Qëkur u botua në fund të viteve 1980, libri i Arshi Pipës me titull The Politics of Language in Socialist Albania pati meritën që ta gjallëronte në mënyrë të jashtëzakonshme debatin për historinë e shqipes së njësuar (standard) në kontekstin e reformave të ndërmarra nga regjimi komunist në Shqipërinë e gjysmës së dytë të shekullit XX.
Këtë libër e ka sjellë tani në shqip shkrimtari dhe përkthyesi Primo Shllaku, tashmë edhe drejtor i Institutit për Promovimin e Vlerave në Gjuhën Shqipe; i njohur edhe si një nga promotorët më të respektuar të lëvrimit të pavarur të gegërishtes letrare në botime të reja, nga autorë të rinj.
Librin e ka botuar “Botimet Princi” (tetor 2010) me titullin e dyfishtë: Politika e Gjuhës në Shqipërinë Socialiste/Politika e Gjuhës në Shqipninë Socialiste.
Kopertina në gegërishte
Ka një logjikë që bashkon qëndrimet e Arshi Pipës, në lidhje me fatet e gegërishtes letrare të përndjekur politikisht në vitet e stalinizmit shqiptar dhe zotimin e Primo Shllakut, poet dhe njohës i shkëlqyer i këtij varianti letrar të shqipes, për ta sjellë librin e të parit në gjuhën shqipe.
Kjo logjikë manifestohet edhe në strukturën e pazakontë të librit; meqë Shllaku e ka shqipëruar veprën e Pipës edhe në shqipen e njësuar, edhe në gegërishten letrare, me një gjest që të kujton, njëfarësoj, një ndërmarrje të dikurshme të Kristoforidhit, që i shkroi të dy dialektet e shqipes.
Këto dy versione nuk janë vënë krah për krah (testo a fronte), por shpinë më shpinë; për të kaluar nga njëri tek tjetri, libri duhet të rrotullohet, ose faqja e fundit të bëhet e para.
Ja si tingëllon në të dy versionet një pasazh çfarëdo, i nxjerrë arbitrarisht nga libri:
| Standard | Gegnishte |
| Gramsci është i prerë lidhur me qasjen historike për studimin e gjuhës, kur specifikon se “një autor gramatike normative, nuk mund ta shpërnjohë historinë e kësaj gjuhe.” Reforma e GjNjL është ahistorike par excellence. Rregullat kryesore në institucionalizimin e GjNjL janë hartuar në shpërfillje të skajshme të historisë së gjuhës shqipe. | Gramsci âsht i premë lidhë me qasjen historike për studimin e gjuhës, kur specifikon se “nji autor gramatike normative nuk mund ta shpërnjofë historinë e ksaj gjuhe.” Reforma e GjNjL âsht ahistorike par excellence. Rregullat kryesore në institucionalizimin e GjNjL janë hartue në shpërfillje të skâjshme të historisë së gjuhës shqipe. |
Natyrisht, vetë zgjedhja e përkthyesit për ta dhënë librin e Pipës në dy versione të ndryshme të shqipes së shkruar është homazh ndaj autorit të saj, i cili e përjetoi në kurriz, si njeri dhe si studiues dhe si poet, çizmen e rëndë të diktaturës. Përndryshe libri i Pipës mund të ishte përkthyer edhe në arbërishte (Camaj, në gramatikën e vet, i studion krah për krah toskërishten, gegërishten dhe arbërishten), vetëm se pastaj, për ta shtypshkruar, do të duhej shfrytëzuar edhe dimensioni i katërt.
Kopertina në shqipen standard
Me daljet e veta në publik, Shllaku gjithnjë ka mbrojtur idenë se gegërishtja letrare (ose më saktë, shkodranishtja letrare) duhet të lëvrohet si e tillë, duke u promovuar nëpërmjet letërsisë (një intervistë e tij mund të lexohet këtu). Megjithatë, vendimi i tij jo vetëm për ta përkthyer veprën e Pipës në gegërishte, por edhe për ta vënë këtë përkthim krah për krah me versionin në shqipen standarde, si të barabartë, ka implikime që shkojnë më thellë se synimet e shpallura të Institutit të Shllakut, për ta mbajtur të ndezur pishtarin e një tradite të vyer kulturore dhe që ka edhe shumë ç’t’i japë kulturës shqiptare.
Kjo sepse vepra e Pipës është jo vetëm gjuhë, por edhe metagjuhë; ose tekst (ligjërim, diskurs) që flet për gjuhën, e ka gjuhën për objekt, është i kthyer me fytyrë nga vetvetja; madje, më tej akoma, është një tekst në gegërishten letrare që flet, ndër të tjera, për mënyrën si u likuidua gegërishtja letrare nga kultura zyrtare në Shqipëri, gjatë viteve të regjimit komunist.
Në të vërtetë, një gjë është të nxitësh përdorimin e një varianti letrar për të shkruar letërsi, një gjë tjetër është ta përdorësh këtë variant në tekste metagjuhësore. Këto të dytat lypin një nivel të ri, më të lartë, të artikulimit gjuhësor. Në rrafshin praktik, kjo përthyhet, ndër të tjera, në mundësinë për t’i pasur një ditë edhe tekstet shkollore në shkodranishte, çka është cilësisht, madje rrënjësisht e ndryshme nga nevoja për ta studiuar gegërishten letrare në shkollë; dhe që, në thelb, i hap rrugën çdo përpjekjeje për autonominë, të paktën kulturore-gjuhësore të Shkodrës (këtu më vjen në mend Catalunya, por vetëm si shoqërim idesh, hë për hë).
Kjo nuk ka të bëjë me çfarë synimesh ka pasur pikërisht Shllaku në mendje, kur i është futur kësaj ndërmarrjeje; por me efektet e saj objektive në kulturën shqiptare, të cilat nuk mund veçse të jenë subversive.
Thashë më lart që, në vëllim, shqipja standard dhe gegërishtja letrare trajtohen si të barabarta, ose në të njëjtin rrafsh; kjo vlen në përgjithësi, meqë në detajet nuk ka dyshim se libri është përkthyer dhe përgatitur në gegërishte, ndërsa versioni në shqipen standard ose të njësuar është shtuar më pas, për ata lexues që e preferojnë shqipen të shkruar sipas normave të 1972-shit. Versioni në gegërishte ka edhe një “parathanie” të shkruar nga vetë Shllaku, si dhe bibliografinë e hartuar nga Pipa; të cilat janë lënë jashtë kundërversionit në standard; po ashtu, versioni në standard i ka të gjitha shënimet në fund të faqes të shkruara në gegërishte (nuk jam në gjendje të them nëse Shllaku i ka harruar ashtu, apo i ka lënë qëllimisht në tekst), çka përfton një efekt të pakëndshëm në lexim, duke i përzier format e shqipes së shkruar.
Ja një shembull i nxjerrë nga një faqe e librit, që dëshmon bashkëjetesën, në të njëjtën faqe, të shqipes së njësuar në tekst dhe të gegërishtes letrare në shënimet:
Përndryshe, botimi në shqip i veprës së rëndësishme të Pipës u përcoll me heshtje; asnjë fjalë nuk u tha për të në konferencën e fundit gjuhësore të Durrësit; pak u shkrua në shtyp; munguan analizat dhe kritikat e nevojshme. Establishment-i i vjetër akademik, në Tiranë, e ka pritur me përbuzje këtë studim, në një kohë që të tjera segmente, sa joakademike aq edhe lokaliste dhe centrifugale, e kanë përshëndetur si dokumentin bazë të ringjalljes kulturore të Shkodrës dhe, në përgjithësi, të komponentit geg në kulturën shqiptare.
Primo Shllaku është nga të paktët që e ka kuptuar, prej vitesh, se kjo ringjallje nuk mund të kryhet vetëm nëpërmjet vullnetit politik për të ndrequr padrejtësitë dhe krimet e së shkuarës; duhet edhe frymë proaktive, krijuese dhe bashkëpunuese, për të provuar se fermentet kulturore në Shkodër kanë mbetur gjallë; sikurse ka kuptuar se ringjallja nuk do kuptuar si rikthim në situatën kulturore-gjuhësore të viteve 1930, kur institucionet e kulturës katolike në Shkodër lulëzonin si kurrë ndonjëherë më parë dhe më pas.
Megjithatë, dhe në fund të fundit, është mirë që studiuesve të shqipes dhe studentëve të degëve filologjike në universitetet t’u jepet në dorë, në shqip, kjo vepër e Pipës, si interpretim krejt alternativ, në mos subjektiv, i procesit të ngjizjes së shqipes së njësuar, gjatë shekullit XX dhe veçanërisht nën regjimin komunist të Enver Hoxhës. Koha do të tregojë nëse efekti subversiv i aktit të botimit të veprës në trajtën dy-variantëshe, ose edhe thjesht i vendimit të Shllakut për ta dhënë Pipën të përkthyer në gegërishten letrare do ta amplifikojë apo do ta dobësojë efektin pa dyshim pozitiv që do të ketë kjo vepër në debatet kulturore të tashme dhe të ardhme.
Pse do jene subversive efektet e kesaj ndermarrjeje? Ngaqe shqipja standarte dhe gegerishtja letrare jane te vena ne te njejtin plan ne nje liber te tille dhe i bie qe lexuesit do mendojne ja viktima, ja dhe xhelati? Mua me pelqeu leximi i shenimeve ne gegerisht i asaj faqes. Ngaqe si profan i gegerishtes qe jam, leximi rrodhi pa pengesa te medha.
Edhe nje pyetje tjeter: Kane ndonje ndryshim ne kuptim fjalet “kosovarishte” dhe “kosovarce”? Te dyja format jane te perdorura tek shenimi ne gegerisht.
Kjo puna e ‘subversivitetit’ per te cilen insiston artikullshkruesi. ma kujton ate logjiken “vrit nje njeri dhe te quhet krim, vrit me mijera dhe do quhet statistike”. Edhe perpjekja per t’ia kthyer gegerishten vemendjes publike sot cilesohet lehtesisht si subversive, ndersa ndalimi i nje tradite shekullore letrare nga nje regjim totalitar po vazhdon duke nderruar mjete.
Perpjekja e Shllkaut nuk mund te quhet subversive ne kuptimin se ‘viktimen’ ia kunderve ‘xhelatit’. Ky do te ishte kundrim i ceshtjes ne kohen e shkuar. Me gjithe goditjet qe gegerishtja ka marre per nje periudhe disadekadeshe, po shtohen zera qe e duan te perfshire ne formesimin e variantit standard. Kuptohet, standardi nuk mund te kushtezohet me vetem nga ligjesite strukturale te brendshme si variant gjuhesor, por edhe nga shtytje jashtegjuhesore individesh e grupimesh. Ne nje sistem demokratik, e drejta e Shllakut per te kerkuar orientime te politikave gjuhesore nuk eshte me e madhe a me e vogel sesa ajo e artikullshkruesit. Si e tille ajo eshte perpjekje ne kohen e tashme; nuk meton tjeter vecse te formoje bindje. Ashtu sic artikullshkruesi mundohet te na binde se akti eshte subversiv, megjithese vete pranon qe “…çdo akt komunikimi, nëpërmjet gjuhës, e përfshin një aspekt manipulues; folësi manipulon dëgjuesin, dhënësi marrësin, adresuesi të adresuarin”.
Ne fakt ketu shohim vetem ndeshjen e dy interesave per orientimet e politikave gjuhesore, qe heret a vone do te sjellin nje variant standard me te baraspeshuar per nga perfaqesimi i elementeve dialektore ne te, pikerisht ashtu sic teza e antiteza sjellin sintezen.
Kam frikë se nuk jemi marrë vesh për kuptimin e fjalës “subversive” – shoh që dy kolegëve u ka tërhequr vëmendjen ky cilësim.
Sqaroj se unë e kam përdorur këtë fjalë me kuptimin që ka zakonisht: subversive është diçka që merr në pyetje ose sfidon rendin ekzistues të sendeve, strukturat e autoritetit – me synimin për t’i përmbysur.
Në përgjithësi, e përdorur nga unë, kjo fjalë ka konotacion pozitiv.
Pse është subversive përpjekja e Shllakut?
Së pari, sepse ai boton një vepër si ajo e Pipës e cila është më tepër se subversive (dhe tani po e përdor këtë fjalë me konotacion negativ), meqë aty mllefi i përligjur i autorit Pipa për regjimin komunist shndërrohet në mllef të papërligjur të autorit Pipa për kulturën toske.
Së dyti sepse ai, Shllaku, e boton këtë vepër në një variant letrar i cili vetvetiu i kundërvihet shqipes standarde, e cila në momentin që flasim është forma zyrtare e gjuhës shqipe.
Së treti, sepse çdo akt i të shkruarit të gegërishtes është nga natyra e vet akt politik; meqë i kundërvihet jo vetëm standardit ekzistues të shqipes, por edhe idesë se një kulturë e një shteti komb, si Shqipëria, ka nevojë për një standard të konsoliduar gjuhësor.
Së katërti, sepse vepra e Pipës, siç u orvata ta shpjegoj në tekstin më lart, nuk është vepër dosido, por vepër që FLET për gjuhën shqipe, e ka për objekt; kur e përdorim gjuhën për të folur për gjuhën, e para shndërrohet në metagjuhë. Deri më sot, mbrojtësit e përdorimit publik të gegërishtes kanë kërkuar përdorimin e saj si gjuhë (në letërsi, në shtyp, etj.); përkthimi i Pipës, si akt, e çon këtë pretendim një shkallë më lart, sepse tani gegërishtja e Shllakut përvijohet jo vetëm si gjuhë, por edhe si metagjuhë.
Ku qëndron rëndësia e këtij fakti, ose në daçi, subversioni? Në faktin që metagjuha është e përshtatshme edhe për të shkruar tekstet shkollore. Që nga çasti kur një variant letrar përdoret për të shkruar tekste shkollore, ai de facto është legalizuar si gjuhë zyrtare paralele me standardin. Pas kësaj vjen autonomia, prandaj e përmenda edhe Catalunya-n. Dhe, jemi që jemi, mbase e kthejmë edhe Franz Joseph-in në Vjenë?
Deri më sot, edhe mbrojtësit më të zjarrtë të përdorimit të gegërishtes në publik nuk e kanë kërkuar këtë; por vetëm dhe kryesisht (1) integrimin e elementeve të gegërishtes në shqipen e njësuar ose/edhe (2) studimin në shkolla të gegërishtes letrare; edhe pse ky studim do të bëhet me tekste të cilat, në vetvete, janë të shkruara në shqipen e njësuar. Prandaj gjesti i Shllakut është subversiv jo vetëm në raport me shqipen e njësuar, zyrtare, standarde; por edhe me statu quonë e dalë, bie fjala, nga Konferenca e Durrësit.
“…mllefi i përligjur i autorit Pipa për regjimin komunist shndërrohet në mllef të papërligjur të autorit Pipa për kulturën toske.”
Te jete shprehur Pipa edhe kunder kultures toske ne liber? Kjo duhet faktuar. Shyqyr, libri eshte. Po te kemi ndonje citat (me reference te faqes) edhe mund te shohim nese eshte vertet keshtu. Ndryshe, zor ta besojme.
“…çdo akt i të shkruarit të gegërishtes është nga natyra e vet akt politik; meqë i kundërvihet jo vetëm standardit ekzistues të shqipes, por edhe idesë se një kulturë e një shteti komb, si Shqipëria, ka nevojë për një standard të konsoliduar gjuhësor.”
E verteta tek te cila arrijme, po logjikuam me ftohte, eshte se kemi te bejme me nje rryme e cila thjesht synon t’i kanalizoje politikat gjuhesore. Pra, akt politik patjeter se eshte, por kjo jo domosdoshmerisht nenkupton se keshtu i kundervihemi idese se nje standardi te vetem gjuhesor. Nevojen per nje standard te vetem nuk do te duhej ta lidhnim me ‘fytyren’ qe ai standard ka ne ndonje moment te dhene. Mund te ndodhe fare mire qe dikur te hapet standardi ndaj elementesh gege. Kjo, megjithese e ben te ndryshem, nuk ndryshon gje ne faktin se do te kemi prape nje standard te vetem.
“…kur e përdorim gjuhën për të folur për gjuhën, e para shndërrohet në metagjuhë. Deri më sot, mbrojtësit e përdorimit publik të gegërishtes kanë kërkuar përdorimin e saj si gjuhë (në letërsi, në shtyp, etj.); përkthimi i Pipës, si akt, e çon këtë pretendim një shkallë më lart, sepse tani gegërishtja e Shllakut përvijohet jo vetëm si gjuhë, por edhe si metagjuhë.”
Te thuash gjuha shnderrohet ne metagjuhe sikur krijon pershtypjen se po flasim per njefare ‘supergjuhe’. ‘Metagjuha’ nuk eshte vecse nje term linguistik qe perdorim per ta dalluar gjuhen qe diskuton prej gjuhes qe diskutohet (gjuhes objekt). Nese nje liber ne shqip e diskuton gramatiken e italishtes, shembujt e gjuhes qe diskutohet, patjeter se do te jene ne italisht (gjuha objekt), kurse vete diskutimet do te mbahen ne shqipe (metagjuhe). Metagjuha pra nuk qendron “nje nivel me lart”, por vetem JASHTE gjuhes objekt. Per me tej, metagjuha mund te gjeje zbatim edhe ne letersi e ne shtyp. Ne nje artikull gazetaresk qe diskuton prirjet gjuhesore te prezantatoreve mediatike, do te perdornim njeheresh ‘metagjuhe’ dhe shembuj ne ‘gjuhen objekt’.
Dhe, a mund te themi se politika gjuhesore e periudhes komuniste socialiste nuk mund te diskutohet ne variantin gege te shqipes? Mund te pohojme se me kete botim gegerishtja po shtrihet ne nje fushe ligjerimi te re, ate te gjuhesise, kjo po. Por ne nje sistem demokratik pse te pengohet ky perdorim te saj?
Standardi i shqipes do te zhvillohet me tej nga kushtezimet shoqerore e politike pikerisht te kesaj natyre. Prania e shtuar e gegerishtes ne vemendjen publike do ta beje ate me te pranueshme edhe per t’i dhene dicka nga trajtat e saj variantit standard. Kuptohet, cdo perpjekje per te shtuar elemente te gegerishtes do te hase ne rezistence prej mbrojtesve te idese se standardi duhet te mbaje trajtat qe ka. Rrjedhimisht, te kerkosh ne udhe te ndermjetme eshte shtegu me i drejte.
Falemnderit per sqarimin xhaxha. E megjithate nuk pajtohem me: “Së dyti sepse ai, Shllaku, e boton këtë vepër në një variant letrar i cili vetvetiu i kundërvihet shqipes standarde, e cila në momentin që flasim është forma zyrtare e gjuhës shqipe.” Ndoshta Shllaku e ka per qellim te jete subversiv, po ne vetvete varianti geg eshte i pavarur nga Shllaku, nuk ka si t’i kundervihet standardit vetvetiu sipas meje. Te dyja format ekzistojne pavaresisht nga perdorja qe i bejne katoliko-centristet, jugoro-centristet etj etj, ceshtje te rrahura me pare ketu ne blogun tuaj.
Une, personalisht, do doja me shume libra ne dy forma te kesaj natyre, sepse keshtu do mesoja fjale qe nuk i di dhe gjithashtu do kuptoja me mire disa bashkatdhetare te mi qe perdorin ato dialekte. E mbaj mend si tani kenaqesine dhe kuriozitetin kur isha 6-7 vjec, kur degjova qe ne Shkoder thuhet katerdhjete dhe jo dyzete :). Cfare gallate thosha me vete, kater here dhjete baraz me dy here zete, makes sense. Po kjo zeta cfare eshte? nje-zet, dy-zet, tre-zet nuk ka, eshte gjashtedhjete. E fjale si molla t’arta, kertolla, etj etj.
Ne Itali ne disa kurrikulume te shkollave te mesme (liceo scientifico edhe classico) studiohet Dante me dy versione ne te njejten faqe, njeri i vitit 1300, me gjuhen origjinale, njeri ne italishten moderne. Ama eshte lende e vecante (e detyrueshme gjithsesi) e ndryshme nga lenda e gjuhe-letersise italiane. Ne lenden e gjuhes behet italishtja standarte nga veriu ne jug. Ndoshta eshte heret te krahasohet Italia me Shqiperine po nje gje e tille mund te behej edhe ne Shqiperi. Qe te merren vesh me lehte njerezit kur flasin me njeri tjetrin te pakten. Ose me sakte, qe tosket te marrin vesh me lehte geget kur flasin. Une kam shume probleme me kosovarcen, psh. Ne festa mes kosovareve, te gjithe qeshin e gajasen e une rri si hu gardhi :).
Në fakt, unë besoj se Primo Shllaku është njeriu më i përshtatshëm për këtë lloj subversioni, sepse më duket 100% i ndershëm në dashurinë që ka për shkodranishten letrare, traditën e atij varianti dhe autorët e saj të shquar. Ka një vizion që, me sa e njoh, ngrihet mbi mëritë e vogla dhe provinciale, ose dëshirat që mund të kenë disa për revansh; sikurse ka edhe përgatitjen e duhur gjuhësore dhe filologjike. Të mos harrojmë se, ndryshe nga standardin, të cilin të gjithë ne e kemi mësuar në shkolla nga tekste të posaçme për këtë qëllim (njëlloj si edhe gjuhët e tjera të huaja që dimë), shkodranishten letrare, edhe shkodranët vetë, nuk kanë se nga ta mësojnë, përveçse duke studiuar tekstet e traditës (Fishtën, Prenushin, Koliqin, Harapin, Mjedën ndoshta edhe Camajn). Këtu nuk flitet më për dialekt (sikurse kujtojnë shumë vetë), po për një variant që veç mbështetet mbi dialektin, duke e mveshur me rroba intertekstuale (ose tekste që u referohen teksteve të mëparshme). Dialektin njeriut ia mëson nëna, variantin letrar jo (të paktën, si rregull jo). Nuk mjafton të jesh shkodran që të shkruash si Fishta dhe këtu nuk zbatohet dot paradoksi i Jourdain-it (i cili u habit kur zbuloi se kishte shumë kohë që fliste në prozë).
Nuk mësohet shkodrançja me tekste.
Me aq sa mund të mësohet napoletançia apo dialekti barez.
Jo një Primo Shllak e Arshi Pipë, por të zgjohet edhe Mjeda me Migjenin se nuk mund të rendisin një dialekt përballë standartit.
Jo se dua t’i ul vlerën gegërishtes, por sepse, arsyetimi që lulzimi i publikimeve do të ndikojë në zënien e një vëndi të dialekteve pranë standartit, më duket jobindës praktikisht. E them këtë duke patur parasysh kontributin kulturor të artistëve dhe kulturës napoletane (De Filippi, Toto’, De Crescenzo etj etj) që janë të njohur edhe në arenën ndërkombëtare për punët e tyre në dialekt, përveç kënaqësisë që i japin lexuesve/spektatorëve me melodinë e dialektit napoletan, NUK mund të konsiderohen si një vlerë e shtuar për sanksionimin e atij dialekti si superfuqi… dhe jo vetëm ndaj italishtes standarte, por as edhe si ndonjë shkallë më lart se dialektet e tjera.
Edhe ne kete rast, e reduktuar deri ne rrenje (budallallek), problemi i pranimit te paresise/supremacise se standartit, ndryshimit gjithe perfshires te tij, apo cmontimit dhe zevendesimit te tij me dicka krejt te re, ka te beje me qendrimin ndaj ligjit, rregullit dhe shtetin vete.
Nese standarti mund te sfidohet kaq lehtesisht, pse jo atehere edhe shteti vete, dhe autoriteti i tij?
E keshtu mund te kemi, simbas qefit tone:
-republiken e Korces , me standartin e vet
-republiken e Mirdites, me standartin e vet
-republiken e Himares, me standartin e vet
-republiken e Shkodres dhe Malesis se Madhe, me standartin e vet
-republiken e Tiranes dhe Durresit, me standartin e vet
-republikne e Lushnjes, me standartin e vet.
…dhe ketu mund te kem harruar ndonje standart tjeter, me republikat perkates ( pa futur ne hesap, republikat shqiptare jashte kufinjve)
Cuditem se si ky shteti yne hajdut nuk u ve ndonje gjobe disa miljon euroshe atyre qe ne menyre te hapur sfidojne rregullat ne fuqi.
Sqarim për Xha Xhai-n e të tjerë
Lexova tekstin tuaj të 18 Janarit 2011 lidhur me librin “Politika e Gjuhës në Shqipërinë Socialiste” Botimet Princi (Tetor 2010) dhe, megjithëse vonë, jam i detyruar për hir të së vërtetës t’ju informoj sa më poshtë:
Libri “The Politics of Language in Socialist Albania” e Prof. Arshi Pipës është botuar me iniciativën personale dhe financimin privat të botuesit të “Princit”, z. Myftar Gjana, i cili ka edhe të drejtën e botimit të veprës në dorëshkrim dhe të botuar në gjuhë të huaja të Arshi Pipës, arkivin e të cilit e zotëron familja e Pipës në Tiranë.
Primo Shllaku, miku im, nuk është zotuar për ta sjellë në shqip këtë libër, përkundrazi, ka marrë porosi dhe është paguar nga Shtëpia Botuese “Princi” për punën e përkthyesit për këtë vepër, të cilën ia ka vënë në dispozicion (kopjen e origjinalit) Shtëpia Botuese “Princi”, sepse para kësaj ai nuk kishte asnjë dijeni për këtë tekst të Pipës.
Nga ana tjetër, botimi dydialektor në gegnisht dhe në shqipen e njësuar është iniciativë e botuesit Myftar Gjana dhe se kthimi në shqipen e njësuar është kryer nga z. Besim Cengu, gjë e cila vërtetohet po ta keni tekstin e botuar në dorë fizikisht.
Do t’ju lutesha të mos merreshit më tej me teori konspirative, duke i veshur z. Primo Shllaku gjithfarë synimesh e iniciativash subversive, por po ju ritheksoj se botime të tilla do të vazhdojnë sistematikisht nga Shtëpia Botuese “Princi” për t’i dhënë lexuesit shqiptar me modesti atë që i mungon nga mendimtarët e ndaluar të kulturës shqiptare.
Me respekt, botuesi Myftar Gjana.
Z. Gjana,
Më vjen keq dhe ju kërkoj të falur, nëse teksti im më sipër ka krijuar keqkuptime ndaj meritave të shtëpisë suaj botuese “Princi”, përkundrejt botimit të librit të Pipës.
Që këtë libër e ka botuar “Princi”, unë e kam sqaruar në shkrim, të bardhë mbi të zezë.
Nuk e kam parë me vend të përmend edhe emrin tuaj si botues, krahas atij të përkthyesit Shllaku.
Sa i përket botimit në variantin standard dhe atë të gegërishtes (të cilin ju e quani, gabimisht, “dydialektor”), më lejoni t’ju jap sqarimet e mëposhtme.
Për lexuesit që nuk e kanë vëllimin në dorë, po shtoj se libri i përmban të dy variantet shpinë më shpinë, në mënyrë të tillë që, për të kaluar nga një variant në tjetrin, libri duhet rrotulluar dhe kthyer përmbys.
Ja faqja e parë e versionit gegërishte:
Aty identifikohet qartazi Primo Shllaku si përkthyes i librit.
Ja edhe faqja e parë e versionit standard, ku sërish Primo Shllaku identifikohet si përkthyes.
Për të gjetur emrin e Besim Cengut, duhet të kalojmë në faqen e copyright-it:
Ku ky person identifikohet si “redaktor i kthimit në standardin letrar.”
Faqja e copyright-it, për versionin gegërishte, jep si redaktor Kolec Çefën.
Me fjalë të tjera: identifikohen me emra përkthyesi, dy redaktorë – nga një për secilin variant – dhe botuesi (i quajtur “editor”, siç është moda tashmë).
Tani lexoj me habi pohimin tuaj se “kthimi në shqipen e njësuar është kryer nga z. Besim Cengu.” Them “me habi” jo sepse kam ndonjë dyshim në aftësitë profesionale të këtij kolegu, por ngaqë libri më kish dhënë një informacion tjetër.
T’i kthehemi edhe një herë sqarimit “redaktor i kthimit në standardin letrar.” Unë këtë e pata kuptuar kështu: dikush, ose më mirë përkthyesi Primo Shllaku, i cili haptazi identifikohet si përkthyes edhe për versionin standard, e ka bërë përkthimin; dhe pastaj z. Cengu e ka redaktuar.
Përkthimi ndërgjuhësor, ose përshtatja, nuk mund të jenë kurrsesi punë e një redaktori. Redaktori e mbikëqyr këtë punë, ndreq ndonjë gabim që mund të jetë bërë etj.; por përkthimi ndërgjuhësor/përshtatja dhe redaktimi i këtij përkthimi ose kësaj përshtatjeje janë dy gjëra të ndryshme.
Unë nuk di pse nuk ia keni vendosur emrin Besim Cengut në faqen e titullit të versionit standard, krahas përkthyesit Primo Shllaku, por e keni përmendur atë si “redaktor të kthimit” në të njëjtin vend ku, në versionin gegërishte, është përmendur redaktori i atij versioni Kolec Çefa. Besoj se i keni bërë një padrejtësi atij dhe keni krijuar kushtet për një keqkuptim.
Nuk mund ta mendoj ndryshe këtë veprim, përveçse si një marifet për të turbulluar ujërat. Nëse teksti në versionin standard nuk është i Primo Shllakut, por i Besim Cengut i cili ka përshtatur tekstin e Primo Shllakut, ju duhej ta kishit pohuar këtë haptazi, në krye të librit.
Sa për atë që thoni, se z. Primo Shllaku para se të kontaktohej prej jush për përkthimin “nuk kishte asnjë dijeni për këtë tekst të Pipës,” unë nuk ju besoj (po t’ju besoja, do të më duhej të vija duart në kokë). Primo Shllaku ka edhe veprimtari të tjera publike, përveç punës së përkthimit që i keni paguar ju, dhe këto veprimtari janë konsistente me përkthimin e tij, për nga fryma dhe synimet.
Xha Xha, shpjegimet e tua i konsideroj tejet bindëse, edhe nga pikëpamja filologjike.