Nga Read Me

Ndoshta për një pjesë emri Dave Brubeck nuk thotë asgjë. Per dikë që ndjek muzikën jazz  sjell ndërmend menjëherë një nga pjesët më të njohura të jazz-it, krejt e veçantë, e dallueshme prej modalitetet muzikor standard të jazz-it.

Dave Brubeck dhe Kuarteti i tij mbeten një nga bandat muzikore më të njohura, jo vetëm në vendin e jazz-it, në Amerikë, por edhe në botë. Javën qe shkoi Dave Brubeck vdiq në një moshë të shtyrë. Po përpiqem të kujtoj pak gjëra, por që mendoj se kanë diçka domethënëse për dashamirësit shqipfolës të jazz-it.

Rrëfimi përsiatet vetëm rreth një grusht emrash apo titujsh muzikorë. Take Five, Stompin’ for Mili (Gjon Mili), metri dhe ritmet ballkanike, Blue Rondo A La Turc, etj.

Take Five (nuk flitet për lotarinë e New York-ut), e kompozuar në 1959 është titulli i një pjese tepër të njohur të jazz–it në repertorin e grupit muzikor të Brubeck-ut. Është ngulitur në kujtesën time muzikore (megjithëse në atë kohë akoma i mitur), jo vetëm nga transmetimet e Radio Tiranës, por edhe nga që luhej nga bandat muzikore e dëgjohej shpesh në lulishtet e Tiranës në orët e vona në vitet 60 – 70të. Mbaj mend, kur luanim në gjysmerrësirë kukafshehtësi rreth statujës të Stalinit tek Parku Rinia, apo ulur me prindërit në tavolinat rreth pistës ku kërcehej dhe ne i gëzoheshim “bollëkut” të kohes: bërxollave, birrës akull të ftohtë, apo akulloreve, nën ritmin e jazz-it të Brubeck-ut. Në atë kohë të largët, dinim fare pak për origjinën e kësaj pjesë kaq të veçantë jazz-i, megjithëse shumë të popullarizuar e që pëlqehej shumë. Vonë kam arritur t’i jap një domethënie: perse ndjeheshim kaq kongjenial veçanërisht me modalitetin muzikor të kësaj pjese?

Muzika është kompozuar nga saksofonisti i quartetit, Paul Desmond. Metri muzikor i kompozimit është 5/4, i ndryshëm nga ritmi standard i jazz-it:  4/4 ose 3/4. Kjo shpjegon edhe titullin, që ka të bëjë me numëruesin e thyesës muzikore (metrit) që përdoret, – 5-sës. Për Desmond-in, nuk ishte një ndërmarrje e lehtë, por ishte ngulmimi i Brubeck-ut që pjesa mundi të niste jetën e saj muzikore kaq të suksesshme. Suksesi i Take Five, duke u bërë pjesë e “mainstream-it” (rrymës mbizotëruese) muzikor, është pazgjidhshmërisht i lidhur me tonet dhe ritmin e melodisë të saj, që kapen me lehtësi nga veshi i çdo dëgjuesi, siç thuhet në anglisht, muzika e saj ka një “catchy melody”.

Kongjenialiteti i im (në se me lejohet, i jonë) me të, ndoshta lidhet me diçka më thelbësore; ndjeshmërinë tonë ndaj ritmit muzikor ballkanas. Frymëzimi për këtë transformim në stilin muzikor ka ardhur nga kontakti i kuartetit me muzikën e folkut turk, të luajtur prej ahengxhive muziktarë nëpër rrugët e Stambollit. Njihen influencat e muzikës turke në Ballkan, e veçanërisht në Shqipëri, ku shpesh haset metri ekzotik i Lindjes së Mesme. Brubeck-ut iu desh të punonte me muziktarët lokalë në Stamboll, për të përvetësuar dhe adaptuar këtë stil kaq të ndryshëm muzikor. Një nga momentet më shokuese që të mban pa fryme është edhe pjesa solo e bateristit Joe Mollino (ndiqni linkun më poshtë).

Nëpërmjet përdorimit të muzikës ekzotike të rajonit, Brubeck-u bëri të mundur edhe kompozimin tjetër të njohur Blue Rondo A La Turc, ku metri kompleks ballkanik (influenca turke) 9/8 është kombinuar me metrin e thjeshtë të jazz-it 4/4. Brubeck-u ka një episod interesant në lidhje me kombinimin e ekzotikes ballkanike me swing-un e muzikës blues/jazz.

I befasuar dhe njëkohësisht i mrekulluar prej ketij ritmi muzikor ekzotik, Brubeck-u pyeti një nga ahengxhitë turq se nga e kishin marrë këtë ritëm të çuditshëm. Përgjigja ishte e papritur: – “Ky ritëm është për ne, siç është blues-i për ju”. Duke mësuar këtë dhe dëgjuar muzikën, marrim me mend përse Brubeck-u e titulloi pjesën “Rondo blu allaturke”. Sikurse edhe kuptojmë përse intonacionet muzikore të rondos allaturke janë kaq afër muzikës që jemi mësuar të dëgjojmë. Amerikanëve të swing-ut tradicional, nuk i vjen e lehtë të kërcejnë nën ritmin e një jazz-i të tillë. Por kërcimtarët ballkanas e gjejnë veten lehtësisht nën ritmin e një kombinimi të tillë.

Stompin’ for Mili është një improvizim jazz-i, bazuar në një kompozim të hershëm të George and Ire Gershwin-it, i njohur si Oh Lady, be good! (Zonjë, silluni mirë!); më vonë pjesë e një prej shfaqjeve muzikore në Broadway me të njëjtën titull. Është tepër e njohur në variantin blues/jazz të kënduar nga Ella Fitzgerald. Improvizimi instrumental i kuartetit të Brubeck-ut është i njohur si “jazz-i kushtuar Milit”. Stompin(g) është një folje anglisht që përshkuan një lloj ekzaltimi muzikor, ku(r) përzihen notat e veglave të ndryshme muzikore që luajnë nën një ritëm sinkopatik (duke ndërprerë, ndërhyrë, e krijuar një përplasje, përzierje ritmesh të ndryshme, thyerje të vijës melodike jashtë harmonisë të pritshme), për të krijuar efektin e një atmosfere të ndezur, plot tension, tejet të ngarkuar emocionalisht.

Është fjala për fotografin e famshëm Gjon Mili. Mili, i cili në atë kohe njihej si një patron i muzikës jazz, promovues i një numri të konsiderueshëm artistësh. Nëpërmjet artit fotografik, si vlerësues e njohës i muzikës jazz, Mili konsiderohej një mik i mirë i muzikës, duke nxjerr në pah artistë të këtij zhanri muzikor, ku spikasnin të zinjtë. Në vitin 1954, Mili ishte në zenitin e karrierës si fotograf; kishte drejtuar filmin e shkurtër Jammin’ the Blues. Filmi kishte adaptuar ekspresionizmin e artit evropian në teknikën e xhirimit, duke e transformuar dokumentarin në një forme efikase popullarizuese të jazz-it. Kishte mundur të ngjallte e nxiste në publikun e kohës idenë e jazz-it si një formë e veçantë ekspresive, që i dorëzohet improvizimit e spontanitetit, por duke qëndruar në këmbë, krejt me vete si formë muzikore.

Brubeck-u dhe kuarteti i tij në atë kohë ishin akoma në fillimet e veta. Brubeck-u nuk dallohej akoma për një stil të veçantë, vulën e tij artistike; madje konsiderohej si pak i ngrirë, jo shumë fleksibël dhe jo fort imagjinativ. Një nga grafistët e revistës Time, në rolin e agjentit muzikor, kishte mikluar Milin që të perfshinte kuartetin e Brubeck-ut në xhirimet e dokumentarit Jazz in the Movies. Mili nuk ishte fort i bindur se kuarteti e meritonte një nder të tillë duke shprehur hapur pakënaqësinë e tij.

Një mosbesim, shpërfillje e tillë do të prekte e nervozonte këdo, aq më tepër egon muzikore të Brubeck-ut, të vënë para një sfide të tillë. Pas provave të para, Mili nuk e fshehu zhgënjimin e tij duke bërtitur: – “Përshtypja e parë nuk më gaboi”. Për Milin, Brubeck-u nuk kishte atë që duhej për t’u konsideruar për një nder të tillë. Kjo sjellje e Milit, në dukje e ashpër e pa takt, e nxiti Brubeck-un që të provonte para mjeshtrit fotograf se, ai kishte atë që duhej. Siç kujton Brubeck-u “gjaku filloi t’i ziente”. Kështu që pjesa e Gershwin-it “Zonjë, silluni mirë!” (mund të vihet re metaforizmi ndaj gjestit të Milit), u transformua në një improvizim origjinal kaq vibrues, plot zemërate e dell inatçor, duke e detyruar Milin të ndryshonte sjellje e mendim për kuartetin. Ishte një moment kthese për karrierën muzikore të grupit.

Mili u soll siç edhe pritej prej tij, i cili se fundi, dinte të vlerësonte talentin e të pranonte atë. Mili i befasuar, në vrullin e entuziazmit që e karakterizonte kur ndeshte art të mirëfillte, thirri në anglisht: “ – You’re hot! By God you’re hot! Don’t stop now!” Habinë dhe shpërthimin e Milit revista Time e përdori si titull në shkrimin në nder të kuartetit të Brubeck-ut. Improvizimi muzikor që ndryshoi mendjen e Milit, u perfshi në albumin muzikor Brubeck Time, kushtuar mjeshtërit fotograf; akoma sot njihet si Stompin’ for Mili. Titulli përcjell vibrimin dhe tensionin e krijuar nga përplasja; zhgënjimi i Milit e protesta e Brubeck-ut, katalizatore që i hapen udhën zemëratës plot talent muzikor. Jazz-i duke qenë improvizues e spontan nga natyra, krijon mundësi imagjinative të tilla, duke shpërthyer krijimtarinë dhe talentin muzikor.

Një nga kompozimet e tjera të përfshira ne albumin Brubeck Time, i kushtohet Audrey Hepburn, aktores të njohur. Mili e njihte nga afër këtë artiste të brishtë të kinematografisë amerikane. I kërkoi Brubek-ut që jazz-i i lehtë, ndryshe nga momentet plot tension të Stompin’ for Mili, t’i mundësonte atij, Gjon Milit, të imagjinonte artisten tek ecte me brishtësinë e saj mes pemëve të pyllit.

PS. Shkrimi i kushtohet pasionit të Xha Xhait për jazz-in.

Për të krijuar një imazh muzikor më të plotë për titujt e përmendur sa më sipër, po jap link-un për çdo titull në YouTube:

Take Five (si interpretim ky variant filmik më pëlqen më shumë, veçanërisht Joe Mollino dhe Paul Desmond)

Stompin’ for Mili

Blue Rondo A La Turc

Audrey