A ka luajtur psikiatria shqiptare, gjatë viteve 1945-1990, ndonjë rol të spikatur, qoftë edhe vetëm instrumental, në persekutimin politik të shtresave të padëshiruara të regjimit?
Kësaj pyetjeje nuk i përgjigjem dot me siguri dhe saktësi, meqë më mungojnë të dhënat. Megjithatë, pyetjen ma solli në mend një koment për një shkrim timin të mëparshëm, ku autori shkruante:
Në Shqipëri gjatë komunizmit sipas shifrave që kam lexuar në media, është një numër i madh njerëzish që realisht nuk ishin të sëmurë mendorë, por psikiatrët e regjimit i kanë mbyllur në spitalet e të çmendurve për arsye politike, ka ardhur koha që kjo gjë të shihet më në hollësi, se kartelat janë aty, emrat aty, doktorët psikiatër që kanë firmosur janë aty.
Pavarësisht se ky pasazh është formuluar në mënyrë primitive (vëreni referimin për “psikiatrët e regjimit”, ose “spitalet e të çmendurve” ose “doktorët psikiatër që kanë firmosur”, ose shprehja klishe “ka ardhur koha”, të thuash se po i pengon kush këta pisqollëtarë, që kanë edhe gurin edhe arrën – madje edhe vetë arrorët – për të ndërmarrë hetime të tilla); pra, pavarësisht mangësive intelektuale të formuluesit, problemi qëndron dhe meriton vëmendje.
Në fakt nuk është hera e parë që e lexoj këtë mendim; e pata ndeshur edhe një herë më parë, të formuluar nga një specialiste e mirënjohur e breshërive me fishekë manovre, në një forum Interneti. Po mjaftohem të supozoj se dyshime të kësaj natyre e kanë zanafillën te përdorimi famëkeq i psikiatrisë, mjekimeve psikotrope dhe spitalizimeve psikiatrike të detyruara të kundërshtarëve politikë të regjimit në Bashkimin Sovjetik të kohës së Brezhnjevit, dukuri e cila njihet botërisht dhe është përshkruar mirë.
Megjithatë, kur vjen puna për Shqipërinë totalitare, ka disa faktorë që duhen pasur parasysh, nëse na intereson e vërteta. Para së gjithash, regjimi i Hoxhës nuk kishte shumë skrupuj, kur vinte puna për trajtimin e kundërshtarëve politikë, as donte t’ia dinte shumë për kritikat e qortimet që mund t’i vinin nga jashtë. Nëse dikush perceptohej si armik ose shihej si i nevojshëm për t’u dënuar, atëherë ai dënohej. Përndryshe, edhe ndërkombëtarët, që u indinjuan fort dhe anembanë mass mediave në rastin e disidentëve sovjetikë të atëbotshëm si Sakharovi dhe Sharanski, nuk është se u bënë gjë të gjallë për të mbrojtur ndonjëherë intelektualët shqiptarë që persekutoheshin, ose personalitetet e fushës së artit, të kulturës dhe të shkencës që përfundonin në hekura. Dua të them, me këtë, që regjimi totalitar i Tiranës nuk kishte asnjë arsye për t’i fshehur thonjtë, kur vinte puna për luftën e klasave; përkundrazi.
Veç kësaj, një numër i madh njerëzish të shënjestruar nga regjimi si armiq, e shihnin opsionin psikiatrik jo si kërcënues, por përkundrazi, si të dëshirueshëm. Këtë mund ta pohoj me siguri – dhe jo vetëm për ata që u vinte rrotull persekutimi, por edhe për të tjerët, ose të burgosurit politikë, të cilët rregullisht shpresonin të diagnostikoheshin si të sëmurë psikikë, për të shpëtuar nga trajtimi standard i burgut dhe për të kaluar në regjim psikiatrik. Ndonjë përjashtim, si ai i një disidenti të mirënjohur, për të cilin një person që ia ka studiuar dosjen, më ka thënë se e ka refuzuar me këmbëngulje diagnozën psikiatrike që ia kërkonin, me po aq këmbëngulje, familjarët; duke parapëlqyer burgun dhe persekutimin standard, veçse e konfirmon këtë prirje të përgjithshme (pa shtuar pastaj se refuzimi, në këtë rast konkret, tregon se opsioni psikiatrik konsiderohej si lehtësim për të dënuarin; se po të ishte ndryshe, nuk është se do ta kishin pyetur shumë vetë disidentin).
Edhe familjarët e të persekutuarve bënin të pamundurën, për të ndikuar që të vetëve t’u jepej shansi për të marrë një diagnozë psikiatrike; sepse kjo do të përkthehej automatikisht në kushte më të lehta për personin vetë, por edhe do të shmangte, në masë të madhe, reperkusionet politike ndaj familjarëve të viktimës.
Psikiatria ishte, si të thuash, një opsion i butë.
Kam biseduar dikur me një të dënuar politik nga më të njohurit, në Shqipërinë e asaj kohe; dhe biseda na çoi te im atë, i cili në vitet 1970-1980 kish qenë për ca kohë anëtar ekspert i një komisioni që shqyrtonte kërkesat e të burgosurve politikë për trajtim psikiatrik. Ky person, që e kish kaluar jetën burgjeve, tek po kujtonte ato rrethana, qeshi dhe, pa kurrfarë mllefi, më tha se im atë kishte marrë, mes të burgosurve politikë, reputacionin e dikujt që i pikaste menjëherë simulantët; pra, që s’ia hidhje dot.
Ishte fillimi i viteve 1990 kur po e bënim këtë bisedë; dhe instinkti më thoshte se një mjek, i cili i kishte mundësitë për të ndihmuar dikë në vështirësi, do ta kishte pasur edhe për detyrë morale që ta ndihmonte; dhe m’u duk sikur im atë kishte gabuar, duke u kapur pas alibisë profesionale si i mbyturi pas fijes së barit. Tek e fundit, kur të jepej mundësia, pse të mos e ndihmoje një të burgosur politik, që hiqej si i sëmurë mendor për të shpëtuar nga jeta e burgut dhe për të kaluar në një regjim relativisht më të lehtë, në spital?
Pyetje e vështirë edhe kjo. Thonë se imperativi moral i mjekut është të ndihmojë të sëmurët; por a nuk kishte një imperativ moral edhe më të lartë se ky, që do t’i kërkonte një mjeku të ndihmonte viktimat e persekutimit politik?
Le ta lëmë mënjanë, për momentin, arsyen se psikiatri i thirrur për këto vlerësime mjeko-ligjore, çdo psikiatër, duhej të kujdesej edhe për sigurinë e vet dhe të familjes së vet në raport me regjimin; meqë po të zbulohej ndonjë foul play mund të përfundonte vetë në të njëjtin kapanon e të njëjtën zgafellë miniere me pacientët. Le ta lëmë mënjanë instinktin e vetëmbrojtjes dhe vullnetin për t’u konformuar, ose për të gjetur një kompromis midis standardeve etike dhe nevojës për t’iu bindur autoritetit suprem të regjimit.
Le të lëmë gjithashtu mënjanë opsionin e një eksperti për të refuzuar që të merrte pjesë në një komision të tillë; është një opsion joreal për kohën (askujt nuk mund t’ia kërkosh të vetëflijohet në emër të një ideali moral), aq më tepër që roli i mjekut në një organizëm të tillë ishte të shihte se kush prej aplikantëve duhej të merrte ndihmë mjekësore, në pajtim me shkallën e sëmundjes ose llojin e simptomave; pra, në fund të fundit, të kundërshtonte makinën e persekutimit të regjimit.
Me logjikë, ai mjek ekspert që do t’i nxirrte të gjithë aplikantët të sëmurë mendorë, me shpresën se ashtu do t’i ndihmonte gjithë duke shpëtuar edhe shpirtin, herët a vonë do ta humbte vendin e punës; meqë specifika e detyrës së tij ishte pikërisht që të dallonte kush ishte i sëmurë mendor vërtet dhe kush jo. Madje jo vetëm do ta hiqnin atë mjek nga puna, por ndoshta edhe vetë mundësia e lejuar, për t’ua lehtësuar sadopak kushtet të burgosurve që ishin edhe të sëmurë mendorë do të vihej në pikëpyetje. Me fjalë të tjera, një ekspert psikiatër u detyrohej moralisht aplikantëve vërtet të sëmurë, që të mos mbyllte sytë ndaj abuzimeve dhe simulimeve nga bashkëvuajtësit e tyre; meqë, pavarësisht se asnjë prej të burgosurve, politikë dhe jopolitikë, nuk e meritonte trajtimin çnjerëzor në burg, të sëmurët mendorë kishin përparësi ndaj të tjerëve, kur vinte puna për shpërndarjen e disa privilegjeve me përkufizim të pakta dhe të rezervuara vetëm për raste të rënda.
Përndryshe, diagnoza e të sëmurit mendor, ose e “të çmendurit”, vinte gjithnjë me shpresën se viktima do të përjashtohej nga trajtimi i rezervuar zakonisht për të burgosurit politikë; madje deri në atë shkallë sa “të çmendurit” do t’i tolerohej një lloj ligjërimi subversiv që të tjerëve, vdekëtarëve të zakonshëm, do t’u kish kushtuar shtrenjtë; dhe aq e vërtetë është kjo, sa edhe e kundërta do të vlente: një njeri që fliste haptazi kundër regjimit, në publik, do të konsiderohej, sipas rrethanave, ose provokator i rëndomtë i Sigurimit, ose i luajtur mendsh. Në fakt, normaliteti e përjashtonte subversionin, por jo duke e censuruar; vetëm thjesht duke e lënë jashtë realitetit të përditshëm. Të gjithë e dimë se pjesa më e madhe e të persekutuarve politikë, së paku pas vitit 1960 nuk ishin kundërshtarë të njëmendtë të regjimit, por vetëm fatkeqë, që u kishte rënë lapsi, për arsye të ndryshme që s’mund të ceken këtu, të flijoheshin në altarin e një sistemi i cili, pa dhunën policore, nuk do të funksiononte as do të mbijetonte dot.
Për të gjitha këto arsye, unë besoj se krahasimi mes trajtimit psikiatrik të kundërshtarëve të regjimit totalitar në Shqipëri dhe të njëjtit trajtim famëkeq në Bashkimin Sovjetik nuk ka gjasë të na ndihmojë për të kuptuar si funksiononte makina represive e totalitarizmit shqiptar; dhe jo sepse në Shqipëri nuk kishte raste kur të shpallurit “armiq” dhe viktimat e thjeshta të dhunës policore nuk përfundonin në spitale psikiatrike, me trajtim psikotrop të detyruar; por sepse viktimat e dhunës policore dhe të paranojës politike të regjimit gjithnjë e dëshironin madje e kërkonin opsionin e trajtimit psikiatrik, i cili konsiderohej si i preferueshëm, ndaj trajtimit standard me burg dhe internim për familjarët.
E kotë të shtoj se, për këtë lloj preferueshmërie, mjekët psikiatër ishin gjithashtu të vetëdijshëm.
Nje artikull i munguar per nje teme teper delikate.
Mendoj se shkrimi niset nga premisa te gabuara dhe ne thelb eshte justifikues. Me pelqen korrektesia e autorit ne fillim te tij kur thote “Kësaj pyetjeje nuk i përgjigjem dot me siguri dhe saktësi, meqë më mungojnë të dhënat”. Nga ana tjeter nuk e kuptoj sigurine e tij ne fund te artikullit kur shprehet “..viktimat e dhunës policore dhe të paranojës politike të regjimit gjithnjë e dëshironin madje e kërkonin opsionin e trajtimit psikiatrik, i cili konsiderohej si i preferueshëm, ndaj trajtimit standard me burg dhe internim për familjarët.”
Nga doli kjo siguri kur flitet per nje ceshtje kaq delikate ne menyre subjektive? A ka ndonje studim shkencor qe e mbeshtet faktin se viktimat “gjithnje e deshironin” te keqen psikiatrike ne raport me te keqen tjeter te burgimit?. Sepse psh subjektivisht mund te flitet per sherbimin psikiatrik ne ate kohe edhe si nje lloj “burgu”. Jo vetem sepse regjimi mund ta perdorte si te tille por edhe sepse sherbimi psikiatrik ne ate kohe ishte kryesisht izolacionist si rrethane dhe biologjik si trajtim (mbeshtetej rende tek medikamentet). Gjithashtu edhe koha qe e tille qe stigmatizimi i popullsise ndaj njeriut “qe i kane ikur mendte” mjaftonte per te te damkosur jo vetem per disa vite apo dekada por per gjithe jeten. Duke pasur parasysh kete kontekst politik, historik dhe kuturor, dyshoj shume se “denimi” psikiatrik ishte gjithnje i preferueshem. Mund te ishte edhe ashtu por duhen disa prova te forta per kete.
Nese e kuptoj mire artikullin, regjimi ne Shqiperi ishte aq i paskrupullt saqe nuk kishte nevoje ti “c’mendtte” armiqte e tij per ti luftuar ata. Rrjedhimisht ne baze te kesaj mund te thuhet se analogjia se ne vendet e tjera komuniste u abuzua ne psikiatri me ata qe regjimi nuk i deshironte bie poshte.
Ne fakt ky interpretim mua nuk me bind. E para sepse sa me i pa skrupuj nje regjim, aq me shume forma denigrimi ai perdor. Dhe ne diktaturen komuniste ne Shqiperi, te gjithe jemi deshmitare qe u perdornin te gjitha format e denigrimit qe nga ai politik deri tek ai moral, mendor e kulturor. Per te mos u zgjatur mjafton te shohim mbeturinat politike te atij regjimi si cirren edhe sot se kundershtaret e tyre politike jane imorale dhe te cmendur. Se dyti, abuzime ne ambiente psikiatrike nuk raportohen vetem ne ish Bashkimin Sovjetik. E njejta gje behet edhe per rumanine, Bullgarine. Pra si paska ndodhur qe Shqiperia paska shpetuar nderkohe qe fqinjet tane majtiste abuzonin me psikiatrine? Fale egersise se regjimit? Nuk e besoj. Sespe e njejta gje raportohet edhe ne regjime me te egra se ai i Shqiperise para 90-tes, si Kina e disa viteve me pare apo edhe Korea e Veriut sot.
Se fundmi, kur flitet per abuzim ne ambiente psikiatrike nuk nenkuptohet vetem venia e nje diagnoze kur nuk e meriton kete. Psikiatria eshte nje fushe evazive dhe abuzimet ne te jane te shumellojshme. Psh disa prej tyre kane te bejne me abuzimin me dozen e medikamentit ose me abuzimin brenda diagnozes (gravitanca e semundjes) apo edhe trajtimin sjellor te te semurit brenda pavionit.
Shkruan:
Shembull tipik i shkencizmit. Unë do të thoja, përkundrazi, se studimet “shkencore” në këto fusha e sanksionojnë zyrtarisht gënjeshtrën.
Përndryshe, shkrimi im, modest për nga synimet “objektive”, mëton të japë të vërtetën time dhe të pak njerëzve që unë njoh.
Kam pershtypjen se shkencizmi nuk ka te bej fare ketu. Kjo eshte nje fushe qe pavaresisht se eluzive, kerkime mund te besh fare mire. Une thejsht nuk e di se nese ka kerkim (psh ekziston nje institut i viktimave te tortures, por nuk jam ne dijeni te ndonje studimi nga ana e tyre)dhe prandaj e ngrita ne forme pyetje-ndoshta dikush ka ndonje informacion.
Perndryshe nese flasim keshtu thjesht subjektivisht atehere nuk me bind termi absolutizues qe u perdor ne artikullin tuaj.
Sa per “te verteten time”…eh kjo fraze eshte shume ne mode ne Shqiperi por s`po na con askund…
Po të sjell një shembull imagjinar.
Le të marrim një sociolog që shkon të bëjë një studim “shkencor” (e vë në thonjëza, sepse “shkencor” këtu ka thjesht kuptimin “sasior”) të metodave për trajtimin e të sëmurëve mendorë me mjekim të detyruar.
Ky do të gjejë, bie fjala, se këtyre të sëmurëve, gjatë viteve 1950-1960 u janë bërë, mesatarisht, nga dy elektroshoke në muaj.
Nga pikëpamja e sotme, trajtimi me elektroshok është sinonim i torturës – që këtej, ndonjë gazetë fare mirë do ta merrte përfundimin e studimit dhe do ta shpaloste në faqe të parë: mjekësia shqiptare i trajtonte disidentët me elektroshok.
Mirëpo elektroshoku, në atë kohë, ka qenë terapi standard; së bashku me ca metoda të tjera të cilat sot na ngjethin mishin.
Ndoshta ai sociologu e ka bërë një krahasim midis të sëmurëve me mjekim të detyruar dhe të tjerëve; për të parë nëse ka pasur ndonjë diferencë domethënëse, në dendurinë e elektroshokut.
Ndoshta edhe nuk e ka bërë. Por kjo me siguri nuk do të përfillej nga mediat – të cilat nuk merren me vogëlsira.
Kjo do të bëhej edhe më flagrante, sikur studiuesi ynë të procedonte me “case studies” dhe të grumbullonte dëshmi gojore, nga të mbijetuarit.
Do të thonë: sa kohë që elektroshoku u është dhënë atyre kundër dëshirës, përbën torturë.
Mirëpo edhe këtu çështja nuk është e thjeshtë, kur vjen puna për të sëmurët mendorë; meqë një pjesë e tyre, në përgjithësi, nuk dëshirojnë të mjekohen; dhe një pjesë tjetër gjithnjë e kanë refuzuar elektroshokun – me të drejtë.
Çështja është këtu: a ka pasur ndonjë dallim domethënës, në trajtimin e dy grupeve – të sëmurëve të zakonshëm dhe të sëmurëve me mjekim të detyruar?
Dhe më tej: edhe sikur të ketë pasur një dallim të tillë, mos vallë ky është lidhur me faktin që të sëmurët me mjekim të detyruar nuk janë lejuar të kundërshtojnë modalitetet e mjekimit?
Kur flasim për psikiatrinë, harrojmë se si kanë evoluar punët gjatë këtyre 50 vjetëve të fundit. Jo vetëm metodat e mjekimit kanë ndryshuar dhe janë bërë më njerëzore, por edhe qëndrimi i shoqërisë ndaj sëmundjeve dhe të sëmurëve të tillë ka ndryshuar, është bërë më tolerues; dhe më në fund, vetë sëmundjet mendore kanë evoluar – sado e çuditshme të tingëllojë kjo.
Ka një lëvizje – relativisht të artikuluar – që mendon se çdo lloj trajtimi psikiatrik është çnjerëzor (antipsikiatria). Por nuk ka nevojë të analizojmë argumentet e tyre, për të kuptuar se një gjë është trajtimi psikiatrik i organizuar (me të mirat dhe mëkatet e veta përgjatë dhjetëvjeçarëve) dhe një gjë tjetër përdorimi i psikiatrisë për t’ua mbyllur gojën disidentëve.
Unë besoj se kjo e dyta në Shqipëri nuk ka ndodhur siç ka ndodhur, bie fjala, në Bashkimin Sovjetik ose në vende të tjera të Lindjes. Arsyet pse mendoj kështu i kam sjellë në shkrimin më lart. Nëse ndonjë koleg mendon ndryshe, është i mirëpritur ta shtjellojë argumentin e vet; por fakti që deri më sot nuk ka studime “shkencore” për këtë çështje nuk mund të sillet si argument në kundërshtim të mendimit tim; por vetëm në kundërshtim të ndonjë përpjekjeje për ta vënë mendimin tim në piedestalin e së vërtetës – gjë që as unë e kam bërë, as ndonjë tjetër me sa di unë.
HD.
Ne ato kohe, per te cilen flet Xhaxhai, te qenit me “kartele” ishte nje nga menyrat me te sigurta per te amortizuar ashpersine e sistemit.
Mund edhe te vrisje, dhe po te ishe me kartele, nuk te priste plumbi.
Mund edhe te vidhje, dhe ne vend te rojeve Spacit apo Bulqizes, takoheshe me infermieret.
Te kishe “kartele” ne ate kohe ishte gati si nje leje per te mos qene si te gjithe te tjeret, ne nje kohe qe kjo s`lejohesh as nga ligji e as nga konvencionet morale.
Osht me kartele ai… thoshin. S’e gje gjo…
I bashkohem HD mbi shkrimet e xhaxhait. Me sa di, psikiatria eshte e ndertuar ne ate menyre ku mundesite per abuzim jane me te medha se cdo fushe tjeter e mjeksise. Gjitheashtu abuzimi psikiatrik i disdenteve politike eshte dokumentuar jo vetem ne BS, por dhe ne vende te tjera te europes lindore e vende te tjera komuniste ne bote. Me duket paska e cuditshme qe Shqiperia t’i shpetonte ketij trendi, duke ditur qe rregjimi metodat e shtypjes i merrte si kopje karboni nga BS-ja e vende te tjera komuniste.
Trajtimi psikiatrik i disidencës, në BS dhe në vendet e Lindjes, ka nisur pas shkëputjes së Shqipërisë nga orbita sovjetike dhe ka qenë, pavarësisht si mund të na duket kjo ne sot, shenjë e zbutjes së regjimit totalitar, në marrëdhëniet me kundërshtarët e vet. Ata disidentë që Bashkimi Sovjetik i dërgonte në spitalin psikiatrik, në Shqipëri do t’i hidhnin në burg pa merak fare, sikur të ekzistonin. Në fakt, klima politike në Shqipëri, gjatë kohës që në BS dhe në vende të tjera të Lindjes zhvillohej disidenca e tipit Sakharov ose Havel, ka qenë e tillë që ta përjashtonte këtë lloj disidence si dukuri. Armiqtë regjimi i Tiranës i krijonte sipas nevojës, meqë hapësira për disidencë të mirëfilltë thjesht nuk ekzistonte.
Trajtimi psikiatrik i disidences eshte dokumentuar (vazhdon te kete?) dhe ne Kine xhaxha, oribtes te se ciles i’u ngjit Shqiperia mbas prishjes me BS. Per mua eshte e veshtire te jepet nje pergjigje e sakte mbi kete gje, pikerisht prej hapsires qe te jep psikiatria per abuzim. E vertete qe ne Shqiperi s’kemi pasur asnjehere zbutje te persekutimit politik dhe luftes se klasave deri ne fund, por kjo s’do te thote qe regjimi nuk perdorte cdo mjet ne dispozicion per shtypje te disidences (te vertete a te etiketuar nga regjimi si te tille).
Argumenti im është ky: një shtet totalitar komunist i drejtohet psikiatrisë, si formë e organizuar dhe zyrtarisht e bekuar, për t’ia mbyllur gojën disidencës, kur metoda të tjera, më të thjeshta (si pushkatimi ose burgosja) ka nisur t’i konsiderojë, realisht ose sa për sy e faqe, si të kapërcyera, sektare ose tepër brutale. Në Bashkimin Sovjetik kjo ndodhi pas viteve 1960. Nuk di se kur ka ndodhur në Kinë. Por di që aleancat e shtetit të Enver Hoxhës me Jugosllavinë, përkatësisht Bashkimin Sovjetik dhe Kinën e Maos kanë përkuar me periudhat më brutale të shtypjes totalitare në këto vende; dhe janë zbehur pikërisht kur atje ka pasur përpjekje për zbutje.
Ky shkrim bazohet ne nje argument qe eshte krejt fallaci logjike. Dmth. meqe ka pasur persona qe per t’i shpetuar denimit kane dashur te behen te semure mendore, atehere i bie qe nuk ka pasur perdorim abuziv te psikiatrise per asnje person nga regjimi komunist. Kjo eshte e njejte sikur te thuash qe te gjithe njerezit qe njoh nuk kane kryer krime ne komunizem, keshtu qe askush nuk ka kryer krime ne komunizem.
Duhen dalluar dy gjera: grupi i njerezve qe si dje ne regjimin komunist si sot ne demokracine liberale, kur vjen puna per t’i shpetuar denimit, perdorin edhe mundesine e problemeve mendore, juristet dhe doktoret psikiater e dine kete shume mire dhe e ndeshin shpesh edhe sot (ne komunizem i kemi pasur ne “lartesine e deyres”, nuk ja u hidhte dot kush); grupi i njerezve qe ne komunizem nuk ka dashur te shpalleshin ose beheshin nga doktoret te semure mendore por qe jane bere perdhunshem nga komunizmi dhe kjo per shume arsye.
Ta mbyllesh dike ne psikiatri, pervecse e denigron dhe e ben te pabesueshem ke mundesine qe ta mbash te izoluar per sa kohe te duash ti. Nese dikush denohej me burg 10 vite ne krye te ketyre viteve ai dilte nga burgu, por nese dikush futej ne psikiatri, dilte vetem kur te vendoste doktori qe ne rastin e regjimit komunist dihej mire se kujt i sherbente. Njerezit futeshin ne psikiatri edhe per t’u shkaterruar menderisht, pasi ne burg, me bashkevuajtes te tjere edhe mund te dilje tamam, ndersa ne psikiatrine e regjimit komunist ishte e sigurte qe hyje normal dhe dilje i cmendur.
Abuzimi me psikitarine nuk ka qene vetem ne BS, por deri edhe ne kufijte tane si ne Jugosllavi.
Ka mbi 300 njerez, mes tyre edhe gra qe jane futur ne spitalet psikiatrike per arsye politike.
Mos e keni merakun se do t’i shkohet deri ne fund kesaj pune.
P.S. Nuk do te komentoja ne kete shkrim por meqe jam cituar po shkruaj dicka, por duke e mbajtur gojen per te mos i treguar “mangesite intelektuale” autorit qe do te shkonin shume gjate. Prandaj po respektojme sofren.
Unë shkrova çfarë di; si dhe komentova, duke sjellë disa argumente të miat.
Nuk kam dëgjuar që të jetë dënuar ndonjë disident në Shqipëri, duke u mbyllur në psikiatri. Disidenti mbyllej në burg, nuk dërgohej në spital. Po të kish mik të fortë, dërgohej edhe në spital – por kjo ishte lehtësi, jo dënim.
Nëse ti MB ke ndonjë shembull që e kundërshton këtë, je i mirëpritur ta sjellësh këtu (ftesa mbetet e hapur për këdo tjetër). Unë s’është se kam dhënë ndonjë verdikt më lart, as kam përmbyllur ndonjë studim “shkencor.”
Por, siç e sqarova në një koment tjetër, nuk duhet ngatërruar natyra relativisht primitive e psikiatrisë shqiptare deri në vitet 1970 (për disa teknika mjekimi që sot do të konsideroheshin torturë) me përdorimin e psikiatrisë për të torturuar ose shushatur disidentët.
Solla shembullin e elektroshokut; por mund të sillja edhe shembuj të tjerë – p.sh. përdorimi i komës insulinike, ose i qetësuesve të rëndë dhe barbiturikëve (që janë toksikë dhe krijojnë vartësi të keqe).
Mund ta kritikosh psikiatrinë e djeshme nga pozitat e antipsikiatrisë dhe të thuash se elektroshoku ka qenë metodë çnjerëzore, sidomos kur zbatohej në kundërshtim me vullnetin e të sëmurit ose të familjes.
Por kjo kritikë ka të bëjë me psikiatrinë vetë, jo me përdorimin e saj, nga regjimi, për të luftuar kundërshtarët politikë. Janë gjëra të ndryshme.
Le të fillojmë me disidentët vetë: cilët kanë qenë këta? Mua vetëm Kasem Trebeshina më vjen në mendje – por shembulli i trajtimit të tij është fund e krye në të mirë të tezës sime.
Sa për nivelin e atyre që thua, MB, për këtë s’ta kam fajin unë. Ta quash spitalin psikiatrik “spital i të çmendurve” tregon se të mungon kualifikimi për ta përballuar këtë temë. Të thuash edhe se
do të thotë të mistifikosh, sepse psikiatrit – që nuk ishin të regjimit, xhanëm, sepse nuk është se i kish vënë aty regjimi pas ndonjë kursi tremujor te Plepat – nuk mbyllnin dot njeri në spital për arsye politike, edhe sikur të donin. Vendimin për mjekim të detyruar e merrte komisioni ligjor, jo mjeku ekspert. Ky i fundit, në rastin më të mirë, do të sugjeronte nëse dikush ishte vërtet i sëmurë dhe duhej dërguar në spital, apo nuk ishte i sëmurë dhe duhej dërguar në zgafellë. Nëse kërkon të merresh me këtë temë, shprehu në lartësinë e temës, mos bëj propagandë.
Tani, pasazhit tim te shkeputur nga nje koment me i gjate i mungon estetika, pasi aty ka gjera te thena troc,qe bien rende per te ditur se per cfare po flasim, por ne lartesine e temes eshte qe c’ke me te (me thuaj dicka qe nuk eshte e sakte?). Ketu debati gjithmone ngelet ne nivel modest se asnjeri nga ne nuk eshte ekspert i fushes.
Argumenti yt nuk qendron, eshte fallaci. Sigurisht qe abuzimet me psikiatrine ne Shqiperi nuk kane marre ate vemendje qe duhet pasi edhe mungojne studimet per ate periudhe per kete qe po flasim, po raste ka plot, qe nga shifrat qe permenden e deri te rrefimet e njerezve te ndryshem.
Ja c’thote Luan Myftiu per nenen e tij: “Nuk vonoi dhe një ditë na e rrëmbyen nënën nga shtëpia dhe na urdhëruan t’i shpinim një dyshek në polici, ku mësuam se e kishin mbyllur në një nevojtore. Aty ajo kish tentuar të varte veten me një litar të thurur nga leshi i dyshekut, por, e diktuar, qe rrahur deri sa u mbyll prej tyre në psikiatri, ku edhe vdiq pas shumë vitesh me vetëdije të humbur”.
Nuk behet fjale vetem per disidente, behet fjale per te gjitha ata qe regjimi vendoste t’i hiqte nga rruga dhe psikiatret qe vinin edhe me nje formim sovjetik, gjithmone firmosnin.
Këtë unë s’e vë në dyshim – ngjarje e dhimbshme dhe të tilla ka plot.
Por le ta analizojmë për një çast; arrestimin e asaj gruas e kanë vendosur organet e MPB-së (ose të hetuesisë); që nga momenti që ajo ka tentuar të varte veten, rasti është trajtuar si tentativë vetëvrasjeje dhe ekspertiza psikiatrike ka qenë e detyruar me ligj.
Thua: psikiatrit gjithmonë firmosnin – po firmosnin për çfarë? Që ajo të mjekohej – por ndoshta e bënin këtë për ta shpëtuar nga burgu? Apo mos ishte vërtet e sëmurë? Kur është puna për një viktimë të traumës, si ta dallosh sëmundjen nga reagimi i natyrshëm?
I vetmi mëkat që mund t’u mvishet psikiatërve, në historinë më lart, është “vetëdija e humbur” – por kjo është e paqartë në vetvete; dhe mund ta kenë shkaktuar mjekimet (primitive), por edhe vetë trauma. Por nuk mund të supozojmë se psikiatrit me qëllim, ose me porosi nga lart, bashkëpunonin për ta dëmtuar atë të shkretën.
E pranoj edhe unë, që çështjet kanë qenë të ndërlikuara sa s’ka. Ka pasur raste kur vetë familjarët e ndokujt që “fliste” vinin dhe i luteshin mjekut që “t’i jepte ndonjë gjë për ta qetësuar”, sepse ndiheshin të rrezikuar ose të kërcënuar. Një person me çrregullime mendore, sidomos një skizofren paranoid, mund të fliste mbarë e mbrapsht dhe të krijonte probleme të rënda për të gjithë.
Kish edhe të arrestuar politikë që, për shkak të traumës së arrestimit, sëmureshin mendërisht; këta do të trajtoheshin, me standardet e kohës (p.sh. me elektroshok). Është fare normale që viktimat e dhunës totalitare të sëmureshin mendërisht; por për këtë nuk bën dot me faj psikiatrinë!
Sigurisht qe keto raste duhen pare ne hollesi por ka pasur nje lidhje per te bere keq ndermjet organeve te represionit (polici, hetuesi, sigurim etj.) dhe psikiatrise. Mashat e se keqes i conin njerzit ne kufijte e cmendurise por psikiatria jone ne vend t’i sheronte vetem i mbyllte dhe i bente me keq. Ne cdo rrethane nuk mendoj qe mjeket tane psikiater te kene bere dicka me qellim, ceshtja eshte tek omnipotenca lart.
…”Masha e se keqes i conin njerezit ne kufinjte e cmendise…”
Me duket se po i jipet nje natyre apo ngjyre intelektuale atij sistemi qe ai nuk e kishte. Nen kete premise, regjimi komunist percaktonte se kush ishin njerezit qe me ane te aktivitetit te tyre politik, me ane te fjales se shkruar, me ane te angazhimit te tyre personal apo tjeter, rrezikonin sistemin. Hapi i dyte mbas kesaj, ishte zgjedhja e menyres se si do te trajtoheshin keta persona. Disave, qe ishin deri ne rang zevendes kryeministrash, ministrash apo ne pozicione te larta politike e administrative, u futesh plumbi mbrapa koke. Kurse per te tjere, per ndonje arsye qe ka nevoje ende per tu spjeguar, regjimi vendoste ti trajtone si te semure psiqik. E`pse ky ndryshim ne denimin e personave per te njejtin krim? Kishin frike E Hoxha & Co? Iu priste kush atyre ndihmat, apo kredite nese nuk i lejonin te jetonin “kundershtaret” e tyre? Apo kishin frike nga opinioni publik? E`si pasoje u duhesh ti jepnin nje fytyre njerezore grushtit te diktatures se popullit me ane te perparseve te bardha te spitalit # 5 apo pavionit te 17te.
Nje premise e tille eshte absurde, deri ne naivitet. Dhe naiviteti o vjen prej budallallekut, sespe opinionet u duken fakte, ose vjen prej keqdashjes, sepse i trajton faktet si opinione.
Koha e E Hoxhes ishte nje periudhe e nje absolutizmi te plote.
Dhe si e tille, ajo kohe s’kish nevoje as per spitale, as per azile te cmendurish e as per doktore per te justifikuar veten, e ca me pak per te mbrojtur veten.
Babai jua qe ka qene specialisti me i rendesishem i kesaj fushe ne Shqiperi do na jepte me shume informacion. Po ai nuk jeton me.
Meqe ra fjala, ka kuruar nga afer nje familjarin tim dhe fjalet per Dr.Vehbiun kane qene gjithmone te shkelqyera.
Metal boy et haloperidoli po bejne teori. Une kam dy-tre deshmi.
Spitali psikiatrik ishte nganjehere justifikimi i sistemit totalitar perpara familjareve te tyre. Ishte menyra skandaloze qe p.sh. perdorte babai omnipotent per te ndare vajzen nga nje i dashur qe per aresye politike , financiare, etj s’i pelqente. Si e qysh behej kjo ne praktike nuk e di, di vetem qe personi zhdukej nga qarkullimi ne nje kohe vetetime dhe gjendej i mbyllur diku ne nje pavion psikiatrik. Flitej qe nje gaz ushtarak ishte larguar me te “semurin”, por a ishin te paisur psikiatret me gaze? Pse familja duhej te therriste dike me gaz dhe jo nje ambulance? Interpretimi im ishte qe mjeku psikiater ne nje rast te tille nuk kishte te drejte te vinte diagnoze, ata te gazit i linin pacientin ne dere dhe i thoshnin me porosi te filanit duhet te rrije ketu. Edhe spitali prone e shtetit te diktatures se proletariatit ishte dhe jo e mjekut. Ketu ma do mendja qe psikiatri keq nuk sillej se po te kishte qene ndryshe, 20 vjet pas renies se komunizmit do te kishim degjuar shume histori te shemtuara.
Puna e psikiatrit nuk ishte vetem neper spitale. Kishte njerez qe pesonin depressione pikerisht athere kur nuk duhej, p.sh pas fushatave spastruese. Shoket e ngushte te te bergusorit, ose familjaret pak a shume te afert, therriteshin hetuesive per deshmi, gjurmoheshin, mbikqyreshin edhe brenda mureve te shtepise se tyre. Nje lot qe shpetonte lart e poshte, nje fytyre e merzitur, behej objekt i nje bisede te gjate ne hetuesi. Dy te aferm te mij (te pakten dy di une) kane marre trajtim mjekesor fshehurazi dhe njeri me siguri nga Dr Vehbiun te cilit ia dinte shume per nder jo vetem qe e nxorri nga gjendja letaqrgjike ne te cilen kishte rene por per me teper nuk e perfoli kurre. Nderkohe qe mjeke te tjere te asaj kohe benin karriere duke denoncuar floket e gjate, se aq dinin kush iu tregonte me teper se aq!
Tani ju mund te kerkoni te shfletoni dosje e statistika per te ledhatuar kapacitetin tuaj mendor e inkuizitor, por mjeke si Dr. Vehbiu ishin mjeke a part entière, qe nuk do te uleshin kurre te jepnin te dhena personale te pacienteve te tyre per aferet tuaja nennjerezore.
Kjo eshte nje teme delikate per me shume se nje arsye. E para, tha, s’kemi kembana. Ne nuk kemi fakte as qe mjeket psikiater i sherbyen me zell pushtetit dhe shkelen mbi ndergjegjen dhe etiken e tyre profesionale, as qe ishin heronj qe iu kundervune pushtetit te diktatures per te mbrojtur pacientet.
Secili ketu, bazuar ne eksperienca te degjuara, shifra pa baze (pse 300 dhe jo 700?) anime andej nga i volet, rreket te japi shpjegime/justifikime per tezen e vet. Personalisht kam shume respekt per “heronjte” dhe vazhdimisht mendoj “shyqyr qe nuk u vume ne prove.” Se doren ne zjarr nuk e ve as per veten ne rrethana te jashtezakonshme (kur te kercenohet familja, psh) pale per te tjeret qe as e afroj ate mendim. Prandaj nuk kam asnje lloj pretendimi qe filan mjek (ose filan cdo profesion) ti kundervihej regjimit per te mbrojtur te drejtat e pacientit, dhe te perfundonte vete ne burg e familjen t’ia internonin me kuc e me mac. Me vlen me shume nje mjek i mire ne detyre, se sa nje hero ne burg.
Ato qe thote Xhaxhai i qendrojne logjikes, ne mungese te emrave dhe shifrave te provuara. Nuk eshte fjala per te mbrojtur Dr. Vehbiun apo Dr. Totozanin apo Dr. Sulin. Psiakiatria jone ato metoda njihte dhe aplikonte. Edhe bota e zhvilluar vone filloi te merrej seriozisht me te semuret psikiatrike dhe te ngrinte mekanizma per ti mbrojtur nga abuzimet. Ndofta se edhe metodat e mjekimit e trajtimit ndryshuan rrenjesisht me kalimin e viteve.
Edhe sikur te sillen ketu dosjet mjekesore te disa pacienteve, dhe ti nenshtrohen ekspertizes, arsyet pse filan doktor firmosi per kete apo ate lloj trajtimi jane te ndryshme. Une i besoj nivelit te larte te ndergjegjes dhe humanizmit te mjekut ne pergjithesi. I besoj ne vecanti kur flasim per mjeke me pervoje, kulture dhe etike te larte. Besoj se biem dakord qe ketu nuk po llafosim per ata soj mjekesh qe u bene mjeke se nuk i shtypi autobuzi. Se ata nuk i fuste njeri as ne spital pale neper komisione.
Dhe nuk jam aspak dakord me perbaltjen en masse. Ma merr mendja duhet te jemi pertej sloganeve te tipit “mjeket/brigadieret/sekretaret/sigurimsat/mesuesit/gardianet bene kete dhe ate.” Fakti qe i referohemi sistemit te dikatures si sistem brutal dhe vrases, nuk do te thote se kushdo qe ishte ne marredhenie pune me shtetin (te gjithe dmth se atehere s’kishte forme tjeter punesimi) ishte patjeter katil, vrases, spiun, sherbetor i regjimit. Secili mban pergjegjesi per ato veprime a mosveprime personale dhe pasojat e tyre mbi te tjeret. Nuk do pergjigjemi te gjithe tani per torturat e Haznedarit, per shembull, se paskemi punuar ne te njejten administrate.
Mund te kete ndodhur qe te jete abuzuar me sherbimin psikiatrik nga ana e shtetit per te denuar/denigruar kundershtaret? Mundet. Gojedhenat keshtu thone. Por perderisa nuk ka dale dikush dhe te thote “une kam qene i mbyllur ne spital psikiatrik dhe jam mjekuar pa vullnetin tim per arsye politike, dhe ja provat” nuk do hedhim balte mbi kedo tani. Se i kemi pak si shume qejf keto perbaltjet e elitave, sa u detyrua Kadareja te shpalle me shume se nje here se “askush nuk do gjeje asnje rresht te shkruar nga une ne dem te askujt.”
Jo mor LG jo, nuk ka patur vetem qelbesira gjate atij regjimi. Nuk mundemi ti fajesojme te gjithe por as te shfajesojme ata qe kane kryer poshtersira vetem se “ashtu ishin koherat”. Meqe dolem tek historite ja te te tregoj une nje(edhe treqind a shtateqind behen po problemi eshte qe nuk i shkruan kush se ska ndergjegjesim). Nje i afert i imi, punonte ne nje institucion relativisht qendror ne Tirane. Punonin ne nje zyre 4 vete dhe sic ndodhte rendom ne pjesen me te madhe te kohes e pinin kafene e mesdites bashke. Nje dite te bukur prilli, ketij te afermit tim i vjen portieri ne zyre dhe i thote ” po te kerkojne poshte”. Kur zbret gjen nje gaz te deges se brendshme i cili e con tek dega, ose drejtoria e pergjithshme e policise sot. Pasi e lane te priste pa i thene se per cfare e kishin thirrur per rreth dy ore e gjysem nderkohe qe parakalonin te lidhur me pranga kriminele gjithefaresoj, personi ishte tashme i bindur qe i kishin arrestuar edhe bashkeshorten dhe po mendonte se si do ti behej femijve (12 dhe 10 vjec asokohe). Kur me ne fund e futen ne nje zyre me dy hetues priste vetem mandaten. Mirepo hetuesit per cudi e pyesnin per punen, cfare ka ndonje gje, po si po shkojne punet, a i keni marredheniet e mira me shoket e zyres etj. Pasi i afermi im qe skish kuptuar asgje,me naivitet i pergjigjej megjithemend si po shkonin punet e zyres, me ne fund u merziten dhe i thane “degjo ne e dime qe JB ka folur ne kafe kunder partise, na e kane thene persona qe kane qene me ju ne tavoline, duam vetem ta konfirmojme”. Ne se e njeh sado pak legjislacionin e kohes ( pyet pifton se ai e njeh mire) me dy deshmitare beheshin gjyqet e popullit asokohe. Me pak fjale ikje per lesh, dhe ne shume raste deshmitaret edhe sajoheshin ne kete lloj menyre me presione.Ne rastin konkret,njeri ishte spiuni TG (kishin qene tre vete ne tavoline) dhe i dyti presupozohej se me pak presion do ishte i afermi im. Megjithe presionin dhe karakterin jo trimeror qe e karakterizon, ky i afermi im u tha qe se kish patur mendjen por besonte se JB nuk mund ta thoshte kurre nje gje te tille se ai shprehej shpesh ne shoqeri si revolucionar, madje kishte deshire edhe te hynte ne parti. Nuk e di a e besuan(nuk di te genjeje dhe hetuesit e asaj kohe te blinin per dy sekonda), po fakti eshte qe pas tre oresh e gjysem pyetjesh e lane te lire, jo pa i thene qe keto gjera nuk duheshin diskutuar kurrsesi as me bashkeshorten. Qe ta pres shkurt si Beluli, JB eshte bukur e mire sot e gjithe diten,e as qe i shkon ndermend sa afer ferrit ka qene, edhe per hir te karakterit te treguar nga deshmitari potencial i dyte i cili i rezistoi “zgjidhjes se thjeshte per bythen time”. Jo ndonje heroizem, po rezistence shoqerore normale. Nese do e kishin bere te gjithe ai regjim nuk do kish jetuar aq gjate. Qe te mos kesh ndonje keqkuptim, i afermi punonte ne nje institucion te superstruktures, pra sido qe me probleme ne biografi nuk ishte i persekutuar. Per sa i perket psikiatrit, i afermi im perfundoi per disa muaj ne psikiatri (per shume kohe kishte ankthe, humbi shume peshe dhe nuk arrinte te flinte asnje minut megjithe valiumet) nen kuren e Dr. Vehbiut i cili ndoshta edhe per shkak te miqesise i dha kujdesin maksimal dhe nuk e perfoli kurre.
Per tu kthyer te pohimi yt, shume u vune ne prove dhe rezistuan si dhe sa munden. Shume per shembull i bishtnuan hyrjes ne parti apo futjes ne kllapen e sigurimit. Prova ka por nuk i mbledh kush se kemi hequr simbolet po ende nuk e kemi rrezuar sistemin. Ky mentaliteti “bashkefajtore e bashkevuajtes” eshte treguesi me i mire.
“ka ardhur koha që kjo gjë të shihet më në hollësi, se kartelat janë aty, emrat aty, doktorët psikiatër që kanë firmosur janë aty.”
Pervec rasteve kur diagnozat do te kishin elemente te dukshem politike qe do te perligjnin vleresimet profesionale, ‘kartelat’ apo ‘doktoret psikiater’, vezhgimi me ne hollesi me qellim inkriminimin eshte profesionalisht i pamundur. Koha, konteksti dhe natyra dinamike e gjendjes mendore jane faktore kyc.
Nga ana tjeter vezhgime si te artikullit qe sjell Xha Xhai sidomos te mbeshtetura me kerkime sasiore e cilesore me qellim njohjen, jo vetem do te ishin te mundshme por dhe shume te dobishme.
KLan/Opinion transmetoi para pak ditesh dokumentarin “Divorce Albanian Style” te bullgares Adele Peeva. Tema eshte ndarja e familjeve te perziera (burra shqiptare martuar me gra te huaja) gjate viteve ’60 e ne vazhdim. Nje nga subjektet e dokumentarit eshte nje grua polake, e martuar me nje korcar. Ne dokumentar familjaret e kesaj gruaje deshmojne qe kesaj ne burgim (a hetuesi) tek ne i kishin ilace te forta te cilat e kishin lene me pasoja te parikuperueshme, sipas tyre gje kjo e konstatuar nga mjeket polake mbasi ai u kthye ne Polini, kur e liruan nga burgu. Kjo duket dhe ne dokumentar qe ka ‘dicka mangut’ nga menyra sesi flet.
Kjo jo per te pergjithesuar me nje rast, po meqenese sapo e pashe dokumentarin, dhe sic thote dhe xhaxhai ne mungese te rasteve te tilla te vertetuara apo te dokumentuara. Se fundja, nga kush do dokumentohen keto raste, pervecse nga pune te tilla te mirfillta profesionale si ky dokumentari, kuptohet pa qene teper vone, pa vdekur te gjitha viktimat e komunizmit.
Dokumentari mund te shikohet online ketu: http://www.tvklan.al/emisioni.php?id=4199#