Në përgjigje të një vërejtjeje simes për dallimin që duhet të bëjmë midis varfërisë dhe varfërimit të shqipes, një koleg (Oskeola) më pyet, në komentet, nëse mund ta shohim eksperiencën gjuhësore nën totalitarizëm jashtë kontekstit ideologjik dhe politik, ose në aspektet e saj praktike dhe në sfidat që realiteti ia krijonte ligjërimit.

Ai sqaron edhe se ka parasysh, në radhë të parë, përkthimet me cilësi shumë të lartë të klasikëve të marksizmit, cilësi që ka mbetur e patejkaluar deri më sot, në fushën e vet.

Tema më duket me aq interes, sa po e nxjerr më vete.

Në fakt, çfarë thotë kolegu është e vërtetë: cilësia e shqipes në përkthimet e veprave të Marksit, të Engelsit dhe të Leninit mbetet edhe sot model për ligjërimin filozofik, dhe kjo meritë u duhet njohur përkthyesve të këtyre veprave, shpesh jo vetëm anonimë, por edhe intelektualë të dënuar e të shurdhuar, që kanë punuar në internim dhe në burgje.

Këta njerëz kanë pasur jo vetëm ndjeshmëri të rrallë gjuhësore dhe njohje të shqipes në potencialin e saj si gjuhë e të menduarit, por edhe formim të plotë filozofik, së paku në lidhje me argumentet për të cilat kanë përkthyer.

Tekste të tilla si dyvëllimëshi i veprave të zgjedhura të Marksit dhe të Engelsit, ose edhe disa përkthime nga Lenini, treguan se shqipes nuk i mungon asfare aftësia për të shprehur nocione filozofike – me kusht që ligjërimi filozofik të lëvrohet.

Përkthyesit e teksteve filozofike marksiste, si Sejfulla Malëshova ose Koço Tashkoja (sa për të sjellë dy shembuj), vërtet e ushtruan mjeshtërinë e tyre në totalitarizëm, por ata ishin formuar gjuhësisht në një epokë tjetër, dhe pikërisht në vitet 1920-1930, kur shqipja e shkruar e nivelit libror po lëvrohej gjithnjë e më tepër në debatet intelektuale të kohës, sidomos në revista si “Përpjekja shqiptare” ose “Leka.”

Në atë periudhë përpjekja për të filozofuar shqip nuk ndeshte në ndonjë barrierë të pakapërcyeshme censure ose auto-censure, siço do të ndodhte më vonë.

Martesa midis shkollimit adekuat (në filozofi dhe konkretisht në filozofinë marksiste) dhe kompetencës letrare në shqip mundësoi lulëzimin e ligjërimit shqip filozofik dhe politik, pavarësisht nga tradita që pothuajse nuk ekzistonte.

Sikur kjo traditë të mos ish ndërprerë dhunshëm në fusha të tjera, sot shqipja do të ish më pak e varfër, pse do të ish më pak e varfëruar. Kështu, ligjërata fetare, teologjike dhe etike, e lëvruar në revistat kulturore katolike si “Leka” dhe “Hylli i Dritës” do të kish pasur edhe ajo mundësi të nyjëtohej në rrethanat e reja të gjysmës së dytë të shekullit XX, madje edhe duke krijuar rrethanat për lindjen e një diskursi progresiv në gjirin e shkodranishtes letrare, tradicionalisht mveshje e përçuese e konservatorizmit në të gjitha nivelet.

Përkthyesit e punishteve të ligjëratës marksiste nuk mbajtën gjallë vetëm shqipen filozofike; por ndihmuan edhe në konsolidimin gjuhësor të fushave të tjera, si ekonomia politike; për shqipen librore, roli i një teksti të përkthyer të kalibrit të Kapitalit është i krahasueshëm me rolin e përkthimeve biblike, në kristalizimin e një letrarishteje anembanë botës së krishterë: pse ai tekst i jep shprehjes së mendimit një strukturë organizuese të domosdoshme, një skelet, një telajo.

Marksi është filozof i traditës filozofike perëndimore; i përket asaj tradite dhe nuk mund të kuptohet veçse në kontekstin e asaj tradite. Të gjithë ata që e sollën Marksin në shqip, me zotësi dhe erudicion, i sollën shqipes jo vetëm ligjëratën marksiste, por edhe bazat për ligjëratën filozofike, e cila është edhe shkalla më e lartë e nyjëtimit të ligjëratës diturore; dhe kjo pavarësisht nga misioni që do t’u ngarkohej këtyre teksteve, nga pushteti totalitar i kohës.

Megjithatë, ligjërata marksiste e sjellë në shqipe me nivelin e duhur gjuhësor erdhi dhe e humbi lidhjen e vet me mendimin, e sidomos me mendimin dialektik; sepse u përdor si dogmë, jo si ftesë dhe katalizator për debate; dhe bartësit e saj u detyruan ta përsëritin mekanikisht përmendësh, jo ta përvetësojnë organikisht, në mënyrë kritike dhe ta përdorin pastaj qoftë edhe për ta kthyer kundër vetes.

Thonë për Marksin se u pat shprehur dikur që “nuk ishte marksist”. Përtej batutës, kjo duhet kuptuar ndoshta edhe si një distancim i filozofit nga shëmtia ku ia katandisën ndjekësit mendimin dhe filozofinë; ose përpjekja për t’ia kalcifikuar pikërisht shpirtin kritik, pa mëshirë kritik, të këtij mendimi. Nëse Marksin e sollën në shqip njerëz që e zotëronin dialektikën dhe e njihnin atë autor në majë të gishtave, Marksi i studiuar, i analizuar, i komentuar dhe i konspektuar në sallat e universiteteve dhe të bibliotekave në Shqipëri (për të mos përmendur ligjëratën politike) u katandis në dordolecin, mumjen, karikaturën e vetvetes; pse u prit aty si të ishte ndonjë sekretar partie ose priftuc province, bartës jo i dialektikës por i dogmës, jo i mendimit por i rrafshimit të mendimit.

Klasikët e marksizmit, duke filluar nga Marksi vetë, i njohu më mirë shqipja sesa shqiptarët.

Kjo ndodhi edhe ngaqë, pas vitit 1960 dhe izolimin e plotë akademik të Tiranës, universiteti, së paku në lëmin e humaniteteve, e humbi rolin e vet përgatitor të mendjeve të lira dhe universale, për t’u shndërruar në një praktikum për komisarë dhe zbatues të vijës së Partisë, ose përçues në bazë të një diskursi që rridhte nga lart, kryesisht në formën e teksteve të Enver Hoxhës, dhe ishte gjithnjë e më i varfër, i thjeshtuar dhe i trullosur, në mendim, në gjuhë dhe në shpirt. Kësisoj, edhe veprat e Enverit, sidomos ato me pretendime teorike, si Imperializmi dhe revolucioni, nuk ishin veç pamflete politike ku megalomanisë së autorit nuk i përgjigjej kurrfarë filozofie, dhe aq më pak ndonjë farë marksizmi.

Sot Enverin mund ta kundrojmë ftohtë, madje edhe ta lëmë përkohësisht mënjanë, për t’u marrë me tema më të ngutshme, më alarmante për momentin; edhe pse tradita e tij si lider populist dhe manipulator i turmave sa vjen e ri-imponohet, në shkretëtirën e mendimit politik shqiptar bashkëkohor. Në të njëjtën kohë, tradita e bukur e ligjëratës filozofike, e përcjellë në tekstet shqipe nga përkthyesit e veprave të klasikëve të marksizmit në vitet 1950 dhe 1960, rrezikon të shpërbëhet e të humbë jo ngaqë marksizmi nuk është më aktual në akademitë shqiptare, por ngaqë filozofia e atij niveli sot pothuajse është braktisur, dhe përkthimet e filozofëve bashkëkohorë, edhe kur janë të mira, mbeten të palexuara dhe të papërvetësuara prej mendjeve.