Në shkrimin e titulluar “Gjuha, identiteti dhe dinjiteti” botuar në Shekulli më dt. 20 tetor 2010, Albri Brahusha flet për nevojën e standardizimit të gegërishtes, një kërkesë legjitime dhe e bërë në kohën e duhur.
Gegërishtja temë e shkrimit vihet përballë dy sistemeve: toskërishtes dhe standardit, të cilat kanë dallime mes tyre, me gjithë lidhjet gjenetike të padiskutueshme. Ky dyzim i përballjes, ia vështirëson punën dhe argumentin autorit.
Gjithashtu nuk kuptohet mirë, nga artikulli, nëse autori kërkon të standardizojë gegërishten, apo bën thirrje për të rishikuar e reformuar standardin e shqipes e për të futur aty elemente të gegërishtes.
Ky pështjellim në shtrimin e çështjes cenon edhe vetë përfundimin disi të përgjithshëm dhe retorik të artikullit se “Gjuha asht pjesë e identitetit dhe identiteti asht pjesë e dinjitetit. Uniteti asht ma i fortë kur të tana pjesët që e përbajnë kanë identitet dhe dinjitet.”
Edhe dëshira e autorit për të parë një ditë në Shqipëri një situatë të normës gjuhësore të ngjashme me atë të Norvegjisë së sotme, tingëllon problematike, sa kohë dihet sa e padëshirueshme është situata e krijuar me normën gjuhësore të dyzuar në Norvegji, ku aq më tepër që njëri nga variantet e standardit i përgjigjet gjuhës së pushtuesit danez.
Vallë është për t’ia uruar edhe shqipes një situatë të tillë, e cila i ka kushtuar dhe vazhdon t’i kushtojë shumë energji komunikimit publik në atë vend skandinav?
Më anën tjetër, Brahusha mbron kërkesa të drejta me argumente logjikisht të dyshimta.
Nevojën e mirëkuptueshme për standardizim të gegërishtes së shkruar, ai e mbështet me një krahasim informal të dy kryedialekteve të shqipes, duke vënë në dukje “epërsitë” e gegërishtes, si paskajoren e tipit me punue e duke përmendur disa karakteristika fonetike të toskërishtes që ai i gjen të papërshtatshme.
Shkruan Brahusha:
– Tosknishtja vuen prej rotacizmit siç edhe shumë gjuhë të tjera, rotacizmi asht shkronja “r” që gegnishtja shpesh e ka “n”, “mundur-mundun, rëra-rana, bëra-bana” e me radhë.
“r” duke kenë nji bashkëtingëllore ajrore zakonisht ka tendencë me u “hangër” kur shqiptohet […], ajo në shumë raste bjen dhe nëse nuk zëvendësohet me “n” kjo shkatërron fjalën, asht si me thanë nji virus që sëmur fjalët ku ndodhet duke i mbytë ato;
Vëreni zgjedhjen e fjalëve dhe pathosin e ligjëratës autoriale: toskërishtja vuen prej rotacizmit; thuase ky proces fonetik i rëndomtë qenka ndonjë sëmundje gjuhësore ose sakatllëk. Rotacizmi mund t’i tingëllojë i çuditshëm një folësi të gegërishtes, por kjo nuk e bën, në vetvete, patologjik, as e bën gjë rotacizmin një virus që sëmur fjalët ku ndodhet “duke i mbytë ato”, përveçse në fantazitë gegocentrike të autorit.
Pohime të tilla që tingëllojnë të improvizuara, impresioniste e të nivelit të kafenesë, flasin më shumë për metodën e mangët të autorit, sesa denoncojnë ndonjë shqetësim real të dialekteve dhe të standardit vetë.
Shkruan më tej Brahusha, duke iu referuar standardit të shqipes:
[Standardi] përjashtoi nga fjalori i shqipes fjalë të vjetra dhe shqipe të pazëvendësueshme që gegnishtja i përdor ende, duke varfnue vogabularin ndjeshëm.
Kjo e përjashtimit leksikor vjen, për fat të keq, si një tjetër klishe ose canard, tashmë e dalë krejt boje, në lidhje me prejardhjen dialektore të leksikut të shqipes standard; që e dëgjon të përcillet nga një ligjëratë në tjetrën, por që kurrë s’është mbështetur nga ndonjë studim serioz, i çliruar nga patetika dhe pasionet krahinore.
Natyrisht, duke parë sa keq po shkruhet sot gegërishtja nga përkrahësit e saj, çdo kërkesë për standardizimin e saj është për t’u përshëndetur, dhe këtu s’bën përjashtim as thirrja e Brahushës.
Por gegërishtja meriton të standardizohet sa kohë që shkruhet dhe praktikohet në nivelin publik, jo për shkak të ndonjë epërsie të saj reale ose imagjinare ndaj toskërishtes ose standardit gjuhësor të vitit 1972.
Përkundrazi, standardi tashmë ka fituar epërsi të mëdha funksionale ndaj të dy varianteve letrare, thjesht për shkak se po përdoret, me shkrim dhe me gojë dhe prej disa dekadash, në të gjitha nivelet dhe regjistrat; dhe me të kanë shkruar e po shkruhen me mijëra vepra, origjinale e të përkthyera, letrare dhe joletrare, anembanë gjeografisë shqiptare.
Për ta thënë ndryshe: problemet që kanë standardi i shqipes sot nuk mund të reduktohen, as duhet të reduktohen, në marrëdhëniet e tij me gegërishten e shkruar dhe gegërishten dialektore, as me mangësitë e tij në raport me gegërishten e shkruar dhe gegërishten dialektore; por kanë të bëjnë më shumë me disa dobësi strukturore të standardit vetë (p.sh. shtangësia e tepruar ndaj dysorëve), si dhe me statusin dhe prestigjin e një sistemi normativ ose shtrëngues perceptohet, nga shumë anë e fillesa social-kulturore, si trashëgim i periudhës dhe metodës totalitare; si dhe me ekspozimin e shqipes publike ndaj fjalëve të huaja, praktikimin në masë të pashembullt të shqipes bisedore e me alfabet të cunguar në Internet dhe tatëpjetën e mësimdhënies së shqipes në arsimin e detyruar, në Shqipëri e sidomos jashtë Shqipërie.
Prandaj argumentet që sjell autori jo vetëm që nuk kanë vlerë shkencore, por edhe tradhtojnë një këndvështrim provincial ose të ngushtë krahinor, të një çështjeje që prek, në mënyra të ndryshme, krejt arealin ku flitet shqipja.
Duke ndërmarrë krahasimin mes dialekteve të shqipes dhe formave të tyre letrare, Brahusha jo vetëm nuk e fsheh prejardhjen e vet gege, por duket sikur refuzon të kuptojë se disa përshtypje dhe reaksione të tij ndaj standardit lidhen, drejtpërdrejt, me origjinën e tij krahinore.
Është pikërisht ky lloj qëndrimi që e minon, do të thoja në mënyrë të pariparueshme, themelin e kërkesës për standardizim të gegërishtes së shkruar.
Autori sjell edhe argumente të tjera të pasakta në shkrimin e vet: ai e lidh ndarjen e shqipes në dy kryedialekte me ndarjen midis Ilirisë dhe Epirit në lashtësi; e lidh nevojën për njësim të gjuhës me nevojën e shteteve për sisteme administrative, duke shpërfillur krejt rolin e tregjeve të njësuara ndërrajonale dhe të rritjes ekonomike; ia atribuon shkronjat latine të alfabetit të shqipes përpjekjeve të Mjedës dhe të Fishtës në Kongresin e Manastirit, edhe pse natyrë mirëfilli latine kishte edhe alfabeti i Stambollit, etj. Të gjitha këto argumente kanë nevojë vetë për t’u argumentuar; prandaj sjellja e tyre si premisa e fundos edhe më tezën kryesore të shkrimit.
Nëse nevoja për standardizim të gegërishtes do të vijojë të mbështetet në këtë mënyrë, që do të quaja amatoreske dhe provinciale, atëherë perspektiva që një ditë do të shohim të përdorur, në tekstet letrare dhe në publicistikë, një gegërishte të shkruar të nivelit dinjitoz që kërkon me të drejtë autori, do të rrezikojë të mbetet perspektivë e largët, e mjegulluar dhe praktikisht e paarritshme.
Sa do të dëshiroja që Vehbiu të shkrinte të gjitha energjitë e tija (dhe të kishte vlerësimin e merituar nga publiku dhe akademikët) në një fushë ku vërtet është KOMPETENT.
Edrus, une Vehbiut ja kam ne raft “Fraktalet e shqipes” dhe, me beso, aty ka jo pak energji. S’di pse por sinqerisht me eshte krijuar nje pershtypje, ndoshta edhe pa te drejte, se ai liber eshte i nenvleresuar per peshen qe une mendoj se realisht duhet te kishte/kete.
Problematika aty eshte trajtuar aq gjere dhe me kujdes, sa shume prej shkrimeve te 2Xha edhe sot e kesaj dite ( duke perfshire edhe kete te fundit te Shekulli ) mua nuk me japin ndonje te re ne substance, por thjesht replikime ndaj lloj lloj emrash qe ikin e vijne ; replikime te cilat sinqerisht mua ne ndonje rast me duken edhe te panevojshme.
Xhaxha, jam dakort me kritiken qe i bete artikullit, por doja t’iu pyesja per kete:
” … një kërkesë legjitime dhe e bërë në kohën e duhur”
Nuk e di nese e keni trajtuar me pare ketu ne PTF, apo gjetke kete ceshtje. Nqs eshte trajtuar, mund te me jepni linkun qe edhe te mos perseriten argumentat.
Pyetja ime eshte kjo, perse duhet standartizuar gegerishtja? Duke qene se kemi te bejme me dialekt ashtu sic toskerishtja, standartizimi do te conte ne njehsim dhe do i hiqte larmine krahinore qe kane te dy dialektet. Standartizimi i toskerishtes per shembull, do te thote ne teori qe zona e Lumit te Vlores dhe fshatrat e Korces te “flasin e shkruajne” te njejten toskerishte.
Standartizimi i gegerishtes po ashtu do ndrydhte larmine dhe ndryshimet qe kane psh Shkodra, Elbasani, Dibra, Tropoja, e trevat e tjera.
Brahusha mori persiper te argumentoje nevojen e standartizimit te gegerishtes, pa trajtuar fare thelbin e argumentit, dhe mangesite u vene ne pah nga artikulli juaj. Por serish s’jam e qarte perse dhe si do behej ky standartizim te cilin edhe ju e quani legjitim.
Monda, me standartizim, në këtë rast, nënkuptohet një tërësi rregullash që të rregullojnë dhe të përcaktojnë se si duhet folur dhe, mbi të gjitha, të shkruhet gegërishtja.
Monda, them se duhet standardizuar, sa kohë që ka një dëshirë këmbëngulëse për ta përdorur me shkrim, në botime publike.
Në këtë rast, nuk është edhe aq fjala për dialekt, sesa për një variant letrar të mbështetur në dialekt.
Dikur, rolin e këtij varianti letrar e luante ai veriperëndimor i Shkodrës, kryesisht për shkak të veprimtarisë së pasur kulturore të komunitetit katolik atje.
Përkundrazi, elbasanishtja funksiononte si “zhargon” zyrtar i shtetit shqiptar – e kam fjalën para vitit 1944.
Më pas, trajtat e një varianti letrar i mori edhe gegërishtja verilindore, në disa autorë kosovarë – para se atje të përqafohej standardi i shqipes i miratuar në 1972. Kështu, bie fjala, disa libra të Kapllan Resulit, që unë mbaj mend t’i kem lexuar e t’i kem pasur në bibliotekë, ishin shkruar me atë variant letrar, të ndryshëm nga ai i Shkodrës.
Sot e kësaj dite, disa autorë në Kosovë, si Migjen Kelmendi, shkruajnë një variant të ngjashëm dhe ka përpjekje për ta pompuar këtë si ‘kosovarishte’ standard, që t’i kundërvihet shqipes së Tiranës (por kjo është çështje tjetër).
Puna është që, kur sheh si shkruhet gegërishtja nga shumica e tyre që duan ta shkruajnë, vëren se (1) ajo mbetet e kolonizuar nga standardi dhe autorët nuk janë në gjendje ta ‘restaurojnë’, duke ia kruar mbishtresat e standardit; dhe (2) ajo shkruhet keq, shkeleshko, në mënyrë jokonsistente ose të përzier, me forma hibride (“gjuhë mushku” do ta kishte quajtur, me të drejtë, Fishta).
Prandaj, nëse këta autorë vërtet duan të shkruajnë gegërishten, që është e drejta e tyre, atëherë shoqëria civile, edhe ajo në të drejtën e vet, do t’u kërkojë që ta shkruajnë mirë – duke zbatuar një minimum rregullash drejtshkrimi dhe gramatikore. Nuk shkon që në një rresht të përdorësh lidhoren në funksion të paskajores dhe një rresht më poshtë të përdorësh paskajoren e tipit me punue, në të njëjtin kontekst sintaksor. Nuk shkon që të shkruash një herë kam punue dhe pak më poshtë kemi punuar. Kjo është shumë e shëmtuar, tregon pakujdesi të madhe me gjuhën dhe, për mendimin tim, edhe paaftësi gjuhësore. Tek e fundit, të kthesh në jetë një variant letrar të ekzekutuar me rrugë administrative, gati 30-40 vjet më parë, kërkon mendje të mprehtë, sistematike dhe gjithëpërfshirëse. Jo kushdo mund ta bëjë dhe, sidomos, nuk mjafton që të jesh thjesht bartës i të folmes së katundit tënd, që qëllon të gjendet në Gegëri.
Problemi im është ky: ka njerëz që duan ta prishin standardin, për arsye të ndryshme. Janë të marrë, janë të papërgjegjshëm, janë revanshistë, e shohin standardin si simbol të imponimit totalitar, ose si gjuhë të ‘pushtimit’ tosk të trojeve gege dhe të ‘poshtërimit’ tosk të kulturës gege, kjo nuk ka rëndësi. Njerëzit kanë mllefe, disa edhe të vetëkuptueshme. Por nuk është mirë që kërkesat për reforma gjuhësore të marrin energji nga mllefi. Ka edhe njerëz që ngrihen me kërkesa për të standardizuar gegërishten, por qëllimin e kanë të futin, shkeleshko, forma të gegërishtes në standard. E keqja më e madhe është që të gjithë këta janë inkompetentë; nuk e zotërojnë as gegërishten, as standardin; as aparatin metodologjik të nevojshëm për të propozuar ndryshime në standard. Dhe pikërisht këta mediokër mund t’i bëjnë shumë dëme kulturës shqiptare, edhe standardit edhe vetë gegërishtes.
Në dhjetor do të mbahet një konferencë kombëtare në Tiranë, për çështje të standardit të gjuhës. Pavarësisht nga çfarë qëndrimi do të mbizotërojë atje, unë them se nuk duhet lejuar kurrsesi që debati të ndikohet nga ky mllef katundarësh, me kazëm në dorë, gati për të prishur çdo gjë që nuk e kuptojnë ose nuk e përvetësojnë dot, por që u duket sikur u ka dalë përpara dhe u zë rrugën.
Standardi vërtet ka nevojë për disa modifikime; por sot askush nuk e di me siguri se çfarë mund dhe duhet modifikuar dhe, sidomos, si do të zbatohen këto modifikime, kur të miratohen. Në vitin 1972, regjimi i atëhershëm kishte në dorë jo vetëm forcën për të imponuar vendimet e një kongresi gjuhësor, por edhe një aparat pothuajse të përsosur për t’i zbatuar këto vendime në shkallë kombëtare: një armatë mësuesish të gjuhës dhe të letërsisë, të cilët e njihnin mirë standardin dhe ua imponuan nxënësve në shkollat; sikurse kishte një ideologji që e impononte vetvetiu disiplinën në veprimtaritë publike.
Po sot? Çfarë na garanton që ndryshimet e propozuara për standardin nuk do të perceptohen, nga një takëm xhahilësh, si licencë për të shkruar sipas qejfit, në të folmen e katundeve përkatëse? Si do t’i imponojnë gazetat ndryshimet e standardit, kur figura e redaktorit është eliminuar dhe kur gjysma e shkrimeve botohen siç vijnë, mundësisht të shkruara në telefonat celularë?
@ edi, flm per sqarimin, por sinqerisht qe me duket oxymoron thirrja per standartizim te dialekteve, kur pretendohet te kete “ndrydhje” nga gjuha zyrtare, dmth do kete ndrydhje dyfish, nqs kjo nisem behet realitet.
@ Xhaxha, flm per pergjigjen. Bie dakort me te gjitha konstatimet.
“nuk e zotërojnë as gegërishten, as standardin; as aparatin metodologjik të nevojshëm për të propozuar ndryshime në standard. Dhe pikërisht këta mediokër mund t’i bëjnë shumë dëme kulturës shqiptare, edhe standardit edhe vetë gegërishtes”
Shume e qarte.
Brahusha qe ankohet per shqipen zyrtare qe i ka zhdukur fjale “vogabularit” te gegerishtes eshte per te vene kujen, dhe shembull mjaft i mire se ne c’qorrsokak te con ky mediokritet.
Por shqetesimi im eshte gjetke. Shtysat per ata/ato qe duan te ruajne e trashegojne pasurite dialektore duhet te jete mbeshtetja, levrimi i krijimtarise letrare, folklorike ne dialektet perkatese. Mediat lokale mund te luajne rol pozitiv. Ne mediat kombetare pikerisht ajo ndrydhje e dyfishte e ka katandisur gegerishten ne nje perfaqesim aq medioker dhe te dhimbshem do thoja per dike si une qe jam rritur me dy nen-dialekte.
Xhaxhai,
Nqs do ta dish mire, e ta marrim vesh edhe une edhe ti, edhe Monda bashke, puna qendron ketu :
ESHTE CESHTJE PARASH.
Sot, parate qe perdoren ne keshtu gjerash te shkruara, jane ekskluzivisht ne duar te partizaneve te gjuhes letrare tosqerishte. Pa asnje dyshim.
Nese do te kishte nje pol tjeter, ne veriperendim apo verilindje apo verilesh, dhe nese ky pol do te shtinte ne dore nje burim te ardhurash siç i kane ne dore keta Llaqot dhe Maqot, atehere qe besa e burrave, jo gegerishtja qe do te shkruhej e do te stershkruhej, por do te merrnim pjese ne lindjen e nje letersie krejt te re, te panjohur me pare, e qe do t’ia shkundte pak thirrin (blozen tosqe) kesaj historise se gjuhes.
Kanceri i kesaj pune eshte perqendrimi total, diktatorial madje, i te gjitha gjerave ne Tirane. E kam pasur bindje qe heret, sikur te kishim ca pole letrare korçare, vlonjate, shkodrane, prizrenase apo kush te doje tjeter, atehere do t’i shihnim keta Llaqot dhe Maqot duke na çare kercunin se po iu ikin freret nga dora.
E ç’kuptim ka te besh nje konference ne Tirane ? A nuk mund ta benit njehere ne jeten tuaj, ne Leskovik ? Ose ne Bajram Curr ? A e keni idene se me keto konferenca leshi qe behen ne jete te jeteve ne Tirane, ju krijoni (ashtu siç e keni krijuar) nje kaste te… me fal per shprehjen, te neveritshme qe s’guxon ta kthesh kanalin e televizionit diku se do te biesh ose ne ndonje pirro mishe ose ne ndonje femer bishe, ska tjeter.
Sa per kujtese, nuk e di a e ke lexuar nje tekste shume te shkurter te Barthes, mbi diktaturen e drejtshkrimit. Edhe ai turfullon kunder kesaj diktature dhe s’le gje pa thene kunder tiraneve te drejtshkrimit. Po te ra ne dore, do te desha te di mendimin tend.
Fatkeqesia e madhe e ketij vendi ka vetem nje emer : Enver Hoxh Gjirokastriti. Ska 100. Nje tip i poshter qe me veglat e tij, ushtrine e llareve, masakroi figurativisht me teper se gjysmen e kombit te vet, duke i lene keta geget e qelbur te ndihen si te huaj ne vete vendin e tyre. Duke i lene te ndihen si kafshe ngaqe nuk na ditkan zoterinjte te ne shkruakerkan bukur e pa gabime fjalen e tmerrshme “paskerkeshin” e “qenkerkeshin” !!!
Bullshit. Beurk.
Ehe,
Kemi nje shprehje te bukur fare ne shqip, “c’te te qaj me pare moj hudher!” Keshtu edhe puna jote.
Me vetedije te plote qe kjo qe po bej tani eshte tamam ajo qe benin ata qe ndiqnin ate qe hodhi gurin ne lume:
Te tre pikat qe ke kapur ne mesazhin tend (paraja, Tirana, diktatura) i ke trajtuar me kulmin e injorances, dhe me nje kompleks inferioriteti te hatashem.
1. Nuk ka para ne bote qe zgjidh me hyrrja-byrrja, me revolucion problemet e gjuhes e dialekteve. Nje financim i madh do mundesonte mbase ngritjen e nje shtepie botuese, hapjen e disa gazetave, do mbeshteste reklama, aktivitete etj. etj. Por nuk do zgjidhte dot kurre hendekun qe ekziston midis shtrirjes ne perdorim te standardit dhe cdo lloj dialekti. Pavarsisht mangesive qe ka sot mesimi dhe perdorimi i standardit, megjithate mbetet standardi i gjuhes shqipe ne shkolla, institucione dhe media. Numri i shqiptareve qe do ishin ne gjendje te kuptonin e shijonin botimet qe do ofronte ai financimi i madh eshte shume i vogel.
2. Tirana eshte kryeqytet, do apo s’do ti. Dhe si cdo kryeqytet ka seminare, ka institucione, ka elite. Tani ti mund te duash ta besh Leskovikun apo Bajram Currin kryeqytet, por ja qe s’behet. Mbase pikerisht prej komplekseve qe mbart provinca dhe provincialet.
3. Diktatura kishte ato qe kishte, i kemi thene e sterthene. Por nuk mund ta akuzosh edhe se u perpoq te unifikonte gjuhen, pavarsisht se sa te pakenaqur mbeten gjate procesit. Sido qe te behej, diku, dikush do pakenaqej. Por perpjekja dhe rezultati ne vetvete nuk mund te hidhen poshte vetem se u bene ne kohe te diktatures.
Qe te mos e zgjas shume, me vjen keq por s’merr vesh fare ne keto gjera. Te pashe qe aty ne ate temen me marcel proustin, thashe me vete, eh mire o mire, te rrish tani e te besh mend robte e botes.
Po vella, ke shume te drejte, jam katunar i kompleksum, fiton ti. shnet plako.
Duket si nje shqiptar i gezuar.
Biznesman?
Politikan?
Studiues i gjerave te perziera dhe te vjetra shqipe?
Historian i gezuar me gezimin e vet te gezuar mbi origjinen e lashte te gjerave?
Mund te shtoni dhe me…
http://www.youtube.com/watch?v=2Z4m4lnjxkY
”Puna është që, kur sheh si shkruhet gegërishtja nga shumica e tyre që duan ta shkruajnë, vëren se (1) ajo mbetet e kolonizuar nga standardi dhe autorët nuk janë në gjendje ta ‘restaurojnë’, duke ia kruar mbishtresat e standardit; dhe (2) ajo shkruhet keq, shkeleshko, në mënyrë jokonsistente ose të përzier, me forma hibride (“gjuhë mushku” do ta kishte quajtur, me të drejtë, Fishta).”
– gjuha mesohet nder te tjerash ne shkolla… e neva na kane mesue me shkruejt ne nji gjuhe ‘standarde’ qe ka qene e huej jo pershkak se nuk asht shqip, por sepse asht krijue artificialisht ne kundershtim me gjuhen qe na ka mesue nana, e qysh kish me i thane Fishta ksaj une nuk e di, por ma merr mendja qe kurre s’kish me i shkue ne mendje Fishtes qe naj dite ka me pas shqiptare qe s“kan me e kuptue fjalorin e tij ( shkollat tona po prodhojn te tille me bollek )
” Jo kushdo mund ta bëjë dhe, sidomos, nuk mjafton që të jesh thjesht bartës i të folmes së katundit tënd, që qëllon të gjendet në Gegëri.”
– po e vrej se si shpesh Gegerine, po e perdorni afer fjales katund… asht kjo gja ndjenje inferioriteti apo superioriteti ma pare ? ckado qoft, nuk asht vetem e drejt por asht obligim qe gjuha e sotme shqipe te tinglloj ne vesh te secilit si gjuhe e nanes, e jo si gjuhe e TV ( qishtu i thojna na ne katundin tone gjuhes standarde )
”Problemi im është ky: ka njerëz që duan ta prishin standardin, për arsye të ndryshme. Janë të marrë, janë të papërgjegjshëm, janë revanshistë, e shohin standardin si simbol të imponimit totalitar, ose si gjuhë të ‘pushtimit’ tosk të trojeve gege dhe të ‘poshtërimit’ tosk të kulturës gege, kjo nuk ka rëndësi. ”
– kjo ka randesi, se standardi asht imponim totalitar pa dyshim. dhe nuk mendoj qe asht fjala per njerz qe duen ta prishtin standardin, por ma perpara njerz qe nuk dojn me zhduk Migjenin prej rafteve te librave, e sidomos nuk dojn me lejue qe Migjeni me tingllue sikur ‘flet’ ne gjuhe te huej
”Njerëzit kanë mllefe, disa edhe të vetëkuptueshme. Por nuk është mirë që kërkesat për reforma gjuhësore të marrin energji nga mllefi. ”
– mllefi asht pasoje e injorances , e definitivisht nuk asht mire qe kerkest per reforma gjuhesore te marrin energji prej mllefit, por kjo s’nvaret prej atyne qe po kerkojne reforma, po prej atyne qe po bahen te shurdher ndaj ksaj kerkese
”Ka edhe njerëz që ngrihen me kërkesa për të standardizuar gegërishten, por qëllimin e kanë të futin, shkeleshko, forma të gegërishtes në standard. E keqja më e madhe është që të gjithë këta janë inkompetentë; nuk e zotërojnë as gegërishten, as standardin; as aparatin metodologjik të nevojshëm për të propozuar ndryshime në standard. Dhe pikërisht këta mediokër mund t’i bëjnë shumë dëme kulturës shqiptare, edhe standardit edhe vetë gegërishtes.”
– mesiguri qe ka njerz te tille, por njerzit jane te zavendesueshem, per gjuhen dhe kulturen shqiptare, per me ia kthy jehonen zanit te Fishtes e Migjenit, ne vend se me u marr me kritika ndaj ketyne ”medioker”, pse spo bajm dicka me i zavendsue ‘na’ qe po dishim ma shume
A.S.P.
Nigjo mer jahu qitu i her, se osht e ronsishme i kjo qy po t’them. Nuk bo me thon se vetem se gegnia e eperme paska qit na i poet, dhe ne katnaret e Tirones nuk paskena te drejt me kerku qy standardi i gengishtes mos bohet ene sipas katunit tone. Osht e llogjikshme, e njojta llogjike qy perdor ene ti, se si c’t’u ka duk ty i huj standardi, mu ka duk ene mu. Geg per geg jina, shkodron e tirons, po ec e m’thuj i here, do e shkrujme “none,” apo “nane”? Bohet ene mo problematik muhabeti kur imagjino se Sefer Daja, (poet tirons ky qy diktatura e ka pas detyru me la halet e qy osht turpi i kombit qy nuk njihet mo gjon se zona e Parizonit te Panjohur e te Pazarit te Ri) nuk i thirrte as “none” as “nane” nones t’vet, po i thirrte “O Mome,” me theksin ke o-ja. E si mos me ta mush menien legjenda urbane qy perbon Sefer Daja, merr ene shif nai poezi t’Ervin Hatibit, qy osht t’u shkrujt tashti, e jo para se me u hartu standardi si Migjeni e Fishta, e pasi te jesh ftillu se ca osht standardi e fuqia krijuse qy mbart nermjet penes se Hatibit, dil anej ka Rruga e Elbasonit ene nigjoje se si flet kokrra e katnarit. Du me t’thone se gegnishtja flitet llojna llojna noper llojna llojna katunesh, e qy m’cdo katun standardi vje i huj, e bo vaki jon ene katnaret toske e malokt e jugut qy vujn t’njojtin hall me ne, se funi funit si dylgjer Elbasoni kno standardi, kshu qy si me ia bo?
z.Lulian Kodra
– nuk thash se veq Gegnia e eperma e paska qit naj poet, as qe ju katunart e Tiranes s’keni te drejt me kerku edhe per katunin e juj nji standar qe ju flen ne shpirt.
shembujt qe une morra nuk i zavendson leht asnji poet pavaresisht se a asht gege a toske, e i morra se mendoj qe i kane dhane vlera te pazavendesueshme letersise shqiptare ne pergjithesi, e une e kujtoj shume mire heren e pare kur kam marr nji liber te Migjenit ne dore, ( ne shkolle fillore ) dhe e kam “gjuejt” librin pas disa faqeve lexim tuj thane vete me vete, “kush a ky qe quen veten shkrimtare e s’paska dite shqip” …e mundeni me marr me mend qe kur kam mendue qe Migjeni s’paska dite shqip, kam mendu edhe per veten njashtu, jam rrit me ndjenje inferioriteti sa i perket foljes e shkruemjes se shqipes… kurre s’kam dite ku fillon gabimi jem ne shqipe…per me u zgjue nji dit e me kuptue qe “ajo cka quhet gabimi” asht definicion qe mundet me u ndrrue
– a do e shkruejme “none” apo ” nane”? pyetje me vend, e nuk di qysh me tu pergjegj, por ne anen tjeter mendoj qe nuk asht e thanun per cdo “emer” me ekzistue veq nji fjale e vetme… si zgjidhje mendoj qe muejm me i thane qysh te dojm , edhe nane edhe none, te dyjat mujn me qene te pranueme ne standard, e jo me u korrigjue ( qysh me ka ndodh mue ne shkolle fillore ) prej mesuesve si gabim drejtshkrimor
– edhe pajtohem plotesisht, kur thue : ” Du me t’thone se gegnishtja flitet llojna llojna noper llojna llojna katunesh, e qy m’cdo katun standardi vje i huj, e bo vaki jon ene katnaret toske e malokt e jugut qy vujn t’njojtin hall me ne … ”
– une e konsideroj veten artiste, e vegel temen me ba art, gjuhen, e tash merre me mend sa ndjenje e keqe asht mos me e zoterue te vetmin instrument me te cilin di me krijue melodi…nji pjese te fajit e marre mbi vete, por due me theksue se mue ne shkolle ne Kosove me kane mesue, se tomlit i thuhet qumesht e asht turp edhe gabim gjuhesor me i thone ndryshe, edhepse e njejta mesuese ne shpi te vet tomlit i thote tomel etj.
me respekt, A.S.P.
Ardiana shkruan:
Ardiana, ndoshta mësuesja ka harruar të të shpjegojë se gjuha në përdorim, ose ligjërimi, artikulohet në disa nivele. Ka një ligjërim në shtëpi, një tjetër në shkollë; një ligjërim kur bisedon me shokët e tu, një tjetër kur takon Presidentin e Republikës. Të gjitha janë pjesë legjitime të shqipes.
Edukata e mirë gjuhësore nënkupton që përdoruesi i gjuhës të zotërojë jo vetëm gramatikën, por edhe aftësinë për ta ndryshuar ligjërimin sipas rrethanave. Nëse nuk e bën këtë, mbetet i mangët – ose katundar gjuhësor (lopë që pëllet).
Tani, s’ka asnjë të keqe që sekrecionit të gjëndrave mamare të gjitarëve t’i thuash toml në shtëpi dhe qumësht kur i shkruan një letër revistës “Kuzhina sot”; nuk është se po i bën ndonjë atentat standardit në shtëpi, as të folmes së shtëpisë në letrën revistës. Të përvetësosh një formë të shqipes që të ta kuptojë jo vetëm nëndaja, por edhe shqiptari në anën tjetër të Shqipërisë, është gjë e mirë jo e keqe, gjë e dëshiruar jo shtypëse; edhe pse kjo kërkon pak mundim dhe sidomos hapje të mendjes. Nuk është, pra, çështje imponimi, por pluralizmi.
zoteni,
– ju me te vertet po e besoni ate qe po e shkrueni apo jam gabim ? shihet kjart nga siguria qe reflektoni ne shkrim se e njifni veten per Zot ne fushen e gjuhes shqipe, por keni aq shume gabime logjike ne ato qe thoni, dhe aq shume mllef , po ate mllef qe ma lart e vlersoni si te panevojshem ne nji debat te tille.
– e keni nga injoranca apo me te vertet mendoni qe nuk e di se gjuha artikulohet ne disa nivele??? nuk asht ketu qashtja te niveli i artikulimit, asht aty se fjala “tomel” asht shqip me te njejten te drejte te perdorimit si fjala “qumesht” ( e mos te ngjeshemi vetem per keto dy fjala, keto veq si shembuj le te qendrojne, se ka qindra te tjera qe jane ne te njejtin hall )
ju thoni : ” Të përvetësosh një formë të shqipes që të ta kuptojë jo vetëm nëndaja, por edhe shqiptari në anën tjetër të Shqipërisë, është gjë e mirë jo e keqe, gjë e dëshiruar jo shtypëse;edhe pse kjo kërkon pak mundim dhe sidomos hapje të mendjes. Nuk është, pra, çështje imponimi, por pluralizmi.”
– te pervetesosh nji forme te shqipes qe ta kuptoj cdo shqiptare asht ideja e krejt ksaj pune o zotnia juej, e pytja ketu s’asht ” me qene apo mos me qene gjuha shqipe” por ” me qene e si me qene gjuha jone e dashun shqipe ” pikerisht per qellimin qe me u kuptue nder te gjithe shqiptaret… e kur flitni per nji “gje te deshiruar”… me detyroni te baj pyetjen se deri ku shkon injoranca juej?… une s’e kam mesue me deshire me i thane tomlit “qumesht” po pse dikush tjeter ka vendos qe kjo asht fjala e vetme qe duhet perdore ne nivele ” te larta” te artikulimit , cdo forme tjeter asht gabim e per tu korrigjue
– sa i perket hapjes te mendjes, nuk bani keq me fillue me dhane shembull
“Edukata e mirë gjuhësore nënkupton që përdoruesi i gjuhës të zotërojë jo vetëm gramatikën, por edhe aftësinë për ta ndryshuar ligjërimin sipas rrethanave. Nëse nuk e bën këtë, mbetet i mangët – ose katundar gjuhësor (lopë që pëllet).”
– ketu ju po e bani tomlin kos zotni…kush asht ai derr qe paska vendos qe ” qumesht” tregon edukate te mire gjuhesore, e “tomel” mbetet fjale lopesh e katunaresh….me vjen keq qe paskeni kaq shume komplekse ndaj katunarve ne rradhe te pare ( aq ma shume qe kam pershtyjen qe i thoni vetes akademik )
– kam meshire me juve zotni, qe si vegel argumentimi nuk po perdorni mendjen e urtesine, por edukaten qe keni, per te cilen, me besoni nuk keni pse me u krenue
A.S.P.
Ardiana:
Ardiana, përshtypjen e ke të gabuar – nuk e quaj (as e thirr) veten akademik.
Tani të vijmë te problemi ynë i bulmetit: qumësht dhe tomël janë njëlloj fjalë shqipe; por shqipja është gjuhë e standardizuar (për mirë dhe për keq). Fakt është që preferimi i qumësht ndaj tomël nuk ka shumë të bëjë me Kostallarin & Co.; sepse ka qenë gjithnjë prirje e shqipes së shkruar; në kuptimin që tomël ka mbetur fjalë krahinore.
Tani, edhe sikur të mos ishte kështu, standardizimi e ka gjithnjë një dozë arbitrariteti – do të zgjidhet njëra nga format, ndërsa tjetra do të degradohet në dialektore. Unë besoj se zgjedhja e qumësht është e drejtë nga pikëpamja thjesht gjuhësore.
Megjithatë, edhe sikur të ishte e gabuar, standardi tashmë ekziston dhe duhet ndjekur – kështu janë rregullat e lojës.
Nëse ti beson se nuk të kanë pyetur, atëherë përpiqu, me mënyra të ndryshme, për ta vënë në diskutim këtë aspekt të standardit ose edhe krejt standardin. Nis një lëvizje për ta ndryshuar standardin. Promovo një letërsi të suksesshme, ku qumshti të quhet sistematikisht tomël. Përpiqu të sigurosh monopolin e tregtisë së qumshtit në tregun shqiptar dhe produktin quaje haptazi “tomël” në etiketë derisa blerësve t’u mësohet syri… Me fjalë të tjera, bëj që njerëzit vetvetiu të nisin ta përdorin këtë fjalë në vend të tjetrës.
Tek e fundit, standardi gjuhësor s’është veçse një marrëveshje që bëhet, për të ndihmuar komunikimin në plan mbarë-shqiptar. Nëse është bërë keq, atëherë le ta diskutojmë dhe ta ndryshojmë gjithnjë me kujdes dhe në mënyrë të organizuar, që të mos e zëvendësojmë me kaos. Por jo ta minojmë në emër të krahinizmit ose të rivendikimeve sentimentale.
zotni ,
– ne rregull nuk e quani veten akademik, kjo nuk e zhduk shijen ambivalente qe i leni lexuesit, sahere qe shkrueni fjalen ” katunar ” . keni dhane keshilla te mira, falemineres, por keto qe i thoni tani, dhe toni ne te cilin po kendoni ksaj rradhe, a po e vreni sa shume dallojn prej shkrimit te kaluem ?
– une sjam as lope, as katunare ( jo qe kisha pas naj problem sikur te kisha qene o njeren o tjetren )…por sipas juve : deri sa te bahet nji standard ku edhe fjalori i lopeve e katunarve gjen vend, a duhet me durue na me na quejt shqiptare me aftesi te kufizume gjuhesore, katunar gjuhesor, ( lope qe pellet ) ….?
do ta marr parasysh keshillen tuej:
” Nis një lëvizje për ta ndryshuar standardin. Promovo një letërsi të suksesshme, ku qumshti të quhet sistematikisht tomël. Përpiqu të sigurosh monopolin e tregtisë së qumshtit në tregun shqiptar dhe produktin quaje haptazi “tomël” në etiketë derisa blerësve t’u mësohet syri… Me fjalë të tjera, bëj që njerëzit vetvetiu të nisin ta përdorin këtë fjalë në vend të tjetrës.”
– nderkohe s’me keshilluet si ti pergjigjjem njerzve qe do me quejn katunare gjuhesore ( ose lope qe pellet ) sepse deri sa t’iu mesohet syni njerzve me pa tomel ne vend te qumeshit duhet me u shterrue shume lope
ju thoni : “Megjithatë, edhe sikur të ishte e gabuar, standardi tashmë ekziston dhe duhet ndjekur – kështu janë rregullat e lojës.”
– bota ska ec asnjihere perpara tu i ndjek rregullat e lojes, po tu i thye ato… edhe shkrimtare si Goethe si kane ndjek rregullat e lojes, po kane ndryshe fjalorin e gjuhes te tyne …
kur thoni : “Tek e fundit, standardi gjuhësor s’është veçse një marrëveshje që bëhet, për të ndihmuar komunikimin në plan mbarë-shqiptar. Nëse është bërë keq, atëherë le ta diskutojmë dhe ta ndryshojmë gjithnjë me kujdes dhe në mënyrë të organizuar, që të mos e zëvendësojmë me kaos. Por jo ta minojmë në emër të krahinizmit ose të rivendikimeve sentimentale.”
– pajtohem, ashtu mendoj dhe une
Adriana, me fal qe po e kthej gjuhen, por ne fund te fundit ky ne te cilin po shkruaj tani eshte drejtshkrimi qe njoh. Ketu kam shume me teper siguri, sepse e di qe po te bej nje gabim, mund te hedh nje sy nga standardi dhe ta rishikoj, nderkohe qe ne dialektin tirons, qesh vete zot, vet shkop.
Kam frike se ne te njejtin problem ndodhesh edhe vete, ku duke mos pasur nje standard te mirepranuar geg, shume fjale e forma mbeten ne dore te shkruesit, i cili nuk di nga te zgjedhe per te shkruar ne dialektin geg. Ideja eshte se: eshte e vertete qe Migjeni e Fishta kane shkruar ne dialekt geg, por kjo nuk do te thote se kane shkruar te njejten gjuhe. Po ti vesh re me kujdes, Migjeni dhe Fishta ndryshojne aq shume nga njeri tjetri sa dhe ndryshon “qumeshti” nga “tamli.” Dhe kjo vjen per arsye se ne kohen kur keta kane shkruar, standard nuk ka pasur.
Do te ishte teper naive te besoje, si edhe besohet rendom nga ata qe shkruajne ne dialekt, se po te kishte nje standard kombetar, qofte edhe bazuar ne dialektin tosk si c’eshte, Migjeni dhe Fishta, do vinin ne dyshim autoritetin e tyre si poet kombetare, duke vene ne dyshim standardin. Une personalisht e besoj qe Fishta do na bente per turp e faqja e zeze, qe duke pasur nje standard, ne kembengulim te shkruajme jo nje po dy shqipe, e per me teper, qe perdorim emrin e Fishtes per te kembengulur me kokfortesi ne kete lloj percarje. Degjoje Fishten:
Pra, shqyptarë çdo fès qi t’jini,
gegë e toskë, malci e qyteta,
gjuhën t’uej kurr mos ta lini,
mos ta lini sa t’jetë jeta,
por për té gjithmonë punoni;
pse, sa t’mbani gjuhën t’uej,
fisi juej, vendi e zakoni
kanë me u mbajtë larg kambës s’huej,
N’per gjuhë shqype bota mbarë
ka me ju njohtë se ç’fis ju kini,
ka me ju njohtë për shqyptarë;
trimi n’za, sikurse jini.
Prandaj, pra, n’e doni fisin,
mali, bregu edhe Malcija
prej njaj goje sod t’brohrisim:
Me gjuhë t’veten rrnoftë Shqypnia!
Fishta do ishte shpallur Tosk, e kete marrezi nuk do e lejonte. Geg a Tosk, thote, jane nje.
A do te thote kjo se standardi eshte i mire ashtu si c’eshte? Jo. S’eshte aspak e thene. Duhet ndryshuar e ndoshta ndryshimi duhet te jete i tille qe te ndjehet edhe influenca e dialektit geg aty, e jo vetem influenca e dialektit tosk.
Por kjo nuk do te thote se ky ndryshim duhet kerkuar ne dialektin geg. Shqipja eshte nje dhe nje duhet te jete, gje qe ti dhe kushdo qe vazhdon e shkruan ne dialekt, e mohon. E mohon sepse e dyzon duke e perdorur. Standardi te ndryshohet, por kjo nuk i jep te drejten askujt qe ne emer te ketij ndryshimi ta ndaj shqipen me dysh kur ndryshimi nuk eshte bere ende.
Hajde flasim dhe une mund te flas ne dialektin tim e ti ne tendin. Une nuk te korrigjoj ty kur thua “tamel,” se ia kam degjuar bucimen “Tamlit te Nanes” se Podrimjes, si c’ia kam degjuar edhe Fishtes thirrjen. Por kur debatojme formalisht si c’po bejme ketu, kur shkruajme, per hir te asaj qe po themi, “tamlin” e shkruajme “qumesht.”
Gjeste performative te tilla si e shkruajtura ne dialekt, ia ulin vleren argumentit. Duhet kuptuar qe standardi nuk eshte as tosk, as geg. Eshte standard, dhe deri sa te ndryshohet, ky eshte dhe ky duhet perdorur, perndryshe, nje teme me vlere si c’eshte ndryshimi i standardit, e humbet kuptimin.
Eshte pikerisht respekti per standardin ai qe i jep peshe debatit dhe argumentit, e ketu duhet pasur kujdes, pasi respekti nuk tregohet ndaj asaj qe na vjen lirshem e natyrshem, por pikerisht ndaj asaj qe nuk na vjen lirshem e natyrshem: per kundershtarin.
Shkurt muhabeti, qe te fitohet lufta kunder standardit duhet qe standardi te respektohet ne rradhe te pare. Vetem pasi te respektohet standardi mund te flasim per ndryshim te tij, perndryshe, kush ia ka ngene cdo trimi qe kerkon te shkruaj patjeter ne dialektin e vet? Kush na garanton mbi seriozitetin e atyre qe kerkojne ndryshim standardi kur keta standardin nuk e respektojne?
z. Lulian Kodra,
pajtohem GATI 100 % me keto qe thoni 🙂
– problemi i debatit per standardin e gjuhes shqipe, mendoj une qendron aty se po flitet per ndarje, per dy gjuhe etj.
nuk ekzistojne dy gjuhe shqipe, nji asht gjuha shqipe, por une mendoj qe nuk mundet me u diskutue kjo teme ashtu si diskutojne politikanet e partive te kunderta per me i arrit qellimet e veta.
Nuk guxon me pas ne mesin e atyre qe e dojn shqipen, adhurues te gegnishtes ose te tosknishtes, mire kish me qene te jemi ne gjendje me i kuptue te dyja, sepse humbja e cilit do nga keto dialekte asht humbje e madhe per vlerat e nji gjuhe.
E perderisa ne standardin e sotem, toskenishtja asht ma shume e reprezentume, ne kete menyre e mbrojtun ma shume prej harreses, gegnishtja asht minimalisht e mbrojtun, dhe kur thoni :
” Do te ishte teper naive te besoje, si edhe besohet rendom nga ata qe shkruajne ne dialekt, se po te kishte nje standard kombetar, qofte edhe bazuar ne dialektin tosk si c’eshte, Migjeni dhe Fishta, do vinin ne dyshim autoritetin e tyre si poet kombetare, duke vene ne dyshim standardin.” …
une pajtohem, dhe ju siguroj nuk jam aq naive ta besoj nji gja te tille, problemi qe deshta une me e shprehe, asht se , nese nuk ndermirret dicka me i ba te kuptueshem edhe Geget edhe Tosket ma mire per njani tjetrin, Migjeni ( ose Migjenat qe tek do lindin ) s’kane me pas shume lexues, se s’kan me u’a kuptue gjuhen ( as ne Kosove ).
Me fjale tjera due me thane, qe po zhduken shume fjale, po harrohen, po mungojne, e spo e dime qe mungojne… jo veq gegnisht, por jam e sigurt edhe nga tosknishtja, sepse une mendoj qe gjuha shqipe asht shume e pasun, perfshire te gjitha dialektet qe i ka, por standardi per fat te keq asht i qendisun varfun
– ndersa me shkruejt ne gegnisht, nuk asht mosrespekt ndaj standardid, asht proteste ndoshta ne nji menyre, … le tme ofron dikush nji standard te ri, nji standard me te cilin sdo te kem problem me i shpreh ndjenjat pa mu duk vetja qe po flas “fallc”, do ta perdori me gjithe qef… tosknisht e gegnisht, i due te dyjat njisoj, dhe ne gjuhen qe due me mesu femin tem me fol, due me i pas te dyjat, por ama te dyjat njisoj.
– ne nji gjuhe mujn me ekzistue ma shume fjale per te njejtin “emrim” keshtu qe sdo te kisha problem me thane ( ose shkrujt ) ” kenduar ne vend te kendue ” por ama kam dicka kunder asaj qe nese due me pi tamel ( tomel ) duhna me kerkue qumesht… dmth, mendoj qe gramatika asht nji qashtje, pasuria e fjalorit te standardit me fjale te reja, fjale gege nji tjeter.
– nese e shkruj nji hartim, dhe due me shprehe ndjenjat e nji njeriu qe qan dhe e thrret nanen e vet, ne vend se me shkrujt ” oj nana jeme ku je ” per me marr note te mire isha dasht me shkrujt ” o nena ime ku je ? ” … pse duhet me qene njana gabim e tjetra sakt, kur mujn me qene te dyjat sakt ?!
” …
gjuhën t’uej kurr mos ta lini,
mos ta lini sa t’jetë jeta,
por për té gjithmonë punoni;
pse, sa t’mbani gjuhën t’uej,
fisi juej, vendi e zakoni.
…”
Adriana, sa per te fundit ndoshta ka vend ne shkollat lokale per te degezuar shkrimet ne “hartime te lira/tregime”, apo esse, apo shkrime akademike.
Por psh, ne US ku faktikisht me kushtetute nuk ka nje gjuhe zyrtare, ne shkolle ama nuk mund te shkruash nje esse me idiomat lokale; psh nje student ne jug te US nuk mund te perdor shprehjen “I’m fixing to go somewhere” qe eshte shprehje mjaft e perdorur e “dialektit” te anglishtes se US te jugut. Ne letersi, tregime etj, ka me liri.
“E perderisa ne standardin e sotem, toskenishtja asht ma shume e reprezentume, ne kete menyre e mbrojtun ma shume prej harreses, gegnishtja asht minimalisht e mbrojtun”
Kujton ti se toskerishtja eshte me shume e perfaqesuar. Ne nje fare menyre ndoshta eshte disi e vertete, por pjeserisht. Varferimin e fjalorit po e vuan edhe toskerishtja sic e ke permendur me medyshje. Jane shume fjale e shprehje qe kane humbur, ose brezave te rinj u duhen fjalore dialektore per te kuptuar psh kenge te vjetra te folklorit.
Sa per moskuptimin midis gegeve dhe toskeve nuk e ka fajin gjuha apo dialektet, por geget dhe tosket ne mos-komunikim. Kete po e them per ata qe ankohen se s’kuptojne. Sepse personalisht s’e kam hic, po hic fare ate problem. Pamundesine tone, mungesen e lidhjeve, levrimit te atij nje pellemb vend qe kemi, nuk duhet t’ia veshim gjuhes, apo dialekteve.
“Cfare ke moj cupke/cka kie ciko” jane vetem nje udhetim larg, nje kenge larg, nje liber larg per t’u kuptuar fare mire.
ARDIANA ma shkruejn emnin 😀 se e vuna re edhe ma nalt dikush ma kish shkruejt gabim, qe nuk prish pune po veq thash ta korrigjoj
Monda pajtohem me ty, e vertet qe ne letersi shprehja e gjuhes ka liri tjera, por megjithate mendoj qe krahasimi i problematikes se gjuhes shqipe me ate te anglishtes ne SHBA, nuk mund te bahet, se edhe anglishtja e UK ka dallim nga ajo e USA.
ne anen tejter me gjtihe lirite qe i permende ti qe ka ne letersi, ne gjuhen shqipe ska, ose ka shume shume pak.
perderisa llogaritet gabim drejtshkrimor cdo fjale qe nuk “artikulohet” ashtu ne standard,siq kish me u artikulue ne gegnisht psh. nuk te pranohet per botim prej shume prej shtepive botuese… asht biznis serioz botimi i librave… skam pervoje personale, sa i perket ksaj, po flas me t’nime , e ndoshta jam gabim.
p.s.
Monda kur thue :
“Sa per moskuptimin midis gegeve dhe toskeve nuk e ka fajin gjuha apo dialektet, por geget dhe tosket ne mos-komunikim. Kete po e them per ata qe ankohen se s’kuptojne. Sepse personalisht s’e kam hic, po hic fare ate problem. Pamundesine tone, mungesen e lidhjeve, levrimit te atij nje pellemb vend qe kemi, nuk duhet t’ia veshim gjuhes, apo dialekteve.
“Cfare ke moj cupke/cka kie ciko” jane vetem nje udhetim larg, nje kenge larg, nje liber larg per t’u kuptuar fare mire. ”
pajtohem, pjeserisht.
nese ka pengesa ne komunikim, ato patjeter jane rezultat i ma shume faktoreve sesa vetem te gjuhes, por besom nji njeri ne Kosove, qe nuk ka krye shkolle, ose vetem nji fillore, deri vone do ta kete pas te veshtire me e kuptue cka po thuhet ne TV e Shqiperise ( them deri vone, se tash qe kemi fillue me u pa ma shpesh ne knej e ju andej kufinit, po e pasunojme fjalorin tone edhe pa e ndrru standardin hiq, thjesht tu qene mendje hapun e kureshtar.
nuk po flas per mangesine e arsimimit dhe mungeses se njohjes te termeve ma te veqanta ose cka di une, por kryesisht per fjale relativisht te thjeshta, fjale qe ne ne Kosove, perveq qe nese e kemi pas rastin me i ni ne TV ose mesue ne shkolle, kurre nuk i kemi perdore, se ne vend te atyne fjaleve kemi pas fjale tjera.
Adriana, a do të mund të shkruaje dialektin tënd duke përdorur alfabetin shqip me 36 gërma?
Që një dialekt të arrijë atje ku thoni ju, atëhere, ai dialekt duhet, përveç rregullave gjuhësore, duhet të pasqyrohet ashtu siç duhet edhe në shkrim… nëse do i bënim qejfin të gjithve, do i duhej shqipes një alfabet me 69 gërma…
Më poshtë, përgjigjja e autorit Albri Brahushaj, botuar sot në Shekulli.
Dashnia fiton mbi gjithçka
(Omnia Vincit Amor)
I nderuem zotni Vehbiu,
Ju falemnders që polemizuet me shkrimin tem të dates 20.10.2010, ani pse nuk kisha kërkesë a pyetje për askend, ju reaguet ndaj tij, por ma shumë ndaj pyetjeve që ju kanë lindë kur keni lexue shkrimin edhe pse në gegnisht.
Çudi që e paskeni marrë vesht? Gjithsesi më vjen mirë fort që kanë mbetë ende njerëz që i bajnë pyetje vedit, sepse kur nuk i pyetë kush, kjo asht e vetmja mënyrë me ra në sy.
E mira asht që herë tjetër kur të më drejtoheni, me edukatë siç po ju drejtohem unë ju, e jo sikur po doni me gjetë halën në përpeq, e me dalë shpejt e shpejt burrë i zoti para kuvendit.
Të kalojmë në temë. A thue duhet unë me zhdukë faktin se jam gegë?
A thue ju duhet me zhdukë faktin se jeni toskë? Mos ndoshta duhet me zhdukë edhe faktin se jena shqiptarë? S’ka pse krenohet as turpnohet kurrkush, as se asht gegë, as se asht toskë apo se asht shqiptar, kjo gja nuk asht me zgjedhje, ose asht ose nuk asht.
Akuza që ju më bani tue më quejtë gegocentrik, asht nji bllof. E pse? Vetëm pse kam përmend fakte historike që tashma kanë dalë në diell?!
A ngatërroheni qëllimisht apo pa dashje, këtë nuk e di, Zoti ju faltë në dy rastet. Mos ndoshta edhe Pal Engjelli e Buzuku kanë kenë gegocentrik, Bogdani, Bardhi, Mjeda e Fishta, Migjeni, Pashku e Camaj? Mos Frashëri ka kenë toskocentrik, a Çajupi, Poradeci, Pasko, Noli, Asllani e Rreshpja, po ashtu? Jo, e ju e dini mirë.
Por ju, tue shkrue në standard në nji gjuhë siç shpreheni vetë që kërkon me nda, me linçue a vra me kedo që nuk pyet “xhaxhin”, të vjetrin ose të riun.
Në esen tuej “Shqipja totalitare” ju rreshtoni me të drejtë damet e mëdhaja që i janë ba shqipes prej komunizmit. Cilës shqipe? Kjo asht nji pyetje që ia keni ba vedit, nëse ju keni harrue po ua kujtoj unë.
Por ju harroni se nuk ka krim pa viktimë? Ju dënoni kriminelin por thoni që krimi nuk ka ndodhë, sepse standardi nuk asht viktima. E drejtë në fakt: nuk asht viktima por arma e krimit, kjo asht arsyeja që ju nuk gjeni viktimen, por vetëm armën të cilën na propozoni me vazhdue me e përdorë.
Cila asht viktima atëherë? Gjithkush e din: Gjuha Shqipe e pastër, pra gegnishtja dhe toskënishtja e shkrimtarëve të vërtetë e të lirë. Asnji prej tyne nuk u muer, siç pretendohet si bazë shpirtnore për standardin me emnin Envershtajn.
Pse fjalët në standard janë shumica toske kjo nuk e ban stadardin toskënisht, mbasi gjuha përveç trupit, pra fjalëve e rregullave, ka edhe shpirtin: letërsinë. Kjo asht arsyeja pse stadardi nuk krijoi letërsi, sepse asht lindë i vdekun. Toskët kanë nji shprehje të bukur për këtë rast: “I mbyturi të mbyt!”
Në lidhje me bisedat e tavolinave që përmendni, due me sqarue tre fakte: I pari: Prite i madhi Zot ba me u ba paskajorja muhabet tavolinash !!!! Atëherë nevojitet nji tavolinë aq e madhe sa mandej na duhet me pranue përunjsisht se nuk ekziston nji tavolinë e tillë. I dyti: Po ashtu rotacizmi asht nji problem që ju e njihni fort mirë e që asnji prej gjuhëve që e ka nuk krenohet me te.
I treti: Për vogabularin që thoni se asht thjesht nji canard (për ata që nuk e dinë, fjala canard në gjuhën frange d.m.th rikan, në kuptimet e tjera don me thanë lajm i rremë, shpifje, rrenë) po kujtoj nji fakt që e gjykon gjithsecili se kush asht le canard në këtë rast argumenti jem apo ju: Fjalorin e Mehmet Elezit.
Ky Fjalor përmban rreth 41000 fjalë e rreth 54000 kuptime, të cilat nuk gjinden në fjalorët e Akademisë së Shkencave të viteve 1980 e 2002.
Nëse dikush kujton se tue shkrue gegnishten, kjo asht shenjë e epërsisë së gegëve ndaj toskëve, po don me çue debatin atje ku e çonte Enver Hoxha, te grupet armiqësore. Në gjuhë nuk bahet fjalë për epërsi por për dashni.
Kjo asht arsyeja pse unë i thërras dashnisë për gjuhën e për njeni tjetrin, dashnia mundet me na shpëtue prej kësaj katrahure, sepse dashnia asht ajo që bashkon, po nuk kje dashnia mbrenda gjuhës, mjerë na, atëherë gjuha e na vetë bahena të padashtun.
Së fundi ju uroj suksese në albanologji
Me 25 tetor 2010 Rennes, Francë
”’Vetem pasi te respektohet standardi mund te flasim per ndryshim te tij,perndryshe, kush ia ka ngene cdo trimi qe kerkon te shkruaj(-ë, ai) patjeter ne dialektin e vet?””
Vetem pasi te respektohet sistemi politik mund te flasim per ndryshim te tij, perndryshe kush ia ka ngene çdo trimi qe …..
Apo jo ?
Keshtu je bilbil nga goja, sta ha qeni shkopin kur vjen puna tek sistemi qe ke pranuar, tip reaksionari qe mashtron masat 😀
Standarti i shqipes do e beje gjumin top, kur shqiptaret te njohin fjalen bashkim per ate qe eshte.
Standarti eshte domosdoshmeria e standartit, asgje me shume, asgje me pak. Domosdoshmeria quhet bashkim dhe meqe shqiptaret kete fjale nuk e njohin per ate qe eshte edhe standarti do sulmohet.
Bashkimi i vertete nuk niset nga parimi i shtrengimit, por i vullnetit te lire; pa vullnet te lire kemi pseudo-bashkim. Ky mbijeton per aq kohe sa jeton autoriteti shtrengues (njeri, moral, ligj).
Standarti i shqipes qe te kenaqe gjithe shqiptaret e pabashkuar, duhet te jete aq i zgjeruar saqe njerezia per ta pervetesuar duhet ta beje lenden e gjuhes edhe ne gjimnaz dhe kjo mendoj se eshte zgjidhja e vetme qe kenaq shumicen derrmuese te shqiptareve, pastaj mòmen mund ta leme per ne shtepi, se mòma nuk eshte paraqitje e domosdoshmerise. Pastaj po thame o mòma o rashe e vdiqa, i fusim nga nje shtet-krahine ose shtet-fis dhe rrime ne paqe me njerezine e me Perendine.
Pastaj me gjithe keto shtet-krahina e shtet-fise, per sport ose me mire per pordhe e vetem per pordhe krijojme nje ‘supershtet’ qe do e quajme ‘Perandoria e Perjetshme e Shqiptareve te Bashkuar’.
“Vetem pasi te respektohet sistemi politik mund te flasim per ndryshim te tij, perndryshe kush ia ka ngene çdo trimi qe …..
Apo jo ?”
Jo. Analogjia nuk qendron, e duke qene se e mban veten per te ditur edhe ne matematike, apo te pakten filozofi matematike, duhet te dish qe, tjeter standardi, e tjeter sistemi. E perderisa e mban veten te ditur edhe ne shkencat politike, duhet te dish qe, tjeter konvencioni gjuhesor, e tjeter politika. Nese do perpiqeshe te ishe pak me pedant, me pak rracional e me shume empirik, do thoshe “Vetem pasi te perjetohet sistemi politik mund te flasim per ndryshim te tij, perndryshe kush ia ka ngene cdo trimi qe…” dhe do isha dakord.
Per ate pune dihet nje nje gje eshte molla e kuqe dhe gje tjeter molla jeshile, po molle jane ato, s’jane dardha.
Standarti eshte nje sistem dhe krahasimi im i takon kesaj veçorie jo me kot te thashe ”’sistemi qe ke pranuar”’.
Pastaj nje gje eshte sistemi politik e nje gje tjeter po te duam sistemi hidrik apo i ujerave te zeza, ama si sisteme mund te krahasohen, se kot nuk kategorizohen si sisteme.
Ku godas aty eshte lidhja jote me hierarkine e me rregullat e sistemit.
Nga ana tjeter sistemi i pranuar eshte edhe sistem i perjetuar(qofte edhe pjesshem), te cilit ti i fal gjerat qe ste pelqejne dhe nuk rri jashte tij. Ne rastin tone ai qe shkruan gegerisht rri jashte sistemit, nuk e pranon ate edhe pse e perjeton (po ky i perjetimit gjithsesi eshte entitet i tepert dhe mjegullues).
Standarti nuk eshte sulmuar asnjehere nga komunistet e rinj, ndersa eshte sulmuar nga pothuaj çdo element haptazi antikomunist, une psh se gelltis dot fare mungesen e paskajores, me shume kenaqesi do rishpikja a ringjallja nje paskajore per tosket(edhe ne te folur), se humbja e saj ( me punuar – pa punuar) eshte handikap i madh, handikap qe s’ka pse ti kaloje standartit.
Nga ana tjeter me duket e papranueshme qe toskerishtja dhe gegerishtja, si produkte te ndarjes se shqipes per arsye historike te propogandohen si e ardhmja apo shpirti i kombit a nje pjese e tij.
Ndarja e shqipes ne toskerisht e gegerisht, nuk perfaqeson ndonje gje per tu mburrur, shih sa interesantisht cool e flas une, gegu apo tosku, shqipen.
Ndarja perfaqeson nje proçes largimi, nje qe sa me shume kalon koha aq me teper i largon geget me tosket, nga vellezer i ben kusherinj e nese ato vete vazhdojne e ndahen ne te folmet krahinore, kemi kusherinj te dyte e me radhe.
Ky eshte proçesi i shperberjes jo i bashkimit.
Nese vertet kemi nje ndarje te gjuhes zanafillore unike qellimi yne duhet te jete ai i mohimit te ndarjes, duke zhdukur shkakun qe shkaktoi ndarjen dhe qe energjikisht shtyn dialektet larg njeri-tjetrit.
Sigurisht per çeshtje fonetike nuk prishet kush se tingullin e meson qe femije.
Per mendimin tim, standarti duhet te kryeje nje funksion esencial bashkimi dhe duhet konceptuar si armik i ndarjes se madhe, qe ne krye te 2-3 shekujve, meqe shqiptaret mund dhe duhet te kene te njejtat (ose te peraferta)pervoja jetesore, atehere edhe shqipja te jete 1 jo vetem esencialisht por edhe formalisht.
Ne kemi fatin e madh qe kemi 2 dialekte dhe meqe flasim per ndarje te shqipes, atehere te heqim dore nga rruga e ndarjes dhe te marrim ate te bashkimit ne 1 te vetme, duke e vleresuar periudhen e ndarjes si periudhe me pervoja te vlefshme, por qe mbaroi.
Kjo eshte endrra ime, nje standart qe njejteson esencen e shqipes me formen e bashkon shqiptaret.
Ardiana, te kerkoj ndjese per emrin, ishte i paqellimshem.
Per krahasimin me anglishten, nuk e solla si shembull procesi, por vetem doja te vija ne pah qe ne esse akademike nuk lejohen idiomat krahinore, edhe pse sic thashe, nqs kerkohet “drejtesi me ngulm” US nuk ka gjuhe zyrtare de juro ne nivel federal, por vetem de facto. Por edhe pse standardi eshte vetem de facto, akademikisht eshte i imponueshem.
Ne procesin e njesimit te gjuhes ndoshta do ishte me e udhes te shihen modele te vendeve europiane. Kush shkruan ketu nga Italia e di fare mire procesin dhe kulminimin e dialektit toskan, mbizoterimin e ketij dialekti ne italishten moderne. Mund te merren edhe shembuj te tjere. Megjithate (per ta lidhur edhe me komentin tend per komunikimin) nje rol teper te rendesishem ne bashkimin gjuhesor ka luajtur edhe mas-media qe nga vitet 1950-t. Problemi ne trevat shqiptare eshte se procesi i bashkimit/standardizimit gjuhesor eshte bere me intensitet shume me te madh (per arsye historike) se sa ne evolucionet gjuhesore te komb-shteteve te tjera europiane, ku dhe atje pavaresisht, nuk kane munguar perplasjet dhe debatet.
Dicka shkurtimisht per letersine dialektore. Ne poezi nuk jam aspak dakort qe nuk jane te mirepritura. Perkundrazi, ka nje etje do thosha, dhe nje pangopje. Sa per romanin nuk mund te jap vleresim sepse personalisht pervec ndonje veper te Kadarese, dhe nje a dy autore te tjere, kam kohe pa lexuar asgje. Por nqs problemi qendron tek shtepite botuese, atehere ketu ka vend per verejtje. Por edhe per veprim.
Se fundmi:
“nese ka pengesa ne komunikim, ato patjeter jane rezultat i ma shume faktoreve sesa vetem te gjuhes, por besom nji njeri ne Kosove, qe nuk ka krye shkolle, ose vetem nji fillore, deri vone do ta kete pas te veshtire me e kuptue cka po thuhet ne TV e Shqiperise ( them deri vone, se tash qe kemi fillue me u pa ma shpesh ne knej e ju andej kufinit, po e pasunojme fjalorin tone edhe pa e ndrru standardin hiq, thjesht tu qene mendje hapun e kureshtar. nuk po flas per mangesine e arsimimit dhe mungeses se njohjes te termeve ma te veqanta ose cka di une, por kryesisht per fjale relativisht te thjeshta, fjale qe ne ne Kosove, perveq qe nese e kemi pas rastin me i ni ne TV ose mesue ne shkolle, kurre nuk i kemi perdore, se ne vend te atyne fjaleve kemi pas fjale tjera.”
Sic thashe ne diskutimin me siper personalisht nuk e kam pasur kurre problem, sepse jam rritur me dy nen-dialekte, edhe tosk, edhe geg. Keshtu qe e kam te veshtire ta konceptoj mos-kuptimin. Kuptohet qe nga nje rast nuk mund te nxiren perfundime pergjithesuese, por mendoj qe eksperienca ime me sherben t’i adresohem ketij problemi. Brezat e vjeter patjeter qe do kene veshtiresi dhe ndryshime. Im ate nuk flet njesoj me xhaxhain e tij qe eshte ne fshat, edhe pse i perkasin nje nen-dialekti.
Do shikoja edhe nje aspekt tjeter pozitiv, ose qe ka te gjitha mundesite per te qene pozitiv tash qe kena fillue me u pa ma shpesh ju anej e na knej. Duke perdorur standardin si pikenisje (paj mos ki gajle se jena tuj e sakatue edhe na knej kufinit), mund te fillojme te bejme katharsis, pastrim te gjuhes nga termat e huaja te perdorura pa dogane si andej e ketej, apo dhe nga mbetje sllave, turke etj neper dialekte per te nxjerr ne pah te bukuren, “hyjnoren”, esencen tone shqipe. E ajo shqipe mund te kete arome mali, apo deti, apo fushe, por do jete Shqipe.
Monda,
ta dhash nji note te nalte, per paragrafin e fundit 🙂 po me pelqen ideja, dhe mendoj se natyrisht qe ka me pas procese te natyrshme qe kane me ndryshue shqipen,a kane me e pastrue nuk e di, mesiguri po ne permasa sepaku modeste, por mendoj qe kjo natyrshmeri e nji procesi qe nis leviz vetvetiu, asht nji arsye ma shume me mendue per nji reforme te gjuhes standarde sot.
me respekt, Ardiana S.P.
Monda pergjithesisht jam dakort, po nuk do merrja shembull Italine. Ketu dialektet jane shume ( biles sardishtja eshte edhe gjuhe me vete), vijne nga latinizimi i popujve te ndryshem; kelte, ilire, greke, etruske, sikele, sarde, rete e ndonje popull tjeter qe me shpeton, pa harruar se osko-umbret me latino-falisket nuk ishin i njejti popull, keshtu qe ky mish-mash eshte i veshtire si shembull.
Nga ana tjeter rrenjet e letersise per standartin hapin debate pafund tek ne, sepse kur vjen puna tek letrat shqip gegerishtja s’ka asgje me pak se toskerishtja, ndryshe nga Italia ku toskanishtja ishte qartesisht superiore e per teper nuk kishte mundesi tjeter ku ky standart te bazohej, perpos letersise.
Ne France mesa di une, standarti bazohet ne sundimin shekullor politiko-administrativ te Parisit dhe rrjedhimisht dialektit qe flitet ne Ille de France.
Tek ne as vete rrenjet e standartit nuk jane te qarta, jo letersia, jo politika, jo arbitrariteti si pasoje e nevojave administrative te mirefunksionimit te shtetit etj, sepse te gjitha argumentimet te marra veç e veç qendrojne, por asnje i vetem nuk eshte shterues, se nevojat administrative kerkojne nje gjuhe te levruar, ajo supozon letersine, letersia perdoret edhe per qellime politike, qellimet politike kushtezojne nevojat administrative, pra futemi ne nje rreth vicioz ku te gjithe kane te drejte e te gjithe gabojne.
Ne jemi gatuar si do thoshte talani; ‘finche la barca va, lasciala andare’, teper induktive, o bejme gabime qe te mesojme pre tyre o nuk mesojme fare.
Ardiana ke sjelle Fishten per argumentimin e lirise se hartimit, po mendoj se Fishta ka thene me shume dhe ne kontekst tjeter, ku universalja eshte shqipja, jo dialekti, se po qe dialekti mund ta perdore edhe ai qe kerkon te folmen e krahines se vet. Si e shikoj une Fishten ne keto vargje:
gjuhën t’uej kurr mos ta lini,
mos ta lini sa t’jetë jeta,
por për té gjithmonë punoni;
pse, sa t’mbani gjuhën t’uej,
fisi juej, vendi e zakoni.
Perveç thirrjes ku gjuha shihet si perberes thelbesor i identitetit, une do ndaloja tek njejesi gjuhe, njejesi fis dhe ‘gjithmone punoni’.
Fis ketu nuk nenkupton fisin qe banon nga disa fshatra deri ne disa krahina dhe gjuhe e fisit nuk nenkupton te folmen e fisit ne ato fshatra deri ne ato krahina.
Fis dhe gjuhe, kane kuptimin fisi i shqiptareve dhe gjuha e ketij fisi, gjuha shqipe dhe kjo eshte e qarte qe ne vargjet e para por edhe ne ato pas, prandaj nuk ka ndonje vertetesi argumenti qe i merr keto vargje per te justifikuar te folmen krahinore apo te fisit te vet.
Fisi ka kuptim ne disa rrafshe qe nga ai i ngushti (ungj e sterungj) e deri tek kombi (si komb etnik) dhe ne kete kuptimin e fundit po perdoret, çka duket haptazi.
Tani ‘gjithmone punoni’, dikush mund te thote çka per pune ketu, gjuha hecen vete, mjaft ta flasim ajo rron. Kjo eshte e drejte, gjuha natyrore mjaft te flitet e s’ka nevoje per ndonje pune, e megjithate Fishta thote jo vetem punoni por gjithnje punoni.
Po qe se per shqipen gjithnje do ishte punuar, Fishta do ngjante si ‘kofini pas te vjelit’, e do merrej ironikisht, tani u kujtove ti, te bukur keshille, rrofsh e qofsh.
Mirepo ashtu si e kapim te gjithe, me punoni ai nenkupton diçka relativisht te re, qe nuk ka te beje thjesht me shkrimin e shqipes por me nje konceptim te ri te gjuhes, te pakten nder shqiptare, gjuha do kujdes, do levruar, do pare e soditur, çka shqiptaret nuk duket ta kene bere per gjuhen e tyre, duke e lene ne stadin e mirefillilte natyror.
Pra Fishta thote merreni kete gjuhe pastertisht natyrore e silleni ne stadin e gjuhes se qyteteruar, se nje komb i qyteteruar ka gjuhe te qyteteruar, nga ky perpunim i gjuhes shihet edhe shkalla e qyteterimit te kombit e nga pastertia e gjuhes shihet edhe individualiteti i qyteterimit.
Gjuhen ne stadin pastertisht natyror mund ta perfytytojme si njeriu ne stadin pastertisht natyror dhe ky perfytyrim na tremb, Eva pa gjethe fiku, me floke qe hecin per hesap te vet e me lesh ngado, nuk eshte tamam kulmi i bukurise dhe e njejta gje me Adamin.
Megjithate njeriu i sotem eshte njekohesisht natyror (natyrore e kundervene ndaj artificiales) dhe brenda qyteterimit, prandaj edhe gjuha mund te jete njekohesisht natyrore dhe e qyteteruar.
Gjuhen mund ta krahasojme edhe me hardhine. Hardhia pa kujdesin e njeriut eshte e prirur te zene sa me shume siperfaqe, te beje sa me pak verige rrushi, por duke qene zene sa me shume siperfaqe asaj i mjaftojne ato pak verige. Hardhia zgjerohet ne dege te reja e gjete te shumta, keshtu ajo ka mundesi te perhapet.
Mirepo njeriu me kujdesin e tij, ia garanton perhapjen hardhise dhe per perfitim te ndersjellte e detyron qe ne vend te degeve te prodhoje me shume rrush.
Keshtu fale njeriut hardhia eshte nga bimet me te suksesshme, ndersa njeriu fale hardhise ka edhe frut edhe pije te zgjedhur.
Per kete, njeriut i duhet ta shartoje hardhine, megjithese dege e gjethe jane pjese e trupit te hardhise, shartimi i tyre ne fakt kap vetem anen tashme pa kuptim per hardhine, si zorra qorre tek njeriu. Njeriu nepermjet shartimit nuk po i heq thelbin hardhise, perkundrazi meqe thelbi i hardhise eshte fara e rrushit, njeriu po e nxit te prodhoje me shume thelb. Hardhia prodhon me shume rrush sepse prerja e degeve per te nenkupton rrethana te rrezikshme, ku i duhet te prodhoje sa me shume fara qe te kete mundesi mbijetese.
Keshtu edhe tek gjuha jone, nese e folmja krahinore peson shartime nuk ka doemos ndonje atentat gjuhesor, perkundrazi nese ka shartime te duhura shqipja vetem mund te perfitoje.
Shqipja natyrore ashtu si hardhija natyrore prodhon dege e gjethe, nese perkujdesemi apo punojme gjithnje si thote Fishta, ajo ne vend te shume degeve e gjetheve e pak rrushi do kete me pak dege e gjethe e me shume rrush.
E njejta gje me Even, nese ka perkujdesje nuk do trembemi por do themi se Eva eshte si rrush.
As une s’kam bere ndonje hartim ne gjuhen e nenes time, ose me sakte te folmen e nenes time, po ashtu besoj se edhe ai qe e ka nenen pak thuthuqe nuk besoj se ka bere ndonje hartim ne te folmen e saj.
Gjuhe e nenes eshte shqipja e folmja e nenes eshte e folmja krahinore. Qe te mos kemi me kete problem duhet te kemi njejtesimin e esences se shqipes me formen, gjuha e persosur, qe per kete arsye eshte e pamundur, po nuk eshte e pamundur te arrihet perafersia dhe perafersia kerkon nje model ideal per tu ndjekur sepse perafersia mund te jete e tille vetem si e perafert me modelin ideal.
Per te qare me oiiiii labe apo me gra Reçi, lexoni sot nje artikull tek “Shekulli”, te njefare Vangjush Saro. O nene o nene, ose per Ardiana S.P. “of maj nana jeme”, me iu dhimte gurit e drunit. Me tipa te tilla si Saro, qe besa e malcorit, ne shume shpejt kemi me u nda si me qene tu nda nje thele pule. Paf ! hajt shendet, une ne pune time e ti ne pune tende.
______
Ardiana ka folur shume ne kete teme dhe ne pergjithesi shume drejt. Eshte turp dhe krim madje, madje dhe qe duhet denuar me burg, qe nje mesuese t’i thote nje nxenesi : mos thuaj tamël por qumesht. Kjo eshte barbari. Vetem keshtu thahet nje fjalor, nje gjuhe. Te zhdukesh sinonimet e nje fjale, dhe ta ngurtesosh gjuhen ne nje FJALE TE VETME per nje gje, do te thote te mpihesh nga mendte dhe shume shpejt te vdesesh nga mungesa e fjales.
Atehere, perse duhet te kemi 300 sinonime per fjalen “i çmendur” ? C’na duhen xhanem !!! Mjafton nje. Dhe ne çdo liber, te lexojme : Ai ishte i çmendur, por tjetri ishte me i çmendur si ky i çmenduri, me nje fjale, shume i çmendur. Te befsha letersine ! Se po te mos jene fjalet i krisur, i lajthitur, i trazuar, i goditur, etj etj etj, nuk do te kishte letersi fare.
Kurse bytha e madhe e ndonje trapi qe me ka zene rrenje ne ate akademine e leshit, na jepka urdher qe ai lengu i bardhe i lopes duhet te kete vetem nje emer ! Bullshit.
Standarti duhet rishikuar ne dy gjera :
– sintaksa e saj, morfologjia, dmth disa menyra te shprehuri qe i kane geget, duhet te futen ne standart, dhe te mos ngjase pastaj qe kur malcori i Tropojes thote “jam lindur ketu e aty”, te mos i thote ai Koçi andej poshte qe thuaj “kam lindur”. Se burrat nuk bejne femije o shoku Koçi.
Plus asaj, kjo puna e paskajores duhet shikuar mire se NUK KA GJUHE INDOEUROPIANE pa paskajore o shoke gjuhetare. Vetem kinezet apo indianet e Amazones flasin me menyra te tjera, por kush eshte ketu ne Europe, ske nga e leviz kemben pa paskajoren e foljes.
Lere po me e forta eshte kur ai halldupi atje ne maje te Akademise iu thote nxenesve te klases se trete : zgjedhoni foljen “jam”.
Po ç’ti zgjedhosh foljes “jam” more te rafte pas koke te rafte, sepse “jam” eshte vete zgjedhim, veta e pare njejes e kohes se tashme te menyres deftore. C’ti zgjedhosh tjeter ?! Zgjedhohet PASKAJORJA o shoku Llari !
Nje gje qe ska skaj, quhet paskaj ose paskajore. Kete paskajoren, duhet me ftillu, me e zgjedhu, me e fut nen zgjedhe. Paskajorja eshte e perjetshme, nga e shkuara e pafund, ne te ardhmen e pafund (le te me falin ketu fetaret, ata le te presin gjyqin e fundit).
Dhe njeriu, kur deshiron te flase, duhet ta vendose ngjarjen e vet ne kohe, dhe njekohesisht t’i jape nje kuptim : defton ai ? apo deshiron ? apo habitet ? apo shpreh nje dyshim ? apo urdheron ? etj.
Dmth, ka zgjedhim sipas KOHES dhe sipas MENYRES. Kjo paskajore futet ne kutiza me dykoordinata : sipas kohes, dhe menyres. Dhe keshtu, paskajorja u ftillua, dhe njerezia merren vesh me njeri-tjetrin.
Ne frengjisht zgjedhohet paskajorja “être” (me qene) dhe jo “suis” (jam).
Njelloj dhe ne gjuhet e tjera, qofte dhe ato pa zgjedhime te mirefillta si anglishtja, psh.
Shkurt fjala, sintaksa jone duhet rishikuar mire.
– dhe rishikimi i dyte, eshte i fjalorit. Kush eshte ai rob maskara ne dy kembe qe e torturon shqipen duke i vene nje cak sinonimesh ? A ka mundesi madje qe te kemi per çdo fjale nja 112 sinonime ? Vetem perfitim eshte, do te shprehim gjithçka, si ta duam e kur ta duam.
Tamli, shkami, kurti, buthi, shamaku, te gjitha keto jane fjale shqipe qe perdoren diku ne nje territor shqiptar. Dhe keto fjale, qofte dhe nje katund t’i perdore, ato duhet te futen ne fjalorin shqip-shqip. Nje katunde ! Jo me shume. Mjafton nje katund shqiptar, dhe fjala duhet te shperndahet gjithandej. Ashtu siç nje fjale e folur ne Permet, duhet futur ne fjalorin shqip qe ta dije edhe ai shkodrani apo prishtinasi atje lart. Vetem keshtu pasurohet gjuha. Nqs ne Skrapar qumeshtit i thone me nje emer tjeter, ma thoni menjehere dhe ta mesoj, dhe te futet ne fjalor. A ka mundesi te kemi 36 lloje fjalesh per qumeshtin ? M’i jepni te gjitha, i bej te miat te gjitha. Per ata qe s’i marrin vesh, te hapin fjalorin. Por ama, edhe kete derr fjalori, le t’i ngrejne tulet ata trimat qe iu bie persiper kjo pune dhe t’i fusin sa me shpejt.
Psh, eshte nje fjalor i Mehmet Elezit, me duket se eshte bazuar ne fjalorin geg. Ata qe merren me fjalorin e gjuhes shqipe, ç’e kane emrin akademike apo lesh, t’i marrin te gjitha fjalet e Elezit dhe le t’i fusin fjalet ne fjalorin e madh. Te vjen turp te shohesh fjalorin baze te shqipes, vetem nje vellim !!! Nderkohe qe frengu e ka bere ne 10 vellime me nga 2500 faqe secili ! Te vjen turp t’i thuash nje te huaji, po ja mo, fjalori yne eshte gjithe gjithe 50 000 fjale.
kaq.
edi,
nuk e di si e ke nxerr ate konkludim me 69 shkronja ???
Une nuk po them se nji dialekt te arrij te bahet standard, por qe standardi te “zgjerohet” ne kete menyre te pasunohet qe mos te lihen anash miliona foles te gegnishtes, me ndjenje inferioriteti se s’din me fol e shkruejt gjuhen e tyne. dmth. shume thjesht duhet me u ridefinu cka quhet gabim drejtshkrimor ne rradhe te pare…cka quhet gabim gramatikor etj.
une se fundi po flas prej pervojes, kur them gjate shkollimit tem ne KS, kryesisht fillore, une asnjihere nuk e kam kuptue pse e ku fillon gabimi jem ne shqip, ska pas randesi qe une kam shkruejt ne standard psh. “shkruar” ne vend se “shkrue” … mendoj qe problematika e standardit te gjuhes shqipe e tejkalon kete aspekt.
nuk e di a ju ka ra rasti me degjue qe shume shqiptare te Kosoves, kane tendences me mendue se shqiptaret ne Shqiperi kane oratori ma te mire, dine me u shprehe ma mire…a ka te vertet ketu? ndoshta !? por oratoria perveq qe asht aftesi qe zhvillohet ne edukim, asht nder te tjerash edhe rezultat i drejtperdrejt i sigurise ne gjuhe… mendoj une… e ne KS ka mungue kjo siguri, pershkak te komplekseve, dhe ndjenjes se inferioritetit, dmth, nji reforme ne standard, nuk ka shansa me i nda shqiptaret ose folesit e gjuhes shqipe, por perkundrazi ka me i afru ma afer.
une mendoj qe ne shqiptaret ne pergjithesi kemi tendence me i ik debateve te randesishme, tuj argumentue se asht keq per kombin, ne emer te shqiptarise nuk ban as me fol per kete ose ate… kete fenomen e shohim cdo dite ne politike, sidmos deri vone ne KS, ( po vjedhin politikant, spo bajn gja, por shuni veq mos folni se standardet, ma vone, shuni se pavaresia, durim, te hapen dosiet, shuni se s’ban se ndahen shqiptaret … )… tu shujt nuk zgjidhen problemet, e as nuk zhduken, mendoj qe ketu te gjithe po pajtohemi qe dicka duhet me ndodh me standardin e gjuhes shqipe, duhet nji reforme… si ka me u duk ajo reforme, fundi i fundit asht proces qe duhet me u zhvillue hap mas hapi, e me objektivitet, qe mendoj qe asht nji problem tjeter ne vetvete per ne shqiptaret.
nuk due me prek askend kur them ne shqiptaret, se ndoshta dikush ketu nuk pajtohet, kur them se kemi problem me objektivitet, e me argumentime konstruktive ne debate,,, por asht vetem mendimi jem, qe s’ka nevoj me qene i sakt.. asht veq mendim , ashtu si e shoh une.
nese muj me marr si shembull gjuhen gjermane e cila ka plot dialekte, por ajo ka arrit nji standard qe quhet “hochdeutsch” nepermjet reformave, me fjale tjera gjuha si cdo gje tjeter duhet me u zhvillue, tuj punue si thote Fishta.
kur ka qene reforma e fundit e gjuhes shqipe ????
e mos te flas per perdorimin e fjaleve turke ne shqipe, fjale qe per disa arsye i perdorim se nuk i dime fjalet shqipe per to ???? qysh i thojn gjygymit shqip ??? qysh i thojne bokallit ( bakallit ) shqip ? etj.
pajtona me Ehe ne shume mendime te tij, sidomos ato te varfnise te fjalorit te gjuhes shqipe.
perveq asaj ose na shqiptaret kemi arsye me besu qe nuk ndahemi leht ose asnji popull tjeter… keto jane gjana qe ndodhin natyrisht ose nuk ndodhin… andaj reforma e gjuhes shqipe s’asht per me u pa si kercnim … asht nevoje e natyrshme.
me respekt, Ardian S. P.
Adriana, ju falenderoj për përgjigjen tuaj të gjatë.
N’përgjigjen tuej shiqoj nji qendrim qi veç tek ju e kam nèsh nër tàn ata qi kan fol për probleme t’gjuhs shqipe kto kohna; Nrysh prej t’tjerve, qi nevojën e reformimit t’gjuhës e mshtesin tek “standarti i gabuem”, duke e konsiderue kyt t’funit si “vepër t’Enverit” apo si “dialekt tosk”, tek ju po nigjoj (me knaqsi) nji propozim për me pasurue standardin me elemente t’gegnishtes.
N’kyt drejtim, megjith’se ky blog àsht shum nélt, përsa i përket nivelit t’njohjes dhe përdonimit t’gjuhs shqipe, kam frygën qi, askush, me kto diskutime n’internet apo nër gazeta, nuk ka gjà n’dorë për me vendosë rregulla: kto rregulla duhet t’bahen njiher e mir e t’venosen prej gjuhtarësh dhe jo prej amatorve diletanta.
Por, nërsa m’gjen komplet dakord me propozimin e masipërm, nuk mun t’pajtohem me vrejtjen tjetër q’i bàn standartit (për mungeë fjalësh që veç n’gegnisht kan gjet përdorim): Nuk asht se “standartit” i mungojn fjalë… fjalët (ma mir me thanë: sinonimet) i mungojn fjalorit t’folsit n’përgjithsi ose edhe Fjalorit t’shqipes në ndonji rast, por qi kto fjalë, mun t’futen ose t’dalin prej fjalorit t’shqipes, vetum n’bazë t’përdorimit q’i bajm ktyne fjalve.
Vet fjala “bakall” asht e destinume me dal prej përdorimit. Nërkohë qi, jo vetum personat qi kan dugàjat n’pjac e magazina gjithkah, por edhe ata qi shesin me tezga posht shkallave t’pallateve e quejn vedin tregtarë. Pasi e kan naltsue “pozicionin” e tyne me kyt term, do niheshin t’fyem nëse ndokush do i thrriste bakall ;).
P.s:nuk e di se sa, kjo gegërishtja ime do lexohej rrjedhshëm edhe prej gegëve (për fajin tim, kuptohet… por është një gegërishte e shkruajtur nga një “tosk”, dhe, besoj, më falet), por e bëra këtë koment në gegërisht, për të thënë që, mjafton të shpeshtohen kontaktet mes njerëzve dhe të shtohen botimet në dialekte të ndryshme (bashkë me dëshirën dhe vullnetin e njerëzve për të lexuar) dhe shumë nga diferencat dialektore do të dukeshin kështjella prej letre që do binin një nga një me kalim in e kohës.
Adriana, n’përgjigjen tuej shiqoj nji qendrim qi veç tek ju e kam nèsh nër tàn ata qi kan fol për probleme t’gjuhs shqipe kto kohna; Nrysh prej t’tjerve, qi nevojën e reformimit t’gjuhës e mshtesin tek “standarti i gabuem”, duke e konsiderue kyt t’funit si “vepër t’Enverit” apo si “dialekt tosk”, tek ju po nigjoj (me knaqsi) nji propozim për me pasurue standardin me elemente t’gegnishtes.
N’kyt drejtim, megjith’se ky blog àsht shum nélt, përsa i përket nivelit t’njohjes dhe përdonimit t’gjuhs shqipe, kam frygën qi, askush, me kto diskutime n’internet apo nër gazeta, nuk ka gjà n’dorë për me vendosë rregulla: kto rregulla duhet t’bahen njiher e mir e t’venosen prej gjuhtarësh dhe jo prej amatorve diletanta.
Por, nërsa m’gjen komplet dakord me propozimin e masipërm, nuk mun t’pajtohem me vrejtjen tjetër q’i bàn standartit (për mungeë fjalësh që veç n’gegnisht kan gjet përdorim): Nuk asht se “standartit” i mungojn fjalë… fjalët (ma mir me thanë: sinonimet) i mungojn fjalorit t’folsit n’përgjithsi ose edhe Fjalorit t’shqipes në ndonji rast, por qi kto fjalë, mun t’futen ose t’dalin prej fjalorit t’shqipes, vetum n’bazë t’përdorimit q’i bajm ktyne fjalve.
Vet fjala “bakall” asht e destinume me dal prej përdorimit. Nërkohë qi, jo vetum personat qi kan dugàjat n’pjac e magazina gjithkah, por edhe ata qi shesin me tezga posht shkallave t’pallateve e quejn vedin tregtarë. Pasi e kan naltsue “pozicionin” e tyne me kyt term, do niheshin t’fyem nëse ndokush do i thrriste bakall ;).
P.s:nuk e di se sa, kjo gegërishtja ime do lexohej rrjedhshëm edhe prej gegëve (për fajin tim, kuptohet… por është një gegërishte e shkruajtur nga një “tosk”, dhe, besoj, më falet), por e bëra këtë koment në gegërisht, për të thënë që, mjafton të shpeshtohen kontaktet mes njerëzve dhe të shtohen botimet në dialekte të ndryshme (bashkë me dëshirën dhe vullnetin e njerëzve për të lexuar) dhe shumë nga diferencat dialektore do të dukeshin kështjella prej letre që do binin një nga një me kalim in e kohës.
Ardiana dhe ehe…, i lexoj komentet tuaja me shumë kujdes. Nuk kam mundësi t’ju përgjigjem në hollësi, por vetëm t’ju them se argumentet që sillni nuk qëndrojnë dhe propozimet që bëni, i bëni nga pozita të katundarisë që refuzon të pranojë diversitetin.
Jam një nga pak specialistët e ftuar në konferencën që do të mbahet së shpejti në Tiranë, për të diskutuar në lidhje me standardin e shqipes. Jam gjithashtu edhe ndoshta nga shumë të paktët specialistë me prejardhje jogege, që prej vitesh mbroj idenë se standardi duhet hapur në disa nivele.
Megjithatë, çfarë thoni po më bind se, para se të argumentoj në tryezat përkatëse rnevojën për hapjen e standardit të shqipes, do të më duhet të argumentoj, me forcë të madhe, se pikëpamje si tuajat janë shkatërrimtare për gjuhën dhe për kulturën shqipe.
Një nga synimet e veprimtarisë sime në lëmin e kulturës ka qenë dhe mbetet të kundërshtoj rrezikun fatal të katundarizimit të shqiptarëve, të kulturës shqiptare dhe të gjuhës shqipe.
Për fat të keq, ju – dhe këtu kam parasysh edhe autorë publikë si Albri Brahusha, jeni bartës dhe interpretues të këtij katundarizimi.
Instinktin tuaj shkatërrimtar e kombinoni, në rastin e ehe…së, edhe me një dozë të madhe padijeje për mënyrën si funksionon gjuha.
Prandaj besoj se standardi i shqipes nuk mund të rishikohet, pa u kthjelluar përfundimisht se, në momentin e sotëm, rreziku më i madh kulturës dhe gjuhës shqipe i vjen nga pikëpamje si tuajat.
Nuk ju njoh dhe nuk dua që ta merrni këtë personalisht; por rrugët tona tash e tutje janë krejtësisht të ndara.
zotni,
une apsolutisht nuk e marr personalisht ate qe thoni.
e kuptuem qe keni komplekse ndaj katundarve, dhe e keptuem qe keni mllef. edhepse nganjihere thoni gjana te mencuna, nuk zgjate shume e disa rreshta ma poshte, ia humbni vleren atyne fjaleve, sepse keni nji fjalor tejet jo profesional, jo akademik, dhe mbi te gjitha jo si do te kisha prit une me e pas nji “specialist”.
sidoqoft nese ka dicka qe une kam te drejt me marr personalisht, asht fakti qe njerz si ju do te ulen ne nji tavoline e do te vendosin per dicka qe me takon edhe mue. por ky s’asht faji juej, por i vogelsise sime, kuptohet.
ju jeni siduket njeri nga ata profesionalistet, qe kundershtoni edhe atehere kur keni mendim te njejt me dike. ideja duhet me ardh prej juve, kete nevoje keni, e tani spo ju vleresoj personalisht po krejtesisht profesionalisht, si specialiste ne fushen time.
rreziku ma i madhe i kultures dhe gjuhes shqipe, nuk ekziston.
asht absurditet, me mbeshtet argumentet rreth debatit te gjuhes shqipe mbi kete frike jo reale.
por natyrisht, kush jam une me mendue, e kush jam une me thane mendimin tem. une sjam profesionaliste, as skam me shkue ne ndonji konference me bisedue rreth standardit te gjuhes shqipe, e ne dallim prej juve qe thoni se sjeni gege, por toske, une sjam as gege as toskte veq shqiptare.
Ardiana, ke shumë gabime në këto që thua.
Konferenca nuk do të mblidhet për të marrë vendime, por për të diskutuar se cilat janë problemet.
Gjithsesi, një ditë dikush do të vendosë diçka – dhe ky dikush do të vendosë në bazë të argumenteve që do t’i japin njerëz si unë, të cilët e studiojnë gjuhën dhe ia duan të mirën.
Ki parasysh që, për shumë prej gjërave që të lidhin me sferën publike, vendimet do t’i marrin gjithnjë të tjerët. Prandaj rëndësi nuk ka aq se kush do të vendosë – sesa që vendim-marrësi të jetë në mirëbesim dhe i informuar mirë.
Unë e ndjek këtë muhabet në blog sepse më shërben për t’u informuar. Kontakte të tilla nuk i zëvendësojnë dot studimet; të cilat megjithatë kanë vlerë për arsye të tjera.
Dua të them: mos u ngut të japësh gjykime personale, meqë ti nuk më njeh, as di se çfarë kam bërë në këtë fushë. Padija asnjëherë nuk përligj gjë.
Sa për ty, ndoshta ka rëndësi edhe të kuptosh rëndësinë e standardit për një shoqëri të qytetëruar – dhe jo vetëm për gjuhën; ose më mirë, që standardi nuk është parlament i versioneve paralele, as ekspozitë etnografike.
zotni,
dhe serish ndryshoni tonin, e ky ju ka hije ma shume.
une nuk ju njohe, siq nuk me njihni ju mue, por une mund te jap vleresim mbi ate qe thoni, ne baze jo te mendimeve qe shprehni, por menyres se si e bani kete. perderisa ju quani katunarizem dhe katunar, njerzit qe mendojne ndryshe nga ju rreth temes se standardit, mendoj se kam te drejt te ju gjykoj per kete. nuk ju gjykoj qe mendoni ndryshe, por si e shprehni kete mendim. dhe ju premtoj nuk asht gjykim personal, megjithese, kur shpreh nji mendim, kur vendos me fol, ma shume se mendimit, menyra se si flet, i fal njerzve edhe nji pjese te asaj cka je, mendoj une.
une e kuptoj shume mire randesine e standardit, une asnjihere nuk thash se s’duhet te kete standard, por vetem se duhet te kete reforma ne kete te tanishmin, reforma qe do te kene parsysh edhe gegenishten.
ju thoni : “…argumentet që sillni nuk qëndrojnë dhe propozimet që bëni, i bëni nga pozita të katundarisë që refuzon të pranojë diversitetin.”
– nuk po kuptoj si po refuzoka kjo pozite diversitetin?
ma perpara te kunderten. mendoj qe diversiteti nuk mohohet nese reformohet standardi drejt pasunimit te gjuhes? gjuha reflekton dijen e gjeneratave te kalume,asht pjese identiteti, e gjuha shqipe duhet me e pas nji standard, qe shkrin dy dialektet e saja ne te, jo per me krijue nji gjuhe qe i zhduk dialektet, por per me i mbrojt ato prej harreses.
Each time we lose a language
the ghosts who made use of it
cast a new bell.
The voices magnify. Soon,
listen, they’ll outpeal
the tongues of earth.
( Mark Abley )
ju gjithashtu thoni : ” Për fat të keq, ju – dhe këtu kam parasysh edhe autorë publikë si Albri Brahusha, jeni bartës dhe interpretues të këtij katundarizimi.”
– bartes te katundarizmit ?!!! si?
dhe ju thoni : ” Terma të tillë si katundar, katundari dhe katundarizëm i përdor për të shenjuar një fenomen që nuk ka të bëjë fare me gjeografinë dhe vendlindjen e njërit ose të tjetrit. E kam fjalën për një status mentis, të kujt nuk arrin dot të çlirohet nga konteksti i menjëhershëm ku i është zhvilluar (rastësisht) identiteti.”
– aha! po pse zotni perdorni keto terme per me shenjue nji fenomen te tille, nuk ka fjale tjeter ma te pershtatshme, e ma pak ofendues per katunaret ne fjalorin e gjuhes shqipe ?! terma te tille si katundar, katundari, dhe katundarizem, si kane lind? jam e sigurt qe zakonisht perdoren per me fye e tregue nenvleresim per dike. jam e sigurt qe kane burimin te injoranca. mendoj se keto terme, pa i’a zane per te madhe, mundet me i perdor nji njeri i thjesht por ju,nji specialist i gjuhes shqipe?!
– ju lutem mos shkoni ne konference me argumentue me terme “katundarizem” e “katunar” … apo jane keto fjale legjitime ndoshta ne debatin e gjuhes???
– jo standardi nuk asht ekspozite etnografike, pajtohem
Xhaxhai,
Une nuk e di ku e shikon karakterin shkaterrimtar te postimeve te mia. Sot nuk po flas per termin “katundar” qe e perdor si shpesh ne postimet e tua (kjo me kujton nja personazhe te tjere, po aq te mjere si njeri dhe tjetri), por do te flas dhe per kete, ne nje postim tjeter, nje dite tjeter.
Ne fjalorin freng, shiko sa sinonime ka fjala caresser (me perkedhele) :
flatter, caresser, honorer, courtiser, encenser, flagorner, louer, complimenter, louanger, gâter, choyer, combler, câliner, dorloter, pouponner, chouchouter [fam], toucher.
Plot 17 sinonime. Shkrimtari freng, apo folesi freng, ne shkrimet dhe te folmen e tij, nuk e ka aspak te veshtire te kerceje nga sinonimi ne sinonim per te dhene nje ngjyrese tjeter.
Shikoje mire ate chouchouter, ka nje [fam] ne kllapa. Do te thote, qe ne fjalor futen edhe fjale te zhargonit te ulet, te KATUNDARISE, nqs e do keshtu. Eshte njelloj sikur ne shqip te gjejme nje sinonim “katundar” per fjalen “perkedhel”. Qe mund te ishte psh, fjala “me lalushe”. Thuhet ne ca KATUNDE : mos e lalush fort ate djalin se i jep gishtin e te merr doren.
Tani hap fjalorin e GJUHES SE SHKELQIER shqipe dhe shiko a ekziston fjala “me lalushe” ne te. Jo. Sepse gjuha e shkelqier shqipe, gjuha e atire te shkelqierve eshte thjesht nje gjuhe e shkerdhier. Ja keshtu.
Kur kam perkthyer Beckettin ne shqip, ai kishte perdorur nje fjale te çuditshme “bouglé”. Jep e merr me te, jep e merr, asnje mundesi. Dhe shpetimi im ka qene nje fjalor i vjeter i frengut, me duket i shekullit te 14 a 15-te, dhe kam pare qe “bouglé” nuk ishte gje tjeter veçse origjina e fjales “bouclé” (me kaçurrela – nje nder kuptimet).
Ne shqiptaret, nuk e kemi luksin e te pasurit nje fjalor te shekullit te 14, por te pakten kete te shekullit te 21-te ta kem te plote.
Po ashtu, fjala “ploutre”, qe eshte shume e veshtire qe nje francez normal ta dije ç’do te thote. E pra, do te thote “tokmak”. Por ama, kjo fjale “ploutre” ekziston ne nje fjalor freng, patjater.
Kur kam shkruar une fjalen shqipe “kurt” (oborr), nje botuese me ka thene : nga na e ke nxjerre kete fjale ? I kam thene : e kam nxjerre nga kujtimet e mia dhe nga goja e gjyshes sime. Dhe madje kam kercenuar se do ta terhiqja fare perkthimin nese do te ma preknin kete fjale. Dhe ashtu u be. Fjala eshte aty. Dhe le ta marrin vesh shqiptaret, kudo qe te jene, qe “kurti” eshte nje “oborr”. Nuk ma merr mendja se ju ben dem ta dine.
Dhe pikerisht ketu dalim tek mjetet : po sikur t’i dhembin veshet atij Taqit atje ne maje te Gjirokastres, t’i dhembin veshet nga kjo fjala “kurt”, çfare behet ? Ketu ia kthej pergjigjen une : as me çahet menderja se ty te dhembin veshet nga fjala kurt. Fare fare. Ndaç lexoje, ndaç digje librin, s’ma nin palla fare. Po aq te drejte sa çka Taqi atje te me ngope mua fjale te katundit te vet si gjoja fjale te fisme dhe te panjolla per pushtetin popullor, po aq te drejte kane fjalet e gjyshes sime qe ka qene analfabete.
Kaq. Per katundarine, nje here tjeter. Si paradhenie, perdorimi yt qe i ben kesaj fjale eshte thjesht i pavendte dhe nuk te nderon.
ehe…, më ke kapur në një moment kur nuk kam mundësi të zgjerohem në përgjigjet.
Por të lutem përjashto çdo lloj dashakeqësie tek unë.
Terma të tillë si katundar, katundari dhe katundarizëm i përdor për të shenjuar një fenomen që nuk ka të bëjë fare me gjeografinë dhe vendlindjen e njërit ose të tjetrit. E kam fjalën për një status mentis, të kujt nuk arrin dot të çlirohet nga konteksti i menjëhershëm ku i është zhvilluar (rastësisht) identiteti.
Tani të vijmë te sinonimet. Diku tjetër, propozove që shqipja t’i hapë dyert e normës për gjithfarë sinonimesh të fjalës qumësht.
Unë të pyes: ku e ke parë këtë katrahurë ti?
Përmend fjalorët e sinonimeve të frëngjishtes. Zotëri, të gjithë këta fjalorë, vijnë me shpjegime se ku dallohen mes tyre sinonimet: në kuptime, në konotacione, në regjistra përdorimi, në nivele stilistike.
Unë do t’i hapja gjithashtu dyert e fjalorit për fjalën tamël, por do ta kategorizoja këtë fjalë kështu: fjalë krahinore. Përndryshe, fjala tamël nuk dallon kuptimisht (denotativisht) nga qumësht. I vetmi konotacion që mund të ketë, në raport me neutralen qumësht, është të tregojë provincat veriore të shqipes, ose gegësinë. Është fjalë vetvetiu e shenjuar stilistikisht.
Po do ta pranoje ti këtë? Kam frikë se jo.
Sinonimet janë pasuri e një gjuhe, si rregull, kur sjellin me vete nuanca kuptimore.
Fjalori i Mehmet Elezit ka me dhjetëra fjalë për organin seksual femëror. Unë pyes: kujt i duhen këto fjalë? Çfarë pasurie janë?
U duhen koleksionistëve, leksikografëve, etnografëve. Komunikimit, përkundrazi, nuk i ndihmojnë si të tilla. Nëse futen në tekste artificialisht, pa sjellë ndonjë nuancë të re, atëherë shkaktojnë pështjellim; sepse folësit instinktivisht do të kërkojnë që risinë në shenjues ta lidhin me një risi në të shenjuar.
Po çfarë dallimi kuptimor shpreson ti të zhvillosh midis qumësht dhe tamël? Ta quajmë qumësht të ftohtin dhe tamël të ngrohtin? Ta quajmë qumësht të dhisë dhe tamël të deles?
Këto gjëra janë qesharake, o zotëri.
Sinonimia, veçanërisht në lëmin e emrave të sendeve konkrete, nuk funksionon mirë.
Leksikografët flasin ndonjëherë për sinonime fjalori, ose gjuhësore (ndryshe nga ato ligjërimoret, që janë pasuri). Kështu, emrat e dhive sipas formës së brirëve ose të lopëve sipas ngjyrës ose modelit të larave: ka shumë të tilla, me dhjetëra.
Këto nuk janë sinonime, përveçse kur dikush kujtohet t’i mbledhë në një fjalor – përndryshe, nuk gjen njeri që, normalisht, të dijë katër ose pesë emra lopësh sipas ngjyrës së qimes. Zakonisht di një të tillë për lloj lope, e përdor kur i jepet rasti dhe kaq i mjafton.
Prandaj, sinonimet e padiferencuara nuk e pasurojnë leksikun, vetëm e pështjellojnë.
Dhe meqë ra fjala, urrejtja jote, që e manifeston kaq hapur, për Toskërinë, toskët dhe toskërishten nuk të ndihmon në debat.
”’Te vjen turp t’i thuash nje te huaji, po ja mo, fjalori yne eshte gjithe gjithe 50 000 fjale. ”’
Pak e sakte apo shume e perlume ?
Nuk e shoh si problem numrin, si problem shoh dukurite qe s’jane percaktuar, s’jane ‘quajtur’ e keshtu te na mundesohej te thirrurit e tyre, pra problem eshte cilesia e atyre 50 000 fjale, se po ‘te quajme'(percaktimi i se paraqitures) 50 000 dukuri qe na sherbejne sot, jemi kaluar.
Mendo nje çast thoin ( jo per ta lyer :d ) ai eshte shume i dobishem ne pjesen qe mbulon gishtin, por pertej pritet, kur ka funksion zbukurues lihet edhe ca pastaj kur nuk e kryen me as kete funksion, pritet.
Keshtu edhe shume fjale, pasi kalojne nga dobia tek zbukurimi e permbushin letersisht zbukurimin, duhen prere.
Nuk po vret shpirtin e askujt, po kryen funksionin e mirembajtjes.
Perfytyro ne epoken e gurit sa fjale do kete pasur per gure te ndryshem, por sapo zhduken funksionet e gurit, atehere fjala ose katalogohet si pasoje e pertacise a ndonje konservatorizmi te demshem ose zhduket.
Shiko sesi tek çdo perparim njerezor mund te gjejme nje gjuhe qe percakton me fjalet e saja dukurite e reja te zbuluara ndersa gjuhet e tjera ose i nenshtrohen ‘fjales se saj’ sikunder ndodh ne gjendjen natyrore ose fale njerezve largpames nuk i neshtrohen, por e detyrojne gjuhen e tyre tu jape fjalen, sepse nuk ka gjuhe ne bote qe nuk ta jep fjalen po ja kerkove, ka vetem njerez te paafte ose pertace qe s’mundin ose s’duan t’ja marrin fjalen.
Praktikisht gjuhet permbajne nje thes si me fjale mbeturina si me fjale qe tregojne nenshtrimin e shkuar gjuhesor (kulturor, administrativ – bash si keto te dyja).
Kete pjese te fjalorit te perbere nga fjale mbeturina dhe fjale imperialiste(vete fjala imperialiste eshte imperialiste), sado qofte edhe 90% une e shoh si ate pjese te ares qe ka nevoje per pune, me te cilen une nuk mburrem, le te kete fjalori 500 000 fjale te tilla, per mua jane 500 000 probleme qe duan zgjidhje, jo 500 000 fakte qe me japin te drejte te mburrem e atij tjetrit ndjenjen e turpit.
Turpi gjuhesor eshte nje ndjesi qe tregon nenshtrim, çka une per veten time e quaj te papranueshme. Ka dy lloj neshtrimesh, nenshtrimi i menduar dhe nenshtrimi i ndjere.
Nenshtrimi i menduar eshte pasoje e gjykimit mbi fuqite, krahasohen fuqite dhe vendos qe e mira jote kerkon nenshtrimin. Je ti ai qe vendos racionalisht nenshtrimin dhe deri ku ti e lejon kete nenshtrim, pertej asaj pike je prape ti qe vendos se ketu arriti thika ne eshter, keshtu qe eshte i papranueshem.
Keshtu mund ti nenshtrohem fjaleve te huaja deri ne njefare pike, pertej ngre krye.
Nenshtrimi i ndjere, eshte nenshtrim qenesor/ontologjik, ka depertuar thelle dhe eshte ai qe detyron mendjen time te gjykoje, ne kete rast une gjykoj si i nenshtruar jo si njeri i lire. Por une jam njeri i lire, liria e qenies eshte e paçmuar se me ben te jem njeri i lire dhe nese te qenit tim ndodhet ne gjendje nenshtrimi, une e zoteroj aftesine te gjykoj e te zgjedh çastin e duhur per t’u çliruar apo me shkurt jam ne gjendje ta mendoj vete te miren e te keqen dhe s’ka gje me te çmuar se te gjykosh me mendjen tende ç’eshte mire e ç’eshte keq, mekati fillestar eshte fitore e madhe e njeriut.
Pra nese njeriu veren tek vetja ndonje nenshtrim te ndjere, duhet ta pastroje qenien e vet e nenshtrimin t’ja kaloje te qenit te vet si nenshtrim i menduar(ato qe mund te duken nenshtrime si pasoje e ndjenjave fisnike si dashuria, miqesia, bujaria etj, nuk jane nenshtrime por nevoja te qenies, mohimi i qenies mundeson cilesimin e tyre si nenshtrime dhe i vendos ne rrafshin pragmatik, si nenshtrime te menduara- egoizmi i qenies zevendesohet nga koncepti nevoja praktike ).
Keshtu ne rrafshin gjuhesor, turpet si nga sasia e fjaleve ne fjalor apo turpi ndaj standartit, duhet te zevendesohen nga nenshtrime te menduara, keshtu mund te gjykojme me mendje te çliruar, si ç’duhet bere me fjalet ashtu edhe ç’duhet bere me standartin; sado gjuhetare te vihen kunder per arsye te ndryshme, perfshire edhe per shkak te ligjeve sinkronike, nuk ka gje qe e ndal gjykimin e njeriut se ç’eshte mire e ç’eshte keq, as vete Zoti se ndali dot dhe s’ka pare njeriu deri me sot autoritet me te plotfuqishem e s’ka per te pare ndonjehere.
Nderkaq ehe.. te kujtoj se gjuha nuk njeh vetem fjalet e fjalorit, gjuhet me gramatika te fuqishme i shtojne fjalet edhe nga poshte-lart jo vetem majtas-djathtas, para-prapa, se jane gjuhe me tre permasa.
Fjalori i gjuheve me gramatike te dobet, zgjerohet shume majtas-djathtas e para-prapa, sepse permasa e trete po u shkon per lesh, prandaj mos u shqeteso shume per shqipen se hyn tek gjuhet me gramatike te fuqishme dhe e mira eshte qe mjaft te krijosh nje fjale se fale gramatikes i ke gati konceptet. Shqipja eshte gjuhe mjaft racionale, teorikisht edhe shqiptaret mund te jene mjaft racionale, por duhet te duan te jene.
Per kete punen e katundarise, katunarise apo leshmeqimes, une kam folur gjera e gjate diku tjeter, do t’i gjej dhe do t’i leshoj ketu, sepse une s’kam as fuqi as nerva qe te debatoj me cilindo qe me del perpara ne udhe me te njejtat fjale dhe argumente : ik mer katunar, ku di gjo ti.
Kjo eshte vertet shume e padenje per kedo. Po, une jam katundar, jam lindur ne nje plemë, se ashtu qe puna. Edhe qyrrat i kam fshi me mengen e fanelles deri ne vit te trete gjimnaz, pastaj sikur m’u thane pak. Ne shkolle te larte, te gjithe me thirrnin katunar, edhe jam traumatizuar, dmth jam shume i kompleksuar, nuk di nga te shkoj se me ze turpi nga qytetaret.
Mire, t’i leme lojrat, po mjaftohem me thjesht nje shprehje te Claude Levi-Strauss, nje katunar edhe ky qe shkonte te rrinte me katunaret e Amazonise, dhe qe thote keshtu :
“Barbar eshte ai qe e quan tjetrin barbar.”
_________
Daberdani,
A e ke provuar ndonjehere te perktheni gjera vertet serioze ? Le te themi, Emmanuel Levinas ? Psh, “Totalité et infini” ? Ose ate bomben tjeter “Autrement qu’être ou au-delà de l’essence” ?
Provoje njehere dhe shiko sa nevoje do te kesh per shqipen e katundit tend.
Pasuria e fjalorit eshte thesar, ajo na ben qe te mos ngecemi asnjehere ne gek-mek. Nqs do te kishim shume fjale, nuk do te rrinim duke krijuar keqkuptime me njeri-tjetrin ngaqe fjalite na dalin me treqind kuptime. Kur nje fjale futet ne 300 kuptime ngaqe ske fjale te tjera, atehere aty qofsh ti per te marre vesh çfare behet.
Tungatjeta.
Të premten që shkoi, më kishin ftuar në Pasdite në Top Channel, për të folur për çështje të gjuhës.
Bisedën mund ta ndiqni në këtë link:
http://www.top-channel.tv/video.php?id=19600
Intervista me mua fillon pas dokumentarit që hap programin.
Kam prekur disa nga temat që i diskutuam edhe këtu gjerë e gjatë.
E kam hasur shumë shpesh këto kohët e fundit idenë se, shqiptarët, pavarësisht dialektit që përdorin, kuptohen me njëri-tjetrin.
Është e vërtetë se përgjithësisht, sot, kur një lushnjar takon një pukian, ka gjasa të kuptohen fare mirë.
Por kjo nuk është meritë as e të folmes pukiane e as asaj lushnjare, por është meritë e institucionit të standardit, të cilin e shpërfillim me naivitet të pafalshëm në emër të demokracisë në gjuhë.
Në fakt, dje – vetëm dje – një lushnjar, kur takonte një pukian, nuk kishte asnjë garanci mirëkuptimi në muhabet.
Shembull:
Stërgjyshi im, gjirokastrit, ishte profesor. Si i tillë, në shtëpi, përdorte gjuhën e anesë së tij; në punë, nxënësve u fliste në elbasanllishte.
Vajza e tij, ime gjyshe, në familje, përdorte gjuhën e anesë së saj; në shkollë, mësoi elbasanllishten sikurse gjithë moshatarët e saj në vitet ’30.
Në fund të viteve ’30, familja u shpërngul në Tiranë. Në banesën e tyre, fqinjët ishin shkodranë, qytetarë edhe ata, informacion i rëndësishëm ky.
Stërgjyshi dhe stërgjyshja ime mundeshin të komunikonin lirshëm me zotninë dhe zojën e shtëpisë fqinje, falë gjuhës standarde që përdornin të dyja palët.
Po ashtu, edhe fëmijët krijuan shoqëri të afërt midis tyre, gjithë duke përdorur standardin e kohës.
Por familjet kishin prurë në Tiranë edhe nënat, të cilave njëra palë i njihte si ane, tjera si nanë.
Kur katragjyshet përkatëse uleshin bashkë për muhabet, kishin nevojë për mbesat e nipërit që t’u përkthenin gjuhët sepse secila palë akuzonte tjetrën se nuk e njihte shqipen.
Në vitet ’30-’40 pra, një qytetare gjirokastrite dhe një e tillë shkodrane, nuk kuptoheshin kur flisnin, ndërkaq që të dyja palët flisnin, në princip, një gjuhë. Kjo sepse asnjëra nuk e njihte standardin, kodin e shqipes së përbashkët me të cilin komunikonin lirisht brezat poshtë tyre.
Për burrat e gjeneratës së katragjyshërve tanë, situata ka qenë sigurisht më pak e vështirë.
Institucione si ushtria, tregu, zanati apo shkëmbimet publike në përgjithësi, i zbusnin sidoqoftë ndryshimet gjuhësore dhe i detyronin përdoruesit e shqipeve të ndryshme të kuptoheshin e t’i përshtateshin shkëmbimit të ndërsjelltë.
Për gratë e izoluara në dialektet e tyre, situata ka qenë shumë herë më e vështirë. Ndaj, sidomos kur lexoj elementë të gjinisë femërore që e sulmojnë standardin, habitem.
Brezi i gjysheve feministe ka luftuar për lëvrimin e standardit gjuhësor si standard emancipues për gruan.
Personalisht, kam nostalgji për standardin e elbasanllishtes për një mori arsyesh. Do të kisha dëshiruar që kjo e mesme e artë e dialekteve të shqipes, që paqëtoi shumëkënd e me të cilën u formua një brez i tërë, të ishte ruajtur e pasuruar.
Fatkeqësisht, nuk ndodhi kështu. Fatmirësisht ama, standardi nuk u shkatërrua si institucion. Kjo sepse institucioni i standardit është i vyer jo për formën që ka, por për funksionin që kryen.
Fakti që ne mundemi të kacafytemi dhe përgëzohemi sot me njëri-tjetrin tregon se, standardi, cilido qoftë ai, qoftë edhe arbitrar, është i domosdoshëm që ne të vazhdojmë të komunikojmë pa përkthyes si katragjyshërit tanë.
Mënyrat se si mund të ndryshojë standardi për t’iu përshtatur më mirë të gjithë përdoruesve të të folmeve shqipe, do të impozohen natyrshëm gjatë përdorimit dhe zhvillimit të gjuhës.
Që standardi një ditë do të ndryshojë pra, kjo është e paevitueshme. Por ndryshimi lipset të jetë gradual, në mënyrë që të intregrohet natyrshëm; kryesisht dhe preferueshëm nëpërmjet lëvrimit të kulturës, jo me letra nga populli, as me fletërrufe.
Ma poshte asht nje poem e shkruajtun ne gegnisht, por mjaft e kuptueshme edhe per toskun. Gjuha duhet me j’u nenshtru ditunise.
Autori asht geg.
Kur të vdes, le të bahem bar
në malet e mija në pranverë
në vjeshtë do të bahem farë
Kur të vdes, të bahem ujë
…e fryma eme avull
në fusha do të bie si shi…
Kur te vdes, le të bahem gur
në skajin e vendit tem
të qindroj kufi.
M.C