Lexova te Shqiptarja.com për suksesin e radhës të Mirush Kabashit, me monodramën e mbështetur në veprën Apologjia e vërtetë e Sokratit, të grekut Kostas Varnalis, këtë herë në Lyon të Francës.

Megjithëse teatri shqip nuk të vjen menjëherë në mendje, kur mendon për mënyrën si mund të përfaqësohet kultura shqiptare në botë, Kabashi është nga më të shquarit artistë shqiptarë në botë, meqë e ka shfaqur Sokratin e vet anembanë botës, nga Parisi në Bullgari e në Ukrainë; madje në Kajro është nderuar edhe me “Sfinksin e artë.”

Teatri në gjuhë të huaj sjell me vete kokëçarje semiotike, madje edhe estetike: çfarë do të gjejë aty pikërisht publiku? Nuk di nëse do të merrja mundimin të shkoja në një shfaqje, ta zëmë, të një pjese të Beckett-it në lituanishte ose baskishte; por edhe sikur të shkoja, ta njihja pjesën mirë paraprakisht dhe të lexoja tritrat, megjithatë vëmendja ka rrezik të më ngecte në detaje anësore: lëvizjet e aktorëve, ritmi, melodia e ligjëratës, pantomima, dekori.

Për një monodramë, opsione të tilla reduktohen sa s’ka: meqë Kabashi reciton i vetëm, përballë publikut. Pantomima, plastika, gjestet, emocioni i zërit dhe i mimikës, pamja e vetë aktorëve, grimi, kostumi etj. të gjitha kondensohen në një figurë të vetme – teatër minimal.

Një shfaqje të tillë mund ta ndjekësh, duke ndërthurur mendërisht çfarë ndodh në skenë dhe çfarë të dëgjojnë veshët – ose ligjëratën e aktorit si një lloj melodie verbale – me tekstin e titrave. Nëse ky kombinim arrin ta zëvendësojë eksperiencën e mirëfilltë të spektatorit në një teatër që flet gjuhën e tij (ose një gjuhë që ai e kupton) për këtë mund të diskutohet.

Shfaqjet skenike me titra janë të zakonshme, p.sh. në opera: më ka qëlluar disa herë të ndjek të tilla në NYC.

Njëlloj më ka qëlluar të ndjek shfaqje të ngjashme (opera), në Shqipëri, ku megjithë shqipen e përdorur nuk kam kuptuar shumëçka nga ç’është thënë (ose më mirë “kënduar”) në skenë.

Arte si teatri, opera, filmi, baleti janë sinkretike, mbështeten në një bashkëpunim të shqisave: syri, veshi muzikor, dhe veshi gjuhësor. Një i verbër mund të shkojë në balet, por do të dëgjojë dhe të shijojë veç muzikën, ose ndoshta edhe përplasjet e lehta të këmbëve të balerinave në skenë; përkundrazi, një i shurdhër do të mund të shijojë plastikën e lëvizjes dhe dramën e shprehur nëpërmjet pantomimës.

Përkundrazi, një i verbër do të kishte vështirësi të mëdha në një galeri pikturash, sikurse edhe një i shurdhër në një koncert kuarteti harqesh. Them vështirësi; ndoshta edhe ritmi vizual i lëvizjes së harqeve mund të shijohet njëfarësoj, së bashku me gjestet dhe disiplinën e muzikantëve; madje edhe i verbri në Louvre mund të dëgjojë udhëzuesin virtual teksa zhvendoset nga dhoma në dhomë dhe komunikon me kundërmimet dhe zhurmat që i depërtojnë përmes kufjeve.

Këto ditë, tek lexoja The Ministry of Pain, një roman nga Dubravka Ugresic, më shkoi buza në gaz me nënën e heroinës së romanit, e cila i shihte soap-et braziliane me zërin e televizorit të fikur, ose duke u mjaftuar vetëm me tritrat; m’u kujtua ime më, e cila edhe ajo e heq ndonjëherë zërin. Me kohë, telenovela, një formë kaq mirëfilli narrative, është shndërruar për në në diçka rigorozisht vizuale, që s’ka më nevojë për ndërmjetësimin e tingullit.

Po a nuk ishin dhe mbeten narrative edhe shumë nga imazheritë, të lashta dhe më pak të lashta, në katedralet? Dhe meqë ra fjala për katedralet, ia vlen të përmendet një batutë e Claude Frollo-it, te Notre-Dame de Paris, e Hugo-it; i cili i heq sytë nga një libër që kishte përpara, vështron katedralen dhe thotë: Ceci tuera cela: “ky do ta vrasë atë.” Ka një lidhje mes të gjitha këtyre reduktimeve – të katedrales në libër dhe të filmit në një lojë të heshtur imazhesh në ekran të televizorit.

Pastaj më vjen ndërmend rinia ime, dhe e miliona të tjerëve anembanë botës, që u përmalluam dhe u dashuruam dhe u ndiem të sintonizuar me globin duke dëgjuar këngë në një gjuhë që mezi e kuptonim, edhe kur e kuptonim: që nga Beatles-at e deri tek e ndjera Donna Summer. Të gjithë qeshim sot me të mrekullueshmen Ken Li; por cili prej nesh mund të pretendojë se nuk e ka kaluar një fazë të tillë?

Madje, jam i sigurt se kurrë nuk e kam shijuar ndonjëherë muzikën aq krejtësisht e aq thellë sa në vitet kur nuk ua kuptoja fjalët këngëve të Beatles-ve, ose kur ende nuk merrja vesh nga kitara, progresionet e akordeve, basi, akordet e përmbysura, ndërrimi i tonalitetit dhe të tjera marifete si këto.

Këtu konflikti mes dijes dhe padijes shkon paralelisht me një konflikt tjetër – atë të intuitës me arsyen.

Edhe sot, kur me anglishten jam familjarizuar, ende nuk e shijoj dot mirë një këngë, nëse i kushtoj vëmendje tekstit; tekstin më duhet ta shoh veçmas, dhe vetëm pastaj ta përjetoj të muzikuar. Është një handicap, që me siguri do ta kem trashëguar nga përvojat e dikurshme, të përçudnuara, të një brezi që u rrit si të ishte antenë.

Më qëllon të shoh filma në gjuhë që nuk i zotëroj; që nga gjermanishtja e portugalishtja, të cilat përndryshe i kuptoj mirë të shkruara, deri te rusishtja e serbokroatishtja, të cilat gjithsesi më duket sikur i marr vesh pak, pasi i krahasoj, i pavetëdijshëm, me titrat anglisht. Në këto raste shpesh më duket sikur, pasi jam futur disi në film, se jam duke e marrë vesh edhe gjuhën në origjinal; se ka një qenie brenda mendjes sime,  një homunculus, që kupton edhe kur unë nuk kuptoj.

Natyrisht, dija nuk e ka sqaruar mirë si e mësojmë gjuhën; veçanërisht atë amtaren. Me Chomsky-n, është bërë disi e pranueshme ideja se mendja e njeriut vjen në këtë botë së bashku me kompetencën gjuhësore, ose aftësinë tonë për të folur; e cila edhe na bashkon të gjithëve, si njerëz. Kur kujtoj edhe si e kam mësuar italishten, ose nëpërmjet televizionit dhe radios, dhe më pas duke lexuar, besoj se edhe në atë rast ka vepruar një mekanizëm i ngjashëm; dhe se gjuhën, çfarëdo gjuhe, më shumë se mund ta mësosh, mund ta kapësh, ose ta marrësh, siç e merr një sëmundje ngjitëse në një kinema në dimër; ose duke jetuar në të; dhe kjo mund të jetë e vërtetë pavarësisht nga çfarë thotë Chomsky.

Kam qëlluar dikur afër në tavolinë, gjatë një darke, me një grua gjermane, në Amsterdam, e cila ishte martuar me një kosovar, dhe fliste një shqipe të shkëlqyer, me të gjithë idiomatikën, melodinë, ngjyrimet dhe intonacionin e dialektit të atjeshëm – atë gjuhë ia kish ngjitur i shoqi, ia kish kaluar si të ishte një infeksion viral; përndryshe në Kosovë ajo nuk kish qenë ndonjëherë.

Nëse diçka e ngjashme ndodh me publikun gjatë një shfaqjeje teatrale në gjuhë të huaj, këtë nuk mund ta them, madje as ta sugjeroj si shpjegim të mundshëm. Një monolog, ose qoftë edhe dialog në gjuhë të pakuptueshme për dëgjuesit përfton efekte të holla, por që shkojnë thellë në nënvetëdije; mjaft të citoj këtu efektet hipnotike të glosolalisë (speaking in tongues) ndaj audiencës; formulat magjike të llojit abrakadabra përndryshe të padeshifrueshme; të mirënjohurin varg dantesk pape Satán pape Satán aleppe; këngët dhe formulat rituale të tipit onomina donomina ose kompanjeshti dyzetpleshti;  dhe, më në fund, dukuri në caqet e paranormales, si ksenoglosia.

(Nga ana tjetër, por jo krejt pa lidhje, thonë se Perandori Karli V u pat shprehur, dikur, se po t’i fliste kalit të vet, do t’i fliste gjermanisht; kjo i atribuohet ndonjëherë edhe Frederikut të Madh të Prusisë)

Edhe sikur të mos ketë asgjë paranormale, në perceptimin që ia bëjmë ligjërimit në gjuhë të panjohur, prapë janë ndoshta pikërisht përpjekjet e palodhura, por të pafrytshme të mendjes, për të gjetur kuptim në një vargëzim tingullor që edhe është, edhe nuk është gjuhë, që krijojnë një atmosferë hipnotike, surreale, trallisëse.

Efektin duket ta konfirmojë edhe fakti që, në rrjedhë të kohës, fetë e mbështetura në Libër kanë preferuar ligjëratën në një gjuhë zakonisht të panjohur për besimtarët (latinishte, arabishte, greqishte).

Shkrimtari Jacques Bruyas, që ishte i pranishëm në shfaqjen e Sokratit të Kabashit tonë, shkroi në blogun e vet, ndër të tjera: “Shfaqje në gjuhën shqipe, gjuhë e përsosur indo-europiane, shumë muzikore.” Të intrigon kjo vëmendje ndaj origjinës së ligjërimit të panjohur, të thuash se kjo origjinë lidhet njëfarësoj me efektin estetik, madje edhe katartik, të pjesës; sikurse të intrigon edhe përqasja e gjuhës së pakuptueshme me muzikën; meqë çfarë është muzika, tek e fundit, përveçse gjuhë tonale, krejtësisht abstrakte, e pakuptueshme?

Shihja një natë, rastësisht në YouTube, një video ku pianisti rus Nikolai Lugansky shpjegonte strukturën e koncertit të tretë për piano dhe orkestër, të Rachmaninov-it. Vura re se videoja vinte me një program tritrimi automatik (Transcribe Audio) – i cili, me guxim të pashembullt, u vu të tejshkruante tingujt e pianos, duke më dhënë fjalë të tilla si marie, here, documents, has, handled minutes, him, needed, hopes to increase, bloomington (meqë Lugansky e fliste anglishten me theks të rëndë rus, nuk është se fjalët e tij po tejshkruheshin gjë më mirë). Një piano që flet: besoj se shumë muzikantë, kompozitorë dhe amatorë të artit tingullor do ta besonin këtë menjëherë.

Pianoja flet, ligjërimi muzikon – tek e fundit, a nuk e ka edhe një shprehje shqipja, që ligjëron bilbili? Midis gjuhës dhe muzikës ka një vijueshmëri, ndërprerjen e së cilës ndoshta e marrim më seriozisht se ç’duhet. Shqipja e Kabashit, në skenat e botës, ndoshta nuk ka atë kuptim që merr në skenat shqiptare; mbetet për t’u studiuar, përtej përsiatjeve të këtushme, se çfarë kuptimi merr ajo, në mungesë të një nyjëtimi gjuhësor të lexueshëm nga publiku. Bruyas-i përmendi indo-europianishten, si një shtrat të përbashkët mes publikut dhe skenës, duke e themeluar komunionin artistik sinkronik në diakroni, ose në thellësi të shekujve.

Gjithsesi, chapeau! Mirushit.