Debatet për rishikimin e historisë, që i kemi përjetuar edhe këtu në blog, kanë ngritjet dhe uljet e tyre, baticat dhe zbaticat. Megjithatë, ndërsa historianët ende nuk merren vesh se çfarë duhet rishikuar dhe si, në të tjera sfera të kulturës historia është rishkruar tashmë.

Dhe këtu s’kam parasysh veprën e një Schmitt-i, e cila u prit me aq nervozizëm nga historianë dhe ideologë që historinë vërtet do të donin ta rishkruanin, por jo ashtu si zvicerani.

Përkundrazi, e kam fjalën për romanin Kështjella, të Ismail Kadaresë.

Të gjithë e kemi lexuar atë roman, por vallë e kemi vërtet lexuar?

Në libraritë e Tiranës shitet botimi i Onufrit, i vitit 2003; ndërsa ne, të brezit tim, kemi lexuar botimin e vitit 1969. Dhe dallimet mes këtyre botimeve janë aq të mëdha, sa ndonjë pedant mund të fliste për vepër të re, të ngritur mbi themelet e së vjetrës.

Siç e dimë, Kadareja e ka zakon t’u rikthehet veprave; herë ngaqë këtë ia kërkojnë autoritetet, siç ka ndodhur me Dimrin e vetmisë së madhe, që u rishkrua si Dimri i madh; herë ngaqë censura nuk e ka lejuar që ta botojë veprën, herën e parë, ashtu siç ka dashur.

Ndryshimet që i janë bërë Kështjellës do të futen, logjikisht, në grupin e dytë.

Kur u botua, këtu e dyzet vjet të shkuara, Kështjella u quajt roman historik; edhe pse ishin të shumtë lexuesit dhe kritikët që e interpretuan si alegori, jo dhe aq të vështirë, të periudhës autarkike në historinë e Shqipërisë totalitare, me qytetarët të cilët ftoheshin të jetonin dhe punonin si në rrethim.

Nga diskursi i kështjellarit janë hequr, për shembull, fjalë si bllokadë dhe delegacion, të cilat në origjinal realizonin, nëpërmjet ankorimit, lidhjen alegorike midis ngjarjeve të treguara aty dhe historisë së Shqipërisë moderne në fund të viteve 1960, të vënë nën bllokadë nga Kampi Socialist; temë kjo së cilës Kadareja do t’i kthehet shpesh më vonë. Kritika në vitet 1970, madje jo vetëm në Shqipëri, e pa rregullisht romanin si një alegori të qëndresës shqiptare përballë superfuqive; madje edhe vetë termi “rrethim imperialisto-revizionist”, që përdorte rëndom propaganda totalitare për të përshkruar trajtimin që i bënte pjesa tjetër e botës Shqipërisë, i referohej drejtpërdrejt rrethimit mesjetar të kështjellës; pa përmendur pastaj vetë përdorimin e fjalës kështjellë, në klishe propagandistike të tipit kështjellë e pamposhtur në brigjet e Adriatikut, etj.

Me redaktimet që u ka bërë intermexove, duket sikur Kadareja ka dashur t’i heqë anakronizmat, ose t’ia dobësojë bazën interpretimit alegorik të romanit. Për shembull, paragrafi i mëposhtëm, që u referohet përpjekjeve të osmanëve për depërtuar në Arbëri pa luftë:

Pas dy javëve erdhi tek ne një vasal i sulltanit, i cili hiqej si miku ynë dhe u përpoq të ndërmjetësonte për pajtim. Edhe ai dështoi. Atëherë nuk kaloi as një muaj, kur të gjithë vasalët e sulltanit, pasi muarën letra prej tij, njëri pas tjetrit i prenë marrëdhëniet me ne.

I versionit të vitit 1969, është rishkruar kështu:

Gjatë gjithë muajit mars lajmësit e tyre, duke rendur si era, u çuan letra vasalëve ballkanas, që, ose të na ndërronin mendjen, ose të na kthenin krahët. Dhe ata, ashtu siç pritej, bënë të dytën.

Versioni më i vjetër është më anakronik dhe i referohet pothuajse haptazi konfliktit shqiptaro-sovjetik të fillimviteve 1960; versioni i dytë është normalizuar, duke mbetur pa ndonjë referencë të qartë historike, në Mesjetë dhe në bashkëkohësi.

Autori i ka mënjanuar anakronizmat thjesht duke larguar prej tekstit gjurmët dhe referimet ndaj diskursit së gazetarisë politike.

Ne zgjodhëm rrugën e luftës, qysh atëhere kur i kthyem mbrapsht delegacionet dhe letrat e tyre […],

thotë rrëfimtari, në versionin e vitit 1969. Edhe kjo fjali, që pothuajse haptazi i referohet konfliktit shqiptaro-sovjetik të fillimviteve 1960, është hequr nga botimi i vitit 2003, si për të provuar se kjo lloj reference anakronike Kadaresë së viteve 2000 nuk i intereson më.

Një vit para botimit të romanit, Tirana kish kremtuar me pompë të jashtëzakonshme 500-vjetorin e vdekjes së Skënderbeut, duke ia përuruar statujën në sheshin e madh të kryeqytetit; si dhe me një varg veprimtarish kulturore, shkencore dhe artistike, që përfshinin konferenca albanologjike, shfaqje operash, ekspozita pikture dhe botime të panumërta veprash për heroin kombëtar.

Në të vërtetë, Kështjella nuk ishte roman historik në kuptimin klasik të këtij termi; por vetëm një roman me temë nga historia, siç do të qartësohej më pas.

Botimi i ripunuar i vitit 2003 pasqyron, siç mund të pritej, edhe ndryshimet e mirënjohura në qasjet historike dhe fantahistorike të autorit, pikëpamjet e të cilit kanë evoluar jo pak, brenda 30 vjetëve që i ndajnë të dy botimet. Kësisoj, në versionin e ri të romanit kanë zënë vend elemente të cilat, më parë, nuk do t’i kish lejuar jo vetëm censura komuniste, por edhe autocensura.

Ripunimi ka prekur, në masë të ndryshme, të gjitha nivelet e veprës; por në rrafshin narrativ, që është edhe më i dukshmi për lexuesin, risitë kanë të bëjnë kryesisht me dy tema që, për një vepër të realizmit socialist, do të ishin konsideruar vetvetiu si tabu: feja dhe seksi.

Kush e ka lexuar versionin e parë të Kështjellës, do ta mbajë mend se atje seksi ishte, megjithatë, një nga shtysat narrative kryesore; jo vetëm ngaqë vajzat e haremit të kryekomandantit osman, Tursun pashait, ishin ndër personazhet e romanit; por edhe për shkak të interesit patologjik të ushtrisë osmane për robinjat arbërore, interes ku mbështetej edhe metafora e pushtimit osman si një formë përdhunimi.

Në versionin e dytë, përmasa seksuale është zgjeruar më tej; përfshi këtu edhe një obsesion kurioz, të autorit, me pubisin dhe leshin gjenital të femrës.

Ja një dialog mes ushtarëve osmanë, ku njëri prej folësve rrëfen eksperiencën e vet me një vajzë arbërore:

– Si janë vajzat shqiptare? – pyeti jeniçeri.

[…] – Ah, – ia bëri Sadedini. – Ato janë… Vëlla, Tuz Okçan, nuk ta shpjegoj dot. Ato janë si mjegulla e si qumështi… Dhe sipër qumështit iu nxin çerdhja e dallëndyshes… Thashë se ika nga mendja kur iu gjenda përsipër… Duart më dridheshin tek ia kërkoja çerdhen… dhe ashtu u prisha… dhe s’arrita dot…

Ja dhe një skenë tjetër, natyraliste, nga haremi, ku vajzat japin e marrin me eunukun e tyre Hasan.

– Dhe tani mjaft, – tha Hasani. – Pa i ngrini edhe një herë këmbët, se atje në hamam s’ua pashë mirë. Më duket se pëllumbi u ka zënë hijezë dhe për ca ditë do t’ju kthehet në korb. Sidomos ty Lejla dhe ty Ajsel. Bëjuni gati t’jua pastroj.

– Uf, – ia bëri Ajseli. – Kaq shpejt?

– Kam vënë re se në verë kaçubëza rritet më shpejt, – tha Hasani. – Ejani, vajza, shpejt. Ndryshe e pëson Hasani, pastaj.

– E ajo, gjithmonë do ta mbajë leshnajën? – tha Exheri, duke treguar me krye baloshen.

Leshverdha e dëgjonte me një buzëqeshje shpotitëse.

– Atë e vendos ai – tha Hasani. – Urdhrat janë urdhra. Juve, pasqyrë. Asaj të mos i preket asnjë qime, siç i thonë. Dhe a e di pse? – shtoi me zë të ulët. – Se është leshverdhë. Të gjithë ata mahniten me leshverdhat, që e kanë kaçuben e zezë… Ta kishte të çelët si flokët, do më shihje ti mua. Mirëpo e ka të zezë…

Skena të tilla, megjithëse pikante në vetvete, nuk luajnë ndonjë rol në roman, përveçse ndoshta të shërbejnë si momente shplodhjeje ose humori për një lloj të caktuar lexuesi. Ato janë, si të thuash, pjesë e rishkrimit të veprës, por jo të historisë, së cilës mëton t’i referohet vepra.

Ndryshimet më dramatike, në etosin e Kështjellës, kanë të bëjnë me shtimin e një përmase fetare dhe në përgjithësi mistike, ndër arbërorët, që mungonte krejt në versionin e hershëm.

Mund të thuhet, në mbrojtje të një ndërhyrjeje të tillë kaq masive, se në rrethanat politike të botimit të parë të Kështjellës, çdo referencë ndaj fesë së Arbrit do të ishte krejt e papranueshme dhe do të censurohej menjëherë; dhe, në këtë kuptim, Kadareja veç po ia kthen romanit disa elemente të cilat duhej të kishin qenë aty që në krye, por që mbetën jashtë për arsye jashtëletrare.

Megjithatë, në versionin e ri, efekti i këtyre ndërhyrjeve, larg së qeni ilustrativ, prek drejtpërdrejt etosin e romanit.

Ja disa pasazhe të shtuara, në versionin e vitit 2003:

[N]ga kisha e madhe e Shkodrës sollën korën e Zonjës Shën Mëri, atë që dyqind vjet më parë i kishte ndihur mbrojtësit e Durrësit kundër normandëve. E përhiruam të gjithë Zonjën tonë Hyjlindëse dhe shpirtin e ndjemë më të qetë dhe më të fortë.

[…]

Sado që u lutëm para korës së Zonjës Shën Mëri e ndienim se ligështimi po u avitej shpirtrave tanë. I zbehtë, si i zbardhur nga tmerri, na dukej kryqi sipër kishëzës.

Sipas udhëzimeve gjindja doli me vrap nga banesat për t’u futur në strehimet e thella. Atje iu përhiruam si rrallë herë Zotit Krisht e Zonjës Shën Mëri […]

[…]

I pari që kryqëzoi shpatën e tij me jataganin osman ishte Gjon Bardheci, shpirti i të cilit shkoi pranë Zonjës së Lume.

[…]

[D]isa herë ne kujtuam se ramë në gjunjë, duke përhiruar Zotin dhe orët që na ndihën. Atëherë vumë re se kisha ishte gjysmë e rrënuar dhe se kryqi, sikur të flijohej për ne, kishte rënë. Megjithatë, në atë rrënojë, të shkrumbuar e të përgjakur siç ishim, kënduam hymnin trishënjtor Te deum laudamus dhe u lutëm për shelbimin e shpirtrave të atyre që ikën.

[…]

Tani ka rënë nata dhe po rrëfehen e po vojohen ata që janë më afër qiellit se dheut.

Kur ahtet [e turqve të groposur të gjallë] nisën të fiken, fretërit tanë u lutën megjithatë për shpirtrat e atyre orëzesve. Disa netë rresht ndezë[m] qirinj sipër tyre dhe dogjëm temjam nëpër zgafella.

[…]

Duket se u njëmendësuan fjalët e Ungjillit te zbulesa e Shën Gjonit: një drapër do të bjerë mbi tokë e do të korrë vetmëveti të lashtat…

[…]

Prej kohësh ne jemi bërë dyshimtarë për gjithçka, madje nganjëherë edhe për njëri-tjetrin. Më kot fretërit tanë na grishin të mos mëkatnojmë kështu e na kujtojnë thesin e përhimë të pendesës.

[…]

[V]ajzat tona ia dhanë vajit bashkarisht. Pastaj shkuan të gjitha në hierore e iu lutën Zonjës Shën Mëri.

Edhe në kapitullin e mirënjohur të kalit që zbulon ujësjellësin e kështjellës, autori ka shtuar sa vijon:

Muret e kështjellës nxinin. Kishin dalë pothuajse krejt kështjellarët. Disa prej tyre mbanin në duar kryqe dhe kora.

Këto pasazhe nuk janë shtuar vetëm për atmosferë; ato ia japin kështjellës mesjetare një përmasë që në versionin e parë i mungonte – atë të bastionit të Krishterimit, të rrethuar prej hordhive islame.

Përmasa fetare ia ftoh edhe më tej alegorinë versionit të ri, duke e afruar, përkundrazi, me Mesjetën “reale”; edhe pse Kështjellën, në çfarëdo versioni që ta marrësh, vështirë se mund ta quash roman historik.

Natyrisht, me këtë hapje portash ndaj arkaizimit, nuk do të mungonte t’ia behte edhe legjenda, ose elementi irracional, i cili gjithnjë e ka intriguar Kadarenë shkrimtar dhe ideolog. Në botën e kështjellarëve, të përcjellë prej rrëfimtarit të romanit, irracionalja bashkëjeton me fetaren, çka duhet interpretuar edhe si triumf i së parës ndaj së dytës.

Nëse në versionin e vitit 1969 bota shpirtërore e arbërve konsistonte në një tis të zbehtë atdhetarizmi, kult të identitetit dhe të qëndresës, lidhjeje me truallin dhe adhurimi gjysmë spontan e gjysmë pagan të qiellit e të dheut, tani Kështjella shndërrohet edhe në një vend gjeometrik të mitologjisë arbërore të Veriut, kryesisht Ciklit të Kreshnikëve; madje deri në atë shkallë, sa të duket sikur autori qëllimisht e zhvendos Arbërinë më në veri se ç’është gjeografikisht.

Në momente tensioni dhe pezmi, arbrit kthejnë sytë nga qielli dhe

[n]gulin këmbë se kanë parë Orën e Mirë të Shqipërisë duke rendur përmes reve, si dhe orët e tjera, me heshta e furka, si dhe me peshoret e fatit në duar. Disa thonë se kanë parë Orën e Ligë gjithashtu.

[Të vërehet këtu anakronizmi i emrit Shqipëri, që në atë kohë nuk ekzistonte, por që del rregullisht në roman, së bashku me etnonimin shqiptarët.]

Paganizmi, folklori, legjendat dhe supersticioni e çojnë rrëfimtarin drejt e në një paralelizëm, disi të sforcuar, me botën arkaike greke të Iliadës:

Këto vegulli të shkaktuara nga pritja dhe lodhja ka gjasë të jenë kujtime të kahershme të kohës kur të parët tanë, ashtu si krejt gadishullorët, besonin në shumë zota. Mjaft kështjellarë kanë bindjen se jo vetëm këto hyjni ndodhen ndërkaq sipër nesh, por ato do të marrin pjesë në fatin e luftës si dikur. Ata shpresojnë se qiejt që s’di se qysh janë ftohur prej nesh, do të aviten përsëri, për t’u përzier si kahmot me punët e njerëzve. Do të gjëmojnë rrotat dhe flatrat e koçive qiellore, thonë ata, dhe fati i luftës dhe i secilit prej nesh s’dihet ku do të vendoset, në tokën e zezë apo lart në re.

Natyrisht, asnjë e dhënë tjetër nuk jepet, në rrëfim, se cilët janë këta bartës të diskursit homerik në roman dhe ç’marrëdhënie kanë me të krishterët dhe “korat” e tyre.

Një tjetër natë plot tension përballë spektaklit të mahnitshëm të ushtrisë osmane poshtë në fushë, arbrit në kështjellë sërish tërhiqen në legjendë, për të kërkuar ngushëllim, shpjegime dhe, kushedi, edhe forcë:

Shumëkush u kujtua për rrëfimet e të parëve tanë, për bajloza, kulshedra shumëkrerëshe e shlliga me shumë fytyra, për brijanacin apo brivetmin e frikshëm. Të gjitha ato nuk ishin fort larg kësaj ushtrie shtrigë që aty qesh e qan e vjell tym, e aty nxin e hesht.

Në këtë atmosferë, nuk do të mungojnë as zanat e malit:

Duket se të gjithë na kanë braktisur, bashkë me orët e zanat, që as veguesve nuk u shfaqen më. Bjeshkojnë ndoshta kushedi ku. E qielli qysh në ag duket që është pa qiellni.

Ndërkohë, pas një incidenti të rëndomtë, Kont Vrana i kështjellës fut në burg vëllezërit Prelaj, për mosbindje. Arsyeja?

Gjithçka nisi nga një kotni. Gjon Prela po thoshte se diellin e kemi pasur përherë kundër e se jo më kot të gjitha këngët e krahinës së tij fillonin me fjalët: shumë po shndrit njai diell e pak po nxeh, e dikush iu përgjigj: a po ta ka ënda hënën osmane, e kështu fjalë pas fjale duart shkuan në shpatë.

Hënës osmane i kundërvihet kështu herë kryqi i krishterë, herë dielli pagan; në çdo rast, mbrojtësit i kanë dalë përpara çdo mundësie, si ithtarë ante literam të argumentit teologjik të Pascal-it.

Më në fund, shpëtimi do të vijë vërtet nga qielli (si shi), edhe pse nuk kuptohet mirë nga cili qiell pikërisht:

Qielli që kaq kohë na kishte braktisur, po mbushet. Dhe bashkë me retë po kthehen hyjnitë. Me qerret e tyre bubulluese dhe me heshtat e peshoret e fatit në duar. Midis tyre thonë kanë parë prapë Orën e Mirë të Shqipërisë dhe Orën e Ligë gjithashtu, që rendte pas saj. Ora e Arbrit po bije. Zoti ynë mos na ler.

Pyetja e lexuesit, përballë kësi pranëvëniesh, është nëse një botë e tillë, e invokuar përmes rrëfimit të kështjellarit; një botë ku banorët i falen Zotit të krishterë, Zanave të malit dhe Hyjnive me peshore të Iliadës mund të qëndrojë dot në këmbë, në mënyrë koherente.

Paradoksalisht, bota arbërore, e përshkruar në roman me tone të përshpirtshme dhe irracionale, si e zhytur në një Mesjetë të arkaizuar pothuajse qëllimisht nga autori, vjen dhe i kundërvihet botës osmane, në të cilën elementet racionale dhe irracionale janë barabar të pranishme, madje jo vetëm janë të pranishme por edhe, në luftën e pamëshirshme mes tyre, e çojnë përpara rrëfimin në vepër. E kotë të shtoj se këtë dialektikë e racionales dhe irracionales, arkaikes dhe modernes (madje anakronikes) versioni i vitit 2003 e ka trashëguar nga versioni origjinal.

Përndryshe, Kadareja ka përfituar nga rasti dhe nga konteksti, për të shtuar disa prej ideve të tij të reja në lidhje me synimet e vërteta të osmanëve në Ballkan, duke i vënë ato në gojën e alter egos së vet, kryeveqilharxhit, të cilit tani, fatlumturisht, ia mësojmë edhe emrin: Kurt.

Kryeveqilharxhi, te Kështjella, është në thelb një personazh i njëjtë me Gjeneralin (e ushtrisë së vdekur) dhe me të huaj të tjerë që do të shfaqen më pas në opus-in e Kadaresë, kryesisht për të folur për shqiptarët dhe për t’i gjykuar e vlerësuar ata “së jashtmi” si dhe për të shtjelluar gjithfarë konsideratash e më shumë përsiatjesh antropologjike, të cilat mishërojnë, në fakt, interpretime që vetë autori dëshiron ose tundohet t’ia bëjë historisë.

Në një bisedë të këtij personazhi kyç me kronistin Çelebi, kryeveqilharxhi pyet, retorikisht, nëse ka kuptim që t’i rrënosh popujt e Ballkanit, dhe pastaj vazhdon:

Ballkanasit janë ylli i ri që fati ia ka nxjerrë përpara perandorisë sonë. […] Ushtari anadollak është më i miri në botë. I duruar si balta. I bindur e fisnik si ajo. Por ai ka nevojë për komandantë. E komandantët më fort se balta e urtë i pjell një tokë e marrë si kjo. […] Tani mendo, Çelebi, se ç’mrekulli do të ishte gërshetimi i baltës fisnike të Anadollit me këto shkrepa që nxjerrin xixa. Më kupton ç’dua të them? Ne kemi nevojë për njëri-tjetrin. Ata për gjerësinë tonë, ne për marrëzinë e tyre…

Pastaj kryeveqilharxhi, i cili mund të jetë edhe vetë arbër (në versionin e vitit 2003 ai flet me një theks të huaj), e sjell muhabetin te Skënderbeu. Një mik i tiji e paska takuar dikur prijësin e Arbrit dhe i ka rrëfyer Kurtit se

gjatë bisedimeve Skënderbeu fliste veç latinisht, për të treguar se ishte ndarë përjetë prej nesh.

[…]

Bukëshkali, përsëriste kronisti, rimohuesi. Është më i keq se një rimohues, thoshte kryeveqilharxhi. Ai prishi një nga ëndrrat e perandorisë sonë. Dhe a e di cilën? Më të bukurën: kthimin e katolikëve shqiptarë në fenë e Islamit. Kishte qenë një mrekulli, ai kthim. Kishin qenë jo shumë, veç një grusht njerëzish, por s’duhet harruar se ishin të krishterë të moçmë, të ungjillëzuar qysh njëmijë e treqind vite më parë, dhe qysh nga ajo kohë të varur kishërisht nga Roma, pra në dëgjesë të saj.
[…]

Në kumtesën time, bashkë me hebrenjtë dhe grekët, shqiptarët do t’i jepja si popullin e parë që ne duhet të joshim. – Zëri i kryeveqilharxhit […] ishte i ngadaltë e i menduar. – Veç më pengon ai, Skënderbeu. […]

Ai po bën diçka… tepër të pazakontë… Pak më parë të fola për qiellin, ku popujt vendosin stolitë e tyre… Ai qysh tani po punon për qiellin… Nuk e di a më kupton. Ai po rreket të krijojë një Shqipëri të dytë, të parrokshme prej askujt, si të thuash të aspakët. Kështu që, kur kjo Shqipëri e njëmendtë të bjerë, ajo tjetra, fantazma, hija e saj, të endet nëpër qiell… Ai po bën diçka që rrallëkujt i ka shkuar ndërmend: ripërdorimin e humbjes. Si të thuash, hedhjen e saj në luftë përsëri e përsëri […] Ai do të na detyrojë të luftojmë me hijen e tij, më kupton, Mevla Çelebi? Të thyejmë, si të thuash, shajninë, humbjen e tij. Po a thyhet një humbje, një thyerje? Kjo është si të mihësh një zgavër.

Përtej misticizmit dhe fluturimeve poetike, këtu Kadareja ravijëzon një interpretim të vetin, për historinë e arbërve të shekullit XV; që prej katolicizmit të tyre “mijëvjeçar”, varësisë e tyre ose më mirë “dëgjesën” prej Romës, dëshirës së elitave osmane për t’u “martuar” me ta, e deri te Gjergji që i godet armiqtë deri edhe me humbjen e tij, në pakohësi. Është një interpretim që ka të drejtën e vet të bashkëjetojë krahas të tjerave që i janë dhënë Skënderbejadës; por si i tillë, përbën pa dyshim një orvatje për ta rishkruar historinë; dhe jo vetëm historinë e rrëfyer nga Kështjella e parë.

Mirëpo ligjërata kaq refleksive dhe moderne e kryeveqilharxhit vjen e lexohet si anakronike, ose jashtë kontekstit kohor, po të krahasohet me rrëfimin e kështjellarit, që përshkruan lutjet, përshpirtjet, korat, vojimet, himnet fetare, fretërit dhe të tjera elemente të një krishterimi ndoshta historikisht korrekt, por që nuk mund të bashkëjetojë, brenda të njëjtit univers, me mënyrën antropologjike si arsyeton kryeveqilharxhi.

Nga kjo pikëpamje, dy planet narrative të romanit – rrëfimi i kështjellarit, dhe kallëzimi në vetë të tretë i ngjarjeve nga këndvështrimi osman, nuk mund të jenë të njëkohshme; edhe pse, paradoksalisht, është ky këndvështrim i fundit që i afrohet modernitetit, në një kohë që tjetri, me gjithë legjendat, përkushtimet dhe supersticionin, mbetet i ankoruar artificialisht në Mesjetë. Për mua kjo është një dobësi e madhe e romanit, në versionin e vet të ri (ende nuk kam arsye ta shoh si mistifikim); meqë është shkaktuar pikërisht prej ndërhyrjeve ndreqëse në vepër.