboleth ka ndodhur pikërisht në rrafshin e shqipes së shkruar bisedore, ose të asaj shqipeje që lexon rëndom në forumet dhe komentet online.
Gjithsekush prej nesh ruan, në të folur, gjurmët e të folmes nga vjen; ose gjurmë të folmesh që i ka marrë prej të tjerëve. (Në qoftë se unë kaloj shumë kohë në shoqëri të A, dhe pastaj takohem me B, gjasat janë që B ta dallojë që unë kam ndenjur shpesh me A thjesht duke nuhatur disa nuanca dhe shmangie në të folurit tim, që përndryshe janë karakteristikë e A-së.)
Për shembull, megjithë formimin e mirë që kam në shqipe, unë e ngatërroj ndonjëherë, kur flas, rasën e zhdrejtë të përemrit vetor dhe them “për ti kam ardhur” (në vend të për ty kam ardhur); ose bëj një gabim të kundërt (hiperkorrekt) dhe them “nga ty e kam marrë vesh” (në vend të nga ti e kam marrë vesh).
Megjithatë, si rregull, kur shkruaj unë s’i bëj gabime të tilla dhe ua pikas të tjerëve kur i bëjnë; sepse fonetikën e shqipes e kam mësuar vërtet në shtëpi dhe në rrugë, por si ta shkruaj shqipen e kam mësuar në shkollë.
Vërtet, ka nga ata mes nesh që shkruajnë një shqipe alternative – për shembull, në të folmen e Tiranës, e cila përdoret si zhargon i regjistrit të thjeshtë ose edhe bisedor; ose në gegnishten veriperëndimore, për t’u pozicionuar politikisht ndaj standardit.
Por, në këto raste, zgjedhja e shqipes alternative, me trajta dialektore, është e vetëdijshme; ose bëhet nga shkrues që janë në gjendje të shkruajnë në standard, por që preferojnë, për çfarëdo arsyeje, që të mos e bëjnë.
Përkundrazi, në të njëjtat mjedise, pjesëmarrësit në debat pas gjase nga Kosova, priren të shkruajnë q në vend të ç-së jo për të treguar se janë nga Kosova ose për ndonjë arsye tjetër diskursive, por ngaqë nuk e zotërojnë shqipen e shkruar standarde.
Arsyeja për këtë hipotezë timen është se ngatërrimi i ç-së me q-në fut në krizë sistemin fonologjik të gjuhës (ndërsa të thuash e kom lexu në vend të e kam lexuar nuk e prek atë sistem); prandaj çdokush që e zotëron sistemin, qoftë edhe në nivelin e arsimit të detyruar, do ta kishte shmangur.
Për ta kuptuar shtrirjen e dukurisë, po mjaftohem të shtoj se togfjalëshi “qfarë është” del 5.5 milion herë në Google; ndërsa “qka është” 604,000 herë; të dhëna që konfirmojnë dyshimin tim se kjo q zëvendësuese e ç-së shqetëson jo në shqiptim, por kur përdoret në shqipen e shkruar, qoftë edhe të regjistrit bisedor.
Dhe shqetëson jo sepse është shndërruar në shibboleth të kosovarit të pashkolluar, por ngaqë – duke sjellë pështjellim në sistemin e bashkëtingëlloreve të shqipes – përjetohet si kërcënim ndaj identitetit qytetar ekzistues, së paku në Shqipëri.
Sikurse shqetëson edhe ngaqë, për pjesën tjetër të shqipfolësve, shihet si një mangësi, si një handikap që tradhton një lloj specifik analfabetizmi.
Që dukuria është jashtë kontrolli, në Kosovë, këtë e provon fakti që ngatërresën ç/q e gjen deri edhe në faqe institucionale të universiteteve, si kjo këtu, e Fakultetit të Shkencave Sportive të Universitetit të Prishtinës.
Më në fund, kombinimi i arsimit të mangët me militantizmin politik mund të jetë tepër shpërthyes – që këtej edhe ironia e Mero Bazes, në shkrimin që citova në krye.
E keqja e Internetit është se fjalëve të shkruara u dalin krahë që i largojnë, fluturim, nga subjekti që i ka shkruar. Kushdo mund ta zëvendësojë ç-në me q, në një koment anonim, dhe të lexohet si të ishte nga Kosova – përtej efektit thjesht parodik, si ai me emrin Koqo.
Rrethanat janë kristalizuar të tilla, që fjalë si qka, qfarë dhe qështje të shënjojnë jo thjesht prejardhjen krahinore të shkruesit, por edhe ta lidhin, dashur pa dashur, vrazhdësinë dhe padijen online me të qenët shqiptar i Kosovës; dhe t’i paraqitin këta shqiptarë të Kosovës si militantë politikë të pagdhendur, të cilët përkrahin, për arsye vetëm krahinore dhe tribale, një kauzë politike tashmë të komprometuar, si ajo e Berishës; komprometim të cilin kundërshtarët duan ndonjëherë ta paraqitin edhe si pasojë të tribalizmit tipik të këtij politikani; dhe përçarjes që kanë sjellë politikat e tij mes shqiptarëve.
Dhe ky stereotipizim negativ vërtet duhet të shqetësojë, sidomos sa kohë që afrimi i Shqipërisë me Kosovën duhet të jetë në rendin e ditës të çdo force politike, në të dy anët e kufirit, për të përfituar nga koniunktura jashtëzakonisht e favorshme për shqiptarët sot në Ballkan.
Reperkusionet e dukurisë janë të shumta dhe nuk mund të mbulohen me një shkrim të vetëm; prandaj këtu dua vetëm ta mbyll duke vërejtur se përfshirja e shqiptarëve të Kosovës, e të gjithë shqiptarëve të Kosovës, pavarësisht prej bindjeve politike, statusit shoqëror dhe formimit arsimor, në komunikimin mbarëkombëtar do të kërkonte – si kusht minimal – zotërimin e shqipes standard; madje edhe atëherë kur, për bindje politike ose kulturore specifike, disa prej tyre dëshirojnë ta refuzojnë atë standard dhe të praktikojnë forma alternative.
Dyndja në diskursin publik, qoftë edhe të nivelit fare të ulët, e q-ve në vend të ç-ve tradhton një pamundësi për të kontrolluar të folmen (dhe të shkruarën), për shkak të mangësive arsimore në gjuhën amtare. Është kjo pamundësi që, kur shoqërohet me indiferencë, ose, më keq akoma, kur nxitet për arsye politike ose kulturore separatiste, do të perceptohet prej të tjerëve si refuzim i qytetarisë shqiptare.
“Megjithatë, si rregull, kur shkruaj unë s’i bëj gabime të tilla dhe ua pikas të tjerëve…”
😀
Po mendoja se mos ndoshta duhet konsideruar edhe si zgjidhje praktike ndaj mungeses se ç-se ne tastiere, pervecse si mungese e zoterimit te standardit, ku q-ja vjen e zevendeson ç-ne nga perdoruesit kosovare te shqipes ne internet ne vend te c-se si zgjidhje praktike e perdoruesit nga Shqiperia, duke qene se ne te foluren kosovare ç-ja edhe anon nga q-ja, si dhe duke qene se q-ja edhe tingellon me fonetikisht korrekte se sa c-ja (ne fund te fundit qfare tingellon si idiosinkraci e nje krahine te tere, ndersa cfare si idiosinkraci e individit).
Pra po mendoja se mos ndoshta duhet konsideruar se ne mjedise internetare shkembimesh informale, q-ja vjen si alternative ndaj c-se, dhe jo ndaj ç-se.
Keshtu edhe perdorimi neper faqe zyrtare i q-se, e aq me teper universitetesh, ku ë-ja perdoret deri me tepri, me ben te mendoj se perdorimi i q-se eshte pervecse “mungese arsimi,” edhe mungese kujdesi apo diktature tarafesh dhe nepotizmi si dhe ne gjithe truallin shqiptar ne rastin me te keq, dhe pozicionim politik i gegnishtes verilindore ne rastin me te mire.
p.s. Jam kurioz te di nese ekziston ndonje arsyetim se perse u zgjodh qe fonema ç te shkruhet me “cedille” (cedille eshte llafi edhe ne shqip?) ndryshe nga kunatat xh, zh, sh? Pasi dakord qe x me cedille nuk ka, por z dhe s, po, apo eshte thjesht arbitrare zgjedhja e rilindasve.
Shkronjën ç e kemi trashëguar nga alfabeti i Stambollit, ku përdoreshin edhe shkronja të tjera të pazakonshme.
Shih edhe këtu (http://xhaxhai.wordpress.com/2011/06/04/meri-alfabetesh-i/) dhe këtu (http://xhaxhai.wordpress.com/2011/06/04/meri-alfabetesh-ii/).
Nje rast tjeter i kaosit aktual te te shkruarit gabim ne shqip mendoj se shfaqet edhe tek perkthimi i fjales anglisht “digital” (term me teper vlere aktuale ky). E kam pare madje edhe ne gazeta me emer qe e shkruajne “digjital”. Po keshtu fjale derivative te ketij termi i kam pare te shkruara si “digjitalizimi”, “digjitalizuar” etj. Mendoj se nuk eshte e rregullt te zevendesohet “xh” me “gj” ne kete rast dhe se termi i sakte ne shqip duhet shkruar “dixhital”. Por nese ndokush mendon ndryshe, a mund te argumentoje se mbi bazen e cila ligjesive te shqipes del termi “digjital” — me “gj”? Per hir te se vertetes, as vete s’di te them se mbi c’baza del me “xh” — dixhital. Por instinkti me thote se keshtu duhet te jete, dhe kam bindjen se instinkti im gjuhesor ne kete rast nuk eshte lokalist.
Unë digital do ta kisha përkthyer numerik; përndryshe, drejtshkrimi ka pranuar digjital. Besoj se kjo gj është e njëjtë me atë që del në fjalë si vegjetoj, origjinë, letargji, gjest, regjim, gjenezë, energji, etj.; ose fjalë librore që, në burim, kanë një g të ndjekur nga një zanore e lartë (e ose i).
Por ka nje problem. Pse nuk ndiqet ligjesia e fjaleve te tilla si inxhinier, xhenerik, menaxhim etj (fjale keto qe kane te bejene me shume me teknologjine sesa ato qe jepen me lart). Kam pershtypjen se dixhital do te ishte me korrekt.
P.S. Kerkoj ndjese. Paksa jashte temes kryesore por besoj se ia vlen.
Ashtu, vërtet. Ka një problem – të marrëdhënieve midis rregullës dhe përjashtimit.
Është e pamundur që të vendosësh rregulla drejtshkrimi absolute, gjithnjë do të ketë përjashtime.
Përndryshe, i vetmi drejtshkrim absolut do të ishte ai i anglishtes, që ka nga një rregull për çdo fjalë.
Në këtë rast, fjalë si xhenerik, inxhinier, menaxher, pulexhë, staxhionim, rifuxhio janë përjashtimet, ndërsa fjalë si energji, gjenezë, gjeografi, degjeneroj, pedagogji, gjinekolog, tragjik janë të rregullta.
Përjashtimet, këtu, janë fjalë më të reja, që kanë hyrë së bashku me shqiptimin e tyre, zakonisht nga italishtja; ndryshe nga të tjerat, që kanë hyrë me rrugë librore, ose të shkruar.
Edhe Drejtshkrimi i vitit 1973 i trajton fjalë si inxhinier, xhandar, xhandarmëri, xhenier, xhenio, xhirim, xhiro, xhiroj, inxhinieri, xhirues, si edhe xhaketë, xhelatinë, xhol si përjashtime.
(Këtu nuk merremi fare me grupin mesazh, silazh, kilometrazh, lavazh, pasazh, solfezh, tisazh, makijazh, masazh, peizazh, patinazh, etj., i cili i bindet një rregulli tjetër.)
Pyetja që na mundon është se, të ndodhur para një fjale që po hyn rishtas, do ta shkruajmë sipas rregullit, apo sipas përjashtimit?
Ka aq përjashtime, sa të flasim për rregull, dhe përjashtime që formojnë një rregull më vete.
Nuk ka zgjidhje të mirëfilltë. Të urtët e drejtshkrimit merren me çikërrima, në vend që të përballen, haptazi dhe pa frikë, me raportet midis shqipes së shkruar dhe huazimeve të freskëta teknologjike.
Rrinë e diskutojnë, me javë, në se do të shkruhet kalë apo kal, duke zënë një pozicion skolastik pothuaj mesjetar që u vjen shumë i rehatshëm.
Unë besoj që edhe përjashtimet, p.sh. dixhital, duhen sanksionuar – p.sh. me një botim periodik nga institucioni i ngarkuar me këtë punë.
Është banale të përsërit se ky institucion duhet të na tregojë të gjithëve se ekziston dhe është në kontroll, edhe sikur ky të ishte i vetmi akt i tiji.
Keni dhene nje pergjigje shteruese pas nderhyrjes se Darikut, Xha xha. Kjo me sqaron edhe mua ne lidhje me peshtjellimin qe sjell mosperputhja mes drejtshkrimit dhe shqiptimit te termit ne fjale.
Ketu del shume qarte problemi i perditesimit te gjuhes, aq me teper ne kushtet e nje evoluimi marramendes te teknologjise e cila na “pushton” me terma te huaj e qe do te duhen te pervetesohen ne shqip. Ndaj ka kuptim edhe mete madh aktual thirrja ndaj institucioneve perkatese, qofte edhe nese ky apelim behet lodhes per shkak se nuk gjen pergjigje sic duhet.
Falemnderit! Dhe meqë jemi në këtë temë, desha të shtoj edhe që pasqyrimi i grupeve ge-, gi- të fjalëve librore nga gjuhët perëndimore dhe greqishtja e latinishtja (ndërkombëtarizmave) si gje-, gji- ka edhe një mbështetje, si të thuash etimologjike.
Në fakt, sikurse dihet, grupe të tilla ku g-ja ndiqet nga një zanore e tipit -e ose -i, nuk janë të qëndrueshme (njëlloj edhe për grupet ke- dhe ki-). Që në latinishte, fjalë si cepa, që në latinishten republikane do të kenë qenë shqiptuar si “kepa” (çka e provon edhe shqipja “qepa”), më vonë e ndryshuan k–në nistore, në diçka si ç- (italishtja e sotme: cipolla; rumanisht ceapă).
Tradicionalisht, në shqipe, grupet ge dhe gi kanë përfunduar në gje dhe gji, p.sh. gjel (nga latinishtja gallum), ligj (nga legem), shigjetë (latinishtja e vonë sagitta), magji (italishtja magia), nëpërmjet një procesi të zbutjes së g-së që quhet palatalizim. Ky proces ka qenë i pranishëm për shekuj, në mos mijëvjeçarë në gjuhë (Topalli e vendos dikur në mijëvjeçarin e parë të erës sonë); madje edhe është gramatikalizuar. Kështu, zog në shumës bën zogj (nga një formë e rindërtuar *zog-i); dhe murg bën murgj; (po ashtu pellgje, pirgje, burgje, etj.) dhe mbi këtë bazë, për analogji, kemi forma si miting/mitingje, ku palatalizimi është thjesht analogjik (këtu në NYC unë kam dëgjuar edhe formën billdingje).
Përkundrazi, nuk di të ketë raste në historinë e shqipes ku një ge– ose një gi– të jetë shndërruar, brenda gjuhës, në xhe– dhe xhi-, siç ka ndodhur me italishten; zhvillimi është, pra, i huaj për shqipen; dhe në fakt, nga pikëpamja historike, siç shoh tani te Topalli, xh-ja duhet të jetë fonema më e re në sistemin e shqipes.
Falemnderit per sqarimin. Nga shembujt qe jipni ka kuptim, pra ka nje llogjike te gjuhes. Gjithsesi del edhe problemi i shqiptimit, pervec standartit te shkruar. Qofsha serish i gabuar, por kam pershtypjen se shqiptimi me “xh” i kesaj fjale dominon ne diskursin publik e ne media. Keshtu do te kishim nje rast se si nje fjale shqipe lexohet ndryshe nga c’shkruhet, gje e cila, si rregull, vlen per anglishten, por jo per shqipen. Ka nje mosperputhje mes shkrimit dhe shqiptimit ne kete rast e cila nuk vjen prej shkaqeve dialektore (si ne rastin e “cfare – qfare”).
Ky term, “digjital”, eshte i rendesishem sepse perkufizon nje epoke te tere, pra kohen kur jetojme, e cila sapo ka nisur dhe eshte simultane me globalizmin. Perdorimi i kesaj fjale do te jete, me gjase, vecse ne rritje (ne dallim nga perkthimi alternativ “numerik” qe ju propozoni, por qe nuk duket se ka gjasa te depertoje aq shume sa “digjital” ne diskursin publik te kohes ku jetojme).
fjalen “digital” anglezet e kane marre nga gjuhet neolatine. Po te duam ta perkthejme vertet do te thoshim “gishtor” nga lat. digitus – gisht 🙂
Përveçse në Kosovë, ngatërrimin ç / q e gjejmë në një pjesë të mirë të të folmeve gege brenda Shqipërisë (si p.sh. në Mirditë). Mero Baze nuk e ka pasur me kosovarët, por besoj se ka dashur të thotë se Berishën e brohorasin “malokët”.
Para se të shkruaja, e verifikova shtrirjen e dukurisë në Atlasin Dialektologjik. Sa thua është e vërtetë – por unë ngatërrimin ç / q me shkrim vetëm në kosovarë e kam ndeshur.
Dakort, por artikulli i Bazes fliste per pjesemarres ne miting qe brohoritnin “Ka-qi”, me goje dhe jo me shkrim 🙂
Këto gjëra janë subjektive, por unë mbetem i bindur se kalimit ç/q në shqipe i kanë dhënë dukshmëri shqiptarët e Kosovës, sa i përket sferës së shqipes publike bisedore.
Shume dekada me pare kam punuar si mesues ne nje shkolle tetevjeçare te nje fshati te Mirdites. Mbaj mend se sado u mundova, nuk e gjeta dot nje menyre efikase per t’ua ndrequr ç-të dhe q-të nxenesve, qofte me goje e qofte me shkrim. E kishin me te thjeshte te mesonin perdorimin e drejte te ë-se sesa ate te ç-se. Per sa thua me lart ke te drejte. Dukuria, sidomos me shkrim e sidomos ne internet, ka marre dhene kohet e fundit nga kosovaret.
Xha Xha, kam pershtypjen se nuk e keni deshifruar sakte se cfare ka nenkuptuar apo cfare insinuate ka dhene Baze ne shkrim. Mos harroni se cila eshte fabula e shkrimit dhe per ke flet shkrimi ne vetvete. Ne pamje te pare, ashtu duket, sikur e ka me faktin qe mbeshtetja kryesore e Berishes sot eshte ne Kosove, por nuk eshte vetem kjo ajo qe Baze nenkupton, por edhe dicka tjeter; gje te cilen njerezit qe jetojne ne Shqiperi e kapin (nenkupto kuptimin qe kjo fjale ka ne Kosove ku ka jetuar per disa vjet Basha bashke me shume shqiptare te tjere) ne nje forme tjeter disi me nuanca me ekzotike dhe me te lidhura ne menyre te drejtperdrejte me pushtetin dhe mekanizmat e tij faraonike.
Ka shumë mundësi të jetë kështu – por, në fakt, unë nuk u ula të shkruaj sa më lart për të komentuar rreth artikullit të Bazes, as për ta zbërthyer dhe interpretuar “atë që ka dashur të thotë Baze.” Ngjarjen që përmend Baze unë e kam përdorur si spunto, për ta filluar shkrimin tim – ose për ta ankoruar këtë në ngjarjet e ditës.
Dakord, kjo eshte e qarte, por nderkohe dua te them se shibbolethi i Bazes ne rastin e artikullit te tij, ka perdorim stilistik pothuaj poetik per te dhene nje kuptim te dyfishte, biles po te duam edhe te trefishte, te mesazhit qe percjell. Jam i bindur se ju e kuptoni mire, te pakten trifurkimin, e fjalise se fundit te tij dhe natyrisht, qe “interpretimi” eshte ceshtje tjeter dhe i perket shkrimit te Bazes, jo tuajit. Natyrisht, eshte e qarte se artikulli juaj nuk ka te beje as me marredheniet erotike te Lulit te bashkise, e as me preferenca, apo mbeshtetje fetare, mbishteterore e krahinore te vecanta, megjithese neper te, ne fund po bej dhe nje koment edhe per shkrimit tuaj: keni nje doze te larte etnocentrizmi ne cfare shkruani dhe ndryshe nga Baze qe i ka qellimet e qarta ne shkrimin e tij, nuk kuptohet mire se ku doni te dilni dhe ne cilin drejtim doni ta coni vemendjen e mendimit.
Shkruani:
Vërtet, shkruaj për gjuhën shqipe nga pozitat e një shqiptari të interesuar – nëse këtë e quani ‘dozë e lartë etnocentrizmi’, atëherë e pranoj!
Përndryshe, etnocentrizmin e përkufizojnë si ‘besim në epërsinë e grupit tënd etnik’ – dhe në shkrimin më lart unë kam folur vetëm për një grup etnik: shqiptarët. Nëse ju i përfytyroni shqiptarët e Kosovës si një grup etnik të ndryshëm prej shqiptarëve të Shqipërisë, unë do t’ju ftoja ta shtjellonit këtë mendim në blog, qoftë edhe me një shkrim më vete, që ta debatonim.
Sa për atë që ‘nuk kuptohet mirë se ku doni të dilni…’ ndoshta vjen ngaqë ju sapo keni shkelur në këtë blog (të paktën është hera e parë që komentoni). Provoni të kaloni nja një vit këtu, të mësoheni me temat e trajtuara dhe qasjet ndaj tyre dhe sidomos me rimarrjet – dhe atëherë gjërat me siguri do t’ju kthjellohen.
Nëse edhe ashtu nuk shihni ndonjë përmirësim, atëherë kushedi duhet të filloni të dyshoni se këto gjëra që shkruaj unë, nuk i shkruaj për ju – dhe të mjaftoheni me leximin e Mero Bazes, që është gazetar shumë i mirë.
E para u falenderoj per repliken.
E dyta, nuk kam qellim te zhvilloj debat me ju; nga njera ane sepse keni epersine e autoritetit te emrit te njohur, dhe nga ana tjeter pasi debati do te ishte gjithashtu i padrejte, per faktin se jeni brenda hapesires tuaj publike apo personale, me fuqine e plote te administroni kete faqe, duke fshire ose mos publikuar cdo koment qe nuk u pelqen. Kjo na vendos ne pozicion te pabarabarte, e per kete arsye nje debat plotesisht i drejte nuk mund te behet ketu.
Ndihem i detyruar te vazhdoj kete diskutim me pseudonim. Arsyeja pse nuk po e shkruaj emrin tim te vertete, me lejoni ta them, eshte thjesht sepse ne asnje menyre nuk e perceptoj veten si autoritet perfaqesues te ndonje pozicioni te vecante ne lidhje me temen, dhe per te qene i sinqerte me ju, kam shume dyshime per kedo qe do te perpiqej te shfaqej, per ceshtjen ne fjale, ne formen e nje autoriteti.
Mendoj sidoqofte, se ceshtja qe ju ngrini ne shkrim, eshte dhe mbetet mjaft e ndjeshme per implikimet e saj emocionale tek jo pak lexues, gje te cilen ju mjaft mire evokoni me sugjerimet tuaja ne shkrim.
Perpara se te vazhdoj, me lejoni t’u permend gjithashtu se kritika ime ishte e drejtuar specifikisht ndaj shkrimit te mesiperm, e jo perkunder opusit tuaj, te cilin e respektoj me sinqeritet.
Duke u shpresuar te mirekuptoni reagimin tim brenda etosit te nje blogu, po shkruaj dy tre gjera qe me vijne ndermend duke u perpjekur te mbetem ne planin konceptual te ceshtjes, pa pretenduar kurrfare pozicioni prej eksperti, tager te cilin nuk e kam dhe as e synoj.
E para, termi apo emertimi ’shiptar’ ne njejes, apo ’shqiptarë’ ne shumes, eshte ne vetvete ne kendveshtrimin tim nje pergjithesim jo pak problematik. Kur themi ’shiptari’ apo ’shqiptaret’ ne cilesi emertuese, kemi hyre ne nje terren pergjithesues retorik, qe e zhvesh ’shqiptarin’ specifik nga vecantia e qenies se tij partikulare; gje qe na ben te gjithe unike. Dua te theksoj se termi ’shiptar’ na mbulon me nje emertim te ngritur mbi nje abstraksion imagjinar qe ne vetvete nuk do te thote asgje.
Per mua te flasesh per ’shqiptaret’ si nje entitet i perbashket eshte gabim substancial, pasi kushdo qe emertohet si ’shiptar’ ka vecantine e vet te ndare e bashkuar ne perkatesi te pafundme ne vijim qe mund te zhvillohen e elaborohet ne pafundesi ne trajta jo vetem lokaliste e kulturore por edhe personale e stilistike, perfshi ketu dhe te drejten e perdorimit te gjuhes se tij shqipe ashtu sic cdo shqipfoles apo shqipshkrues e perdor.
Ne realitet, ne optiken time, ’shiptari’ nuk ekziston. ”Shqiptari’ eshte thjesht nje konstruksion abstrakt gjuhesor qe perbehet nga cdo ’shqiptar’ i vecante ne specifiken e tij; qe vete-indetifikohet ose emertohet nga ’tjetri’, pra i huaji, si i tille.
Nuk mendoj se shqiptaret e Kosoves jane nje grup etnik i ndryshem prej shqiptareve te Shqiperise. Perkundrazi, mendoj se si emertim i nje grupimi etnik ‘shqiptarët’ jane një, por vetem ne kete pike.
Nderkohe jam teresisht dakord se perdorimi teknik i germes /ç/ dhe /q/ ne standartin tone gjuhesor perben problematike, por mendoj se kerkesa apo sugjerimi juaj per tejkalimin e kesaj problematike krijon ne shkrimin tuaj nje problematike akoma me te madhe.
Problemi kryesor i defektit te perdorimit ne shkrim te /ç-se/ dhe /q-se/ nuk eshte mungesa e arsimit te duhur ideal, por mbi te gjitha fakti, qe ne pjesen me te madhe te dialekteve gegë, keto fonema nuk ekzistojne te ndare, por jane te njesuar ne nje foneme te vetme, qe ne gjuhen standarte, ne thjeshte nuk e kemi.
Nuk mendoj se kjo eshte arsye per te rrezuar standartin, e aq me keq akoma per t’u shnderruar ne ’shibboleth’ qe percakton komikisht deri ne absurd pseudo-biblik etnifikim te atyre qe dijne te shkruajne dhe shqiptojne /ç/ dhe /q/ kundrejt atyre qe nuk e kane në shqipen e tyre, kete dallim.
Argumenti se mosperdorimi i /ç/ dhe /q/ ”shqetëson” pjesën tjetër të shqipfolësve, dhe se kjo sic ju shkruani, ”shihet si një mangësi, si një handikap që tradhton një lloj specifik analfabetizmi”, eshte ne kendveshtrimin tim nje argument i ngritur mbi mosnjohjen e paditurine e atyre qe pretendohen si ’te shqetesuar’ dhe asgje tjeter me tej. Sic e dime, injoranca nuk eshte argument, dhe perdorimi apo jo korrekt i /ç-se/ e /q-se/ nuk ka dhe nuk duhet te kete kurrfare lidhje me perceptimin e nivelit intelektual apo rendesine e mendimit te shqiptarit qe i perdor apo jo saktesisht keto dy fonema; aq me keq, te drejten e tij per t’u shprehur ne ligjerim publik, tager ky qe ai e ka dhe nuk mund t’ia jape e as heqe askush qysh prej diteve te erreta te perandorise otomane, kur gjuha shqipe ishte e mallkuar.
Ju shkruani: ”Reperkusionet e dukurisë janë të shumta dhe nuk mund të mbulohen me një shkrim të vetëm; prandaj këtu dua vetëm ta mbyll duke vërejtur se përfshirja e shqiptarëve të Kosovës, e të gjithë shqiptarëve të Kosovës, pavarësisht prej bindjeve politike, statusit shoqëror dhe formimit arsimor, në komunikimin mbarëkombëtar do të kërkonte – si kusht minimal – zotërimin e shqipes standard…”
Me lejoni nje persertije te kendvshtrimit tim: Problemi ne optiken time qendron tek ata qe nuk kane njohuri te mjaftueshme mbi realitetin gjuhesor te gegenishtes, jo te folesve te saj. Ne rast se do te duhet te punojme ne ndonje drejtim per te ndryshuar incidente ne interpretime dhe te evitojme shibbolethin e te mos lejojme te kthehet ne mallkim, mendoj se do te duhet te punojme me perceptimet e pjeses paragjykuese dhe jo me performancen e te paragjykuarve. Kjo eshte esencialisht pika ku une ndahem nga ju.
Ju shkruani: ”Dyndja në diskursin publik, qoftë edhe të nivelit fare të ulët, e q-ve në vend të ç-ve tradhton një pamundësi për të kontrolluar të folmen (dhe të shkruarën), për shkak të mangësive arsimore në gjuhën amtare. Është kjo pamundësi që, kur shoqërohet me indiferencë, ose, më keq akoma, kur nxitet për arsye politike ose kulturore separatiste, do të perceptohet prej të tjerëve si refuzim i qytetarisë shqiptare.”
Fatkeqesisht ju e trajtoni ketu si nje fenomen te mireqene, njesimin e ”qytetarise shqiptare” me perdorimin e /ç/ dhe /q/. Kendveshtrim me etnocentrik se ky zor te gjendet, pavaresisht nese ju personalisht e ndani kete mendim apo jo.
Ne optiken time, perdorimi i sakte i /ç/ dhe /q/ eshte nje problematike e vete standartit dhe pamundesise se tij per te dhene zgjidhje gjithperfshirese. Zgjidhjet totale gjithperfshirese do te mbeten perjetesisht te pamundura, cfare na mbetet eshte te luftojme per minimizimin e problematikave te tyre, gje per te cilen jemi te dy dakord. Nderkohe ajo qe lipset ne kendveshtrimin tim, eshte nje perpjekje me e moderuar kunder paragjykimeve dhe keqkuptimeve te krijuara nga padija dhe mosnjohja e specifikave dhe koloriti te tyre. Nese do te perpiqemi te punojme per t’u afruar sa me shume drejt nje gjuhe qe eleminon sa me funksionalisht problemet e veta ne raport me nuancat apo vecorite dialektale te gjuhes se folur e te shkruar shqipe, mendoj se rruga me mire do te ishte nje kendveshtrim tjeter konceptual i trajtimit te ceshtjes; dhe kjo ka te beje kryesisht me metodologjine e punes.
Per te arritur kete do te sugjeroja nje dalje te studiueseve nga ’kullat e fidishta’ te institucioneve te vendosura ne qendrat e pushtetit shteteror apo global, dhe venies perparesi te pershtatjes se koncepteve dhe zgjidhjeve te problematikave te standartit mbi pervoja me te drejtperdrejta ne terren, nepermjet njohjes konkrete te realiteteve gjuhesore dhe perkatesive te tyre.
Mendoj se ne bashkesine e studiuesve dhe intelektualeve gjuhesore shqiptare, kjo njohje me terrenin duke e jetuar ate ka qene dhe mbetet teper e manget. Problemi ketu mbetet kryesisht tek studiuesit dhe ekspertet e jo tek ata shqiptare per te cilet ç-ja dhe q-ja nuk ekziston e rrjeshimisht mes tyre as kjo problematike.
Me respekt, u uroj te mira e suksese ne punen tuaj.
Tema është e gjerë, do të përpiqem t’ju përgjigjem pjesërisht.
Nuk jam specialist foneticien, as dialektolog; nëse ka ndonjë të tillë që na lexon, është i mirëpritur të ndërhyjë dhe të sqarojë; sepse unë nuk besoj që ç-ja dhe q-ja, në gegërishten verilindore, kanë përfunduar në një fonemë, ose janë shkrirë mes tyre.
Sipas Atlasit dialektologjik të shqipes, ato më dalin të njëjta vetëm në fare pak zona, brenda dhe jashtë Shqipërisë. Gjetiu shqiptohen ndryshe ose veçan, edhe pse dallimi mes tyre, brenda gegërishtes verilindore, është i ndryshëm nga dallimi brenda pjesës tjetër të shqipes.
Unë besoj se në ngatërrimin me shkrim ç/q ka ndikuar, në mënyrë vendimtare, përpjekja e pafat për të identifikuar një fonemë të caktuar (ç-ja specifike e gegërishtes verilindore) me një shkronjë të alfabetit (gabimisht q-ja).
Nuk i përket, pra, rrafshit oral; por ka të bëjë me kalimin nga oraliteti në gjuhën e shkruar. Në një shkrim të paradokohshëm, pata vënë në dukje se nuk ka asgjë “të natyrshme” në të shkruarit e një gjuhe sipas parimit fonetik; edhe ajo është teknikë, e cila duhet mësuar dhe përvetësuar; dhe për më tepër, teknikë e ndryshme nga leximi.
Meqë fonemat dhe shkronjat (grafemat) martohen mes tyre në shkollë (gjatë procesit alfabetizues), atëherë unë ia vë fajin dështimit të sistemit arsimor, për t’ua mësuar fëmijëve, kryesisht në Kosovë, spellimin e duhur të shqipes (që nuk është e njëjta gjë me drejtshkrimin).
Pra, zhdukja e një dallimi fonematik nuk ka ndodhur në dialekt, por në përplasjen e dialektit me shqipen e shkruar. Shkolla duhet ta lehtësojë këtë përplasje, por në Kosovë kjo nuk ka ndodhur – për shkaqe edhe politike, po të kemi parasysh se sa është dëmtuar shkollimi i fëmijëve, në Kosovë, gjatë viteve 1990 dhe më pas, për shkak të represionit serb dhe pastaj luftës.
Në Kosovë ka ndodhur fatkeqësisht katastrofë; prandaj lypet rindërtimi. Por nuk mund të përdoren efektet e katastrofës, si argumente për rithemelimin e standardit të shqipes. Njëlloj do të ishte sikur të popullarizohej sërish mushka si mjet transporti, meqë janë prishur rrugët e makinës. Në fakt, duhen riparuar rrugët, dhe urgjentisht.
Më në fund – edhe pse kësaj nënteme do t’i kthehem – unë besoj se është detyrë qytetare minimale e çdo banori të Shqipërisë dhe të Kosovës të dijë ta përdorë, me gojë dhe me shkrim, shqipen standarde ashtu siç e kemi. E theksoj, të dijë ta përdorë, jo ta përdorë.
Dy fonemat ne fjale ne disa te folme gege nuk eshte se mungojne apo jane shkrire me njera-tjetren, ato thjesht ngaterrohen. Thuhet “çyçe” per “qyqe” dhe “mish viqi” per “mish viçi”. Sikurse ngaterrohen ne disa te folme fonemat /ll/ dhe /dh/. Ndryshe qendron puna me disa fonema te tjera si /h/, /rr/ apo /y/ te cilat ne disa te folme nuk ekzistojne.
Transferimi i ketyre tipareve dialektore ne nje shqipe te perbashket publike, sidomos te shkruar, buron thjesht nga injoranca.
Ndersa une mendoj, pa hyre ne te thella, se keto fonema thuajse jane shkrire ne disa zona te gegerise. Nuk mendoj se ato thjesht ngaterrohen. Ndoshta procesi i shkrirjes nuk ka perfunduar ende dhe pikerisht ky na peshtjellon ne nxjerrjen e nje perfundimi te sakte.
Duke e pranuar se analogjia calon, mund te marrim rastin e gjuhes japoneze ku germa r dhe l shkembehen shpesh mes tyre. Por japonishtja eshte tolerante ne lidhje me kete ndersa shqipja jo.
Pavaresisht kesaj, nuk me duket me vend te ndryshohet standarti per te bere vend per kete problem te disa zonave. Folesit e ketyre zonave do t’u duhet te mesojne ne gjuhen e shkruar fjalet qe shkruhen me ç dhe me q. Ky lloj procesi i te mesuarit ndryshon disi nga procesi baze i te mesuarit te shqipes se shkruar dhe i ngjan me teper atij qe ben nje anglishtfoles me anglishten.
Ndersa persa i perket te folures, mendoj se pjeses tjeter pak tolerance nuk do t’i bente keq. Natyrisht edhe e folura mund te mesohet, por ne kete rast kemi te bejme me ate qe vjen natyrshem dhe pervec disa rasteve ku e folura e shqipes ndodh ne nje kontekst striktazi institucional besoj se mund te tolerohet fare mire.
Problemi i fonemave ç/q ne te folmen e Kosoves,eshte problem i mirenjohur fonetik,pra folesi kosovar i shqipes e ka rrafshuar dallimin fonetik midis ketyre fonemave,nuk e di nese ka gisht ketu fqinjesia me gjuhen serbe,por kam pershtypje se te njejten pamundesi per te bere dallimin e kane edhe shqiptaret e jugut tek fonemat y/i.Per te mos thene se kudo ne hapesiren shqiptare,standardi neperkembet,ku fjala “brënda”merret si standarde dhe nuk nxit debat,siç mund te nxiste nje shqiptim i gabuar i kosovarit,i cili jo se nuk e do standardin,po ka pasur dhe ka halle tjera me te ngutshme.
Te fjalia e Xha Xhait ” …dhe t’i paraqitin këta shqiptarë të Kosovës si militantë politikë të pagdhendur…”,kam pershtypjen se fjala “paraqitin”,do te duhej te ishte “paraqesin”.Mbase gabohem….
Bashkim, po ta kishit lexuar shkrimin tim (jam i sigurt se se vetëm sa i keni hedhur një sy), do ta kishit vënë re se unë nuk flas për shqiptimin e fonemave në fjalë, por për transferimin masiv në shkrim të një dukurie që ka lindur në shqiptim dhe që në shqiptim duhej të mbetej.
Krahasimi me brënda nuk qëndron, sepse kalimi e/ë tek ajo fjalë nuk rrezikon të cenojë statusin e këtyre dy zanoreve në sistemin fonetik; njëlloj sikurse shqiptimi mrena në gegnishten jugore nuk rrezikon ta zhdukë b-në nga sistemi konsonantik i shqipes.
Ndërsa krahasimi tjetër, me zhdukjen e zanores y në disa të folme të jugut qëndron (y-ja zhduket edhe në ndonjë të folme të veriut); por do të isha vërtet kurioz të lexoja ndonjë gjirokastrit që shkruan idhi, timi, misafir, qumur, etj.
Shkruan:
E besoj. Por, me mendjen time, kujtoj edhe se, duke treguar më kujdes për standardin, edhe zgjidhja e halleve të tjera më të ngutshme do të lehtësohet.
Kam dy vite qe percjell PTF-ne dhe kam mesuar shume gjera,sidomos inovative eshte studimi qe i ben Xha Xhai fushes leksikore te shqipes.
Jam dakord me ato qe thoni Ju ne shkrimin e mesiperm,por kam pershtypjen se kur flitet per mosrespektim te standardit apo probleme tjera gjuhesore,gjithnje merret shembull Kosova,se kosovaret nuk dashkan dhe nuk mund ta zoterojne standardin,gje qe s’eshte e vertete.
Se ka thyerje te normes drejtshkrimore mund te gjejme edhe ne Tirane (jo ato qe permendi Xha Xhai).Te linku i meposhtem fjalen “mirë se vini” e ke te shkruar “miresevini”,gje qe mendoj se eshte thyerje e normes drejtshkrimore http://www.ubt.edu.al/. Per te mos i permendur pastaj shkarjet tjera siç jane mbishkrimet ne institucionet publike ku shkronja Ë,e ka marre arratine,ndersa Kosova e ruan me xhelozi.
Shkruan:
Nuk e kuptoj nëse me këtë vërejtje më drejtoheni mua apo e keni të përgjithshme. Gjithashtu nuk kam parë gjëkundi shenja të këtij veçimi negativ të Kosovës dhe të kosovarëve, për të cilin flitni.
Nëse e keni për mua, ju siguroj se gaboni. Mjaft të hidhni një sy në ato që kam shkruar këto 7-8 vjet për normën dhe standardin e shqipes, për të parë se shembujt e mi janë nga të gjitha trevat ku shkruhet shqipja.
Vetëm blogun “Gastare” po të shihni, një eksperiment imi për të qortuar shqipen e mediave, do ta shihni se preokupimi im i atjeshëm me mediat e Kosovës është në përpjesëtim me peshën e këtyre mediave në diskursin publik shqip.
As më shumë as më pak.
Shqipja e shkruar në Kosovë merr dukshmëri në atë masë që shqiptarët e Kosovës bëhen pjesë e diskursit publik mbarëshqiptar. Në këtë kontekst, askush nuk duhet të presë që të trajtohet si fëmijë i sëmurë ose me probleme, as të përkëdhelet.
Sa për përshtypjen tuaj tjetër, se është thënë, ashtu në përgjithësi, se “kosovarët nuk mund ta zotërojnë standardin”, kjo mbështetet në disa pohime që vijnë kryesisht prej disa gjuhëtarëve kosovarë. Unë nuk jam dakord me këtë në parim; sepse është një pohim që i trajton shqiptarët e Kosovës sikur të jenë të metë mendërisht ose kulturorisht.
Sikurse besoj se një qasje pozitive ndaj mësimit të shqipes në shkollë, së bashku me rritjen e kontaktit mes shqiptarëve të Kosovës dhe atyre të Shqipërisë, do të mundësojë përvetësim më të shpejtë të standardit.
Në fakt, preokupimi im nga më kryesorët, ka qenë se argumenti që “kosovarët nuk e përvetësojnë dot standardin” është përdorur për të mbështetur propozimin për rishikim themelor të standardit vetë, që ashtu të akomodohen edhe shqiptarët e Kosovës.
Më në fund, afrimi i tanishëm Shqipëri-Kosovë ka (ri)ngjallur disa frikëra dhe armiqësi të llojit lokal, ose brendashqiptar, mes palëve. Zakonisht flitet për shqiptarë të Shqipërisë që nuk i duan shqiptarët e Kosovës – dhe nuk përmenden kundërfigurat e tyre: shqiptarë të Kosovës që nuk i duan shqiptarët e Shqipërisë. Ka edhe nga këta, sa të duash; dhe që e minojnë afrimin mbarëkombëtar po aq sa të tjerët.
Mbase nuk isha i qarte sa duhet,verejtja ime s’ka te beje me Ju,por me nje klime qe e perjashton elementin kosovar…Une nuk them qe kosovaret nuk kane problem me standardin,ajo qe dua te theksoj eshte se ky standard po merr nje çarje ne krejt hapesiren shqiptare,ku me pak e ku me shume dhe Kosova nuk mund te trajtohet si nje rast i veçuar…Natyrisht,standardi ne Shqiperi eshte me i konsoliduar,madje edhe ne pjesen shqiptare te Maqedonise se sa ne Kosove,sepse ketu ka pasur nje shkeputje te mirenjohur te kontinuitetit institucional,perderisa ne Tirane e Shkup jo.
Natyrisht,elementet e pare qe kane rene ne kontakt me njeri-tjetrin kane qene ata qe tregtine e kane pasur prioritet dhe jo gjuhen dhe si duket keta kane krijuar pershtypjet e para per njeri-tjetrin dhe mendoj se kemi mbetur ketu,pa ecur me tej ne nje (ri)njohje me te thelle.
Sidoqofte,gjyshja ime u thoshte gjithnje femijeve:”Uluni t’ua kallexoj nje perralle”,duke shmangur gjithmone trajten dialektore “Ungjuni ngat meje,t’ua kallexoj nje perralle”.
Ju pershendes dhe jam i lumtur qe m’u dha rasti te komunikoj me nje gjuhetar te kalibrit Tuaj,per te cilet ka nevoje aq shume gjuha jone.
Edhe unë ju falënderoj për mirëkuptimin dhe me kënaqësi do të bisedoja dhe debatoja me ju për këto tema sa herë që të bjerë rasti.
Gjamat e shqipes:
🙂
xh/gj eshte e njejta dukuri si ç/q me te njejten shperndarje dialektore. Te parat jane te zeshme te dytat te shurdhetat gjegjese.