Kur na ftojmë të mendojmë për historinë e pronës, përfytyrojmë atë njeriun e parë të famshëm, që rrethoi një copë tokë me gardh dhe përdori pastaj një përemër pronor të vetës së parë: imja!

Shenjtërinë e pronës e lidhin me lirinë e individit dhe rendin demokratik, edhe pse jo të gjitha pronat janë të barabarta mes tyre. Kështu pronësia mbi tokën kushtëzohet, në thelbin e vet, nga fakti që toka (trualli) është i fundmë me përkufizim dhe nuk mund të krijohet si të mirat e tjera materiale.

E megjithatë, imazhin e pronësisë e mishëron më së miri gardhi i famshëm i atij njeriut të parë: një teknologji e thjeshtë, por magjike në efektet e saj, e cila e ndan hapësirën në “këtej” dhe “andej”, ose në “brenda” dhe “jashtë” ose edhe “imja” dhe “jo e imja”, nëse duam të shprehemi kështu.

Pastaj, kur flasim për truall, mendja na shkon edhe te sovraniteti; ose rrënjosja e shtetit në truallin gjeografik, të përcaktuar qartë nëpërmjet kufirit, i cili nuk është veçse një gardh edhe ai, që ndan “tonën” nga “e atyrja”, dhe ofron pretekst të mjaftueshëm madje edhe për sakrificën supreme.

Trualli planetar është ndarë midis shteteve tashmë; nuk ka më vende për të eksploruar dhe për të ngulur mbi to flamurin. Një shtet i ri nuk lind dot, përveçse nga trualli i një shteti të vjetër: me rrugë seksuale dhe aseksuale. Përndryshe harta gjeografike është ajo që është, po aq e fundme sa edhe një plazh ose një luginë.

Të hapësh muhabetin e pronësisë së tokës në një vend me tradita në këtë lëmë, si ShBA, do të thotë të projektosh, në ekran, një pamje të shenjës No Trespassing. Ndalim kalimi, do ta përkthenim ndoshta. Sipas rastit, kjo shenjë shoqërohet me një kërcënim: me armë zjarri, qen, bletë, gardh të elektrifikuar, hendek të mbushur me ujë, mina antikëmbësorie ose forma të tjera dhune.

Sa herë e shoh këtë shenjë, më duket si simbol i dyfishtë i lirisë: për ta pasur këtë vend si “tëndin”, dhe për të mos lejuar njeri tjetër, që të vërë këmbë aty pa të pyetur ty; dhe këtë lirinë e dytë mund ta konsideronim edhe si liri për t’ia kufizuar lirinë tjetrit, që dëshiron të vijë aty; ndoshta edhe të ngrejë aty çadrën, ose të këpusë kumbulla të freskëta nga dega e pemës sate.

No Trespassing. Po të dëgjosh disa filozofë, krejt qytetërimi ashtu siç e njohim, i ka themelet në këtë shenjë modeste, në këtë manifestim të individit nëpërmjet një negativi, ose një jo-je, ose një ndalimi, ose një rezistence.

Metafora shtrihet lehtë edhe në biologji; që nga muret e qelizave, deri te lëkura – sepse çfarë është kjo e fundit, në mos një No Trespassing për të gjitha ato gjallesa që janë “jashtë” dhe që do të donin të hynin brenda?

Arsyetimi shtjellohet me thjeshtësinë më të madhe: çdo sistem që kërkon të nyjëtohet, ose të pakësojë entropinë, mund ta bëjë këtë me kusht që të ekzistojë një kufi mes sistemit dhe josistemit. Ta zëmë, atmosfera që ndan planetin Tokë nga kozmosi. Ose, në një perspektivë krejt tjetër, korniza e një pikture, ose dy heshtjet që i paraprijnë dhe përkatësisht i vijnë pas, sado shkurt, një mazurke të Chopin-it.

Paradoksalisht, unë vetë nuk jam i bindur që e drejta e pronësisë private mbi tokën është kaq e shenjtë, sa të konsiderohet si e pacenueshme. Tek e fundit, vetë trualli është i kufizuar në shtrirje, ndërsa numri i individëve priret të rritet në pafundësi. Çdo shenjë No Trespassing, në përmasën e vet kohore, është shkelje e të drejtave të brezave që do të vijnë – sado të kompensohet nga mekanizmi i shitblerjes, ose i dhënies me qira të tokës.

Përndryshe, edhe kufiri shtetëror është një shenjë e tillë; njëlloj si roja i armatosur te dera e një institucioni të rëndësishëm, ose dryni në derën e shtëpisë sate. Ndryshe nga gardhi, i cili ngrihet si një diversion i vogël në përmasën e tretë, për të shenjuar konfigurimin e rrafshit dypërmasor, dryni vjen edhe me vullnetin e pronarit me vete; duke i dhënë këtij atributin aq të lakmuar të mbajtësit të çelësit.

Te No Trespassing, pronari ekziston si energji mohuese, ose si kërcënim dhune; përkundrazi, dryni e emancipon pronarin, duke e pajisur me çelës; dhe me të gjitha atributet abstrakte që sjell çelësi.

Duke folur për gardhe, për mure, për dryne dhe për çelësa jemi duke evokuar, në thelb, metaforën e një shtëpie; dhe nga shtëpia nuk është vështirë të kalosh te qyteti dhe, që andej, te qytetërimi.

Jo më kot fëmija i përfytyron institucionet si ndërtesa; sepse ato i kanë shumë veti të ndërtesës, duke përfshirë këtu edhe katër të mësipërmet.

Ka edhe një farë ironie këtu; dhe pikërisht që një teknologji si shtëpia, që shërbente për të na mbrojtur prej elementeve të natyrës (shiut, ariut, etj.), përfundoi si metaforë e përgjithshme e shoqërisë njerëzore dhe institucioneve të saj.

Nga ana tjetër, që një shtëpi të jetë imja, do të thotë që unë të mund të vendos se kush ose çfarë mund të hyjë dhe kush ose çfarë nuk mund të hyjë atje; dhe si në shembujt e tjerë, mekanizmi i mbajtjes jashtë ose i përjashtimit (no trespassing) luan gjithnjë rol themelor; duke përfshirë këtu edhe subjektin që mund të thotë no trespassing përnjimend – ose që e ka të drejtën të ndalojë të tjerët të hyjnë në një “brendësi” që i përket atij; dhe kjo në kuptimin fizik ose gjeometrik, por edhe e sidomos në kuptimin social.

Shenjtëria e pronësisë vepron për bukuri edhe në hapësirën sociale, duke u mishëruar në rregulla të përkatësisë, ose nëse duam, të përjashtimit. Edhe një klub filatelistësh i pajis anëtarët e vet me fletë-hyrje; po të mos jesh anëtar, nuk merr dot pjesë në veprimtaritë që organizohen atje.

Nuk ka veprimtari sociale, që të mos themelohet mbi përjashtimin; edhe një shfaqje filmi, në kinema, kërkon që ti të blesh biletën dhe t’ia provosh këtë rojes ose “drynit” te dera e sallës; përndryshe ti nuk bëhesh dot pjesë e publikut të filmit. Ka edhe më; nëse ti bën zhurmë gjatë shfaqjes, atëherë ke shkelur një kufi të një rregulli tjetër, dhe pronari i sallës ka të drejtë të të nxjerrë që andej “për zhelesh”. Edhe vetë folja shkel, e përdorur me kuptimin “veproj në kundërshtim me një rregull”, është në thelb një metaforë hapësinore, e dikujt që vë këmbën në oborrin e tjetrit: No trespassing.

Natyrisht, i gjithë ky sistem gardhesh virtuale, drynash, dhe rregullash që vijnë së bashku me “jo”-të përkatëse është edhe një sistem që i kundërvihet lirisë: ti mund të duash të luash tenis, por ti nuk je anëtar i klubit tonë. Na vjen keq – duhet të aplikosh për anëtarësim. Ti mund të duash të këndosh, por sonte do të këndojmë ne. Ti mund të duash të mbash fjalim, por mitingun sonte e ka organizuar Partia e Lirisë Demokratike, etj. Siç e kanë thënë të vjetrit, liria jote mbaron aty ku fillon imja; dhe për ta mbrojtur dhe kultivuar lirinë time, që është edhe thelbi i individualitetit tim dhe i personit tim, unë organizohem me të tjerë dhe mbyllem, ndonjëherë me dryn, në kullat e “institucioneve.”

Po a mund të ketë vërtet progres, në një sistem që nuk e lejon entropinë brenda vetes? Tek e fundit, edhe perlat formohen rreth një papastërtie çfarëdo, që ka depërtuar në bark të moluskut; siç e dëshmon, me mënyra të tjera, edhe fakti që shoqëritë e qëndrueshme dhe të rregulluara e shprehin këtë nevojë për liri nëpërmjet artit; artit që ia hap derën entropisë, qoftë edhe për një çast të vetëm, për ta mohuar pastaj.

Ngastrimi (parcelizimi) i hapësirës sociale, në shoqëri të zhvilluara, është gjithnjë kërcënim për lirinë, edhe atëherë kur të gjithë e kanë të qartë se liria nuk mund të ushtrohet, përveçse brenda një gardhi të çfarëdoshëm.

Kontradiktën e nxjerr në pah, me elokuencë të paparë, krijimi i të ashtuquajturave “Zona të fjalës së lirë” (Free Speech Zones, ose FSZ), të njohura edhe si “Zona të protestës” ose “Zona të amendamentit të parë”, të cilat i ndesh gjatë protestave politike, në ShBA: ngastra të gardhuara, në vendet publike, ku aktivistët politikë mund të ushtrojnë të drejtën e fjalës. Ekzistencën e këtyre kullave të ngujimit për kundërshtimin politik e përligj një arsyetim i gjykatave amerikane, sipas të cilit qeveria mund të rregullojë kohën, vendin dhe mënyrën – por jo përmbajtjen – e shprehjes.

Si edhe në shumë raste dhe kontekste të tjera, një të drejte themelore e individit, siç është e drejta e fjalës, i ofrohet një zgjidhje gjeometrike ose hapësinore, në trajtat e një ngastre të gardhuar. Ironia, këtë herë, është se ngastra e gardhuar – që nuk është gjë tjetër veçse një lloj qelie burgu në mes të qytetit – është krijuar që kushdo të mund të ushtrojë, atje dhe vetëm atje, lirinë e fjalës. Për ta thënë ndryshe: shenja No Trespassing tani është e kthyer në anën e kundërt, ose me fytyrë “nga brenda”.

FSZ-të janë një zgjidhje ekspediente, por e shëmtuar, e problemeve konkrete që kanë forcat e rendit në ShBA, për të kontrolluar protestat në mjedise urbane; dhe gjithsesi, jo më e shëmtuar se të gjitha ato zgjidhje të tjera, të cilat nënkuptojnë përdorimin e murit ose të drynit.

Natyrisht, çdo sistem ka nevojë për një gardh ose për një kufi (boundary) që ta mbajë jashtë entropinë; nga ana tjetër, çdo individ vjen në botë vetëm një herë, me të drejtën e shenjtë për të ushtruar individualitetin e vet, mes të tjerash, edhe nëpërmjet lirisë së shprehjes. Ky tension midis interesave të sistemit dhe të drejtave të individit ofron edhe energjinë e nevojshme për progres; por pa qenë vetvetiu dobiprurës në të gjitha rastet. Kontradiktat herë i vuan sistemi, herë individi – edhe pse shoqëria civile, ose muret brenda muret dhe dyert brenda dyerve, mund të luajë rol amortizues, duke ndihmuar edhe qëndrueshmërinë e sistemit, edhe lirinë si përmasë të individualitetit.

Për fat të mirë, hapësira sociale nuk është e fundme, si trualli; as mund të zihet, siç zihet trualli. Institucione mund të krijojë kushdo, dhe t’i kultivojë, me kusht që këtë të drejtë, për pronësi virtuale, t’ia garantojë ligji. Historia e artit, në shekuj, na ka treguar se sfidat ndaj lirisë individuale njerëzit i kanë përballuar rregullisht me art; në rrethanat moderne, kjo mund dhe duhet të përkthehet edhe si ftesë për t’i zgjidhur problemet sociale nëpërmjet krijimtarisë, ose duke krijuar: ide dhe institucione, vëllazëri dhe shoqata, miqësi dhe bamirësi.

Prej shtetit nuk do të kërkojmë, atëherë, përveçse që të na e garantojë këtë të drejtë për të krijuar.