Virion Graçi shkruante para pak ditësh në “Shekulli” për vlerësimin që po i jepet shkrimtares dhe intelektuales Musine Kokalari, të persekutuar gjatë nga regjimi i Enver Hoxhës dhe të rehabilituar pas vitit 1990.

Shkrimi i Graçit nuk ka të bëjë veçse tërthorazi me lumin e lëvdatave të pakursyera dhe teprimeve retorike që vërshon në tekstet publicistike, sa herë bie fjala për autorë të dënuar, të përndjekur, të nëpërkëmbur ose të pabotuar.

Përkundrazi, aty ngrihet një shqetësim tjetër.

Shkruan Graçi [theksimi im, 2Xh]:

Duke parë Musinenë dhe veprën e saj si subjekt, vërehet se krijimtaria e saj letrare nuk kulmohet në skenën letrare të kohës; krijimtaria e saj shënohet nga modestia, shkrimet e saj nuk priren nga novatorizmi përtëritës as në rrafshin e përmbajtjes as si formacione stilistikore; skicat dhe rrëfimet e Musinesë, dukshëm janë në nivele modeste krahasuar me shkrimtarë të afirmuar, bashkëkohës me të si Koliqi, Migjeni, Nonda Bulka, Kuteli, etj; poezitë e saj janë përgjithësisht variacione të cekëta vetjake pa konotacione të spikatura të vlerës artistike dhe të pathosit shoqëror, krahasuar po ashtu me poetë të njohur shqiptarë të asaj periudhe si Migjeni, Petro Marko, Lasgush Poradeci, etj.
Për të verifikuar vendin e Musinesë në skenën letrare të kohës mjafton të shikohen disa nga skicat e saj me titujt: Burri, shoku Qenit; Paç Fatin e të Ligavet; Mos qofshin vjerrat e zeza; S’ja gjen çiftin; Daltë nga goja jote e vaftë në vesh të perëndisë, etj; për të parë vendin modest të Musinesë mes kolegëve shkrimtarë të brezit të saj mjafton leximi rutinë, mjafton një analizë elementare për të provuar racionalisht se autorja, kur shkruante ecte me hapin e zakonshëm të shoqërisë, madje, në disa raste renditej e barazitej me mentalitetin e më të prapambeturve, ç’ka s’përbën vlerë dhe arritje për një shkrimtar, përkundrazi.

Me fjalë të tjera, Musinesë duhet t’ia nderojmë kujtimin dhe t’ia përjetojmë ç’ka hequr padrejtësisht, për shkak të profilit të saj politik, social dhe kulturor; por kjo nuk duhet të na bëjë ta ngremë në qiell veprën e saj letrare, e cila mbetet mediokre, madje edhe në krahasim me veprën e shkrimtarëve të tjerë shqiptarë të kohës.

Çfarë e shtyn pikërisht Graçin të ndërmarrë një analizë të tillë, nuk e kam të lehtë ta ftilloj; edhe pse mjafton një shëtitje çfarëdo në Google, për të parë se Musineja quhet rëndom “personalitet i shquar i letrave shqipe”, “shkrimtare e shquar”, “intelektuale e shquar”, etj. Në Gjirokastër sapo është mbajtur një konferencë shkencore për veprën e saj, e organizuar nga universiteti “Eqrem Çabej” (aktet e kësaj konference me siguri do t’ia kalojnë, për nga vëllimi dhe numri i fjalëve, opera omnia-s të Musinesë së shkretë); ndërsa një bareliev në bronz është vendosur në qendër të qytetit. Çuditërisht, në konferencën në Gjirokastër ka folur përsëri Virion Graçi, këtë herë në cilësinë e pedagogut në Departamentin e Gjuhës dhe të Letërsisë Shqipe, për të thënë ndër të tjera se:

26 vjet pas vdekjes institucionet të rëndësishme shtetërore, më në fund kanë arritur të zbulojnë fuqishëm kontributin e saj të çmuar, artistik dhe politik […] Në krijimtarinë e Musine Kokalarit gjejmë të pasqyruar jo vetëm normat zakonore, traditat apo kontrastet e shumta që karakterizojnë jetën familjare e sociale të rajonin jugor, por edhe psikologjike të njeriut dhe nevojën e ndryshimeve të tij.

Si duhen gjykuar këto kontradikta? Studiuesi Novruz Shehu, autor i teorisë së komplotit, sipas së cilës Musine Kokalari ende nuk u pranokësh nga elitat e Gjirokastrës për shkak të konfliktit të saj me Enver Hoxhën (por që tani pas konferencës me siguri do të jetë qetësuar), me të drejtë e klasifikon veprën e Kokalarit si letërsi etnografike, e cila përcjell besnikërisht një pasuri të habitshme fjalësh, shprehjesh, konceptesh, bestytnish dhe mënyrash të menduari karakteristike për jetën provinciale qytetare të Gjirokastrës në vitet 1930.

Kam pasur në shtëpi, në Tiranë, edicionin origjinal të vepërzës Siç më thotë nënua plakë, të cilën në familje e kishim lexuar aq shumë, sa ishte bërë fije-fije. Me aq sa mbaj mend, ajo vepër ishte unike në llojin e vet, por vështirë se do të mjaftonte për ta quajtur autoren “të shquar”; ajo vetë, me siguri, do të qeshte e para nëse diçka e tillë do t’i sugjerohej.

T’i japim atëherë të drejtë Graçit të “Shekullit”? Jo menjëherë. Sepse po t’i hedhim një sy kritik letërsisë shqipe, që nga Gjon Buzuku deri te Kasem Trebeshina, do të gjejmë atje një mori veprash dhe autorësh që lënë shumë për të dëshiruar nga pikëpamja thjesht artistike ose letrare, edhe pse kanë rëndësi për arsye të tjera, jashtëletrare.

Me përjashtime të rralla, si De Rada i Milosaos, Naimi i Luleve të Verës, Fishta i Anzave të Parnasit, Lasgushi i viteve 1930, Koliqi tregimtar dhe Migjeni i Vargjeve të Lira, letërsia shqipe e traditës nuk shquhet për maja artistike, as po ia kërkon kush ato maja.

Atëherë ku është problemi me Musinenë? Me të drejtë, Graçi përmend retorikën e dalë jashtë kontrolli, manipulimin politik dhe papërgjegjësinë e publicistëve; për të vënë në dukje se prirja për të mbuluar çdo autor me lëvdata të tepruara rrezikon të japë efekt të kundërt – dhe pikërisht nivelimin e vlerave letrare, homologimin e autorëve dhe sanksionimin e kriterit ideologjik si kriter sundues në historinë e letërsisë.

Shkruan Graçi në “Shekulli”:

Pas rizbulimit honorifik të figurës së M. Kokalarit nga institucione të rëndësishme të shtetit, në kontekste të fuqishme politike e propagandistike të tranzicionit: po zbulohen sheshit krimet e diktaturës, po bëhet me sistem rehabilitimi i viktimave dhe martirëve të demokracisë, po shkruhet drejt, pa retushe historia e Shqipërisë dhe ajo e individëve të anatemuar prej historiografisë zyrtare-komuniste, e të tjera slogane të ricikluara si këto, krijohen, mendoj, vështirësi të reja artificiale për gjykimin dhe interpretimin e saktë profesional të trashëgimisë së saj letrare dhe publicistike.

Natyrisht, duhet të gjejmë kurajon dhe të pohojmë haptazi se jo çdo shkrimtar i vrarë, i shtypur, i persekutuar, i burgosur, i internuar, i censuruar dhe i ndaluar nga regjimi komunist i Hoxhës ka qenë shkrimtar i madh ose “i shquar”. Kjo nuk e bën më pak kriminal regjimin që, në shumë raste, ua preu këtyre autorëve jetën dhe veprën në mes, ua ndau përgjysmë, ua këputi kordat vokale dhe ua theu gishtat me të cilët mbanin penën.

Musine Kokalari do të kujtohet për kalvarin e saj njerëzor; por edhe si e para shkrimtare shqiptare, si veprimtare politike dhe për të drejtat e gruas, si intelektuale e kohës së vet. Do të kujtohet edhe për vlerat e veprës së vet modeste, por stilistikisht të kulluar; sikurse ka muzikantë që kujtohen për nokturne jo për simfoni; për etyde e impromptu për piano, jo për opera dhe oratorio.

Por çfarë ka më shumë rëndësi, është që vepra e saj letrare të vlerësohet prej kritikëve seriozë dhe historianëve të letërsisë, jo prej publicistëve, amatorëve dhe letrarëve të rinj; aq më pak atyre të tjerëve, që duan ta përdorin atë vepër për të larë hesape ose kryer revanshe personale gjithfarësh.

Përndryshe, homologimi i shkaktuar nga fjalët e mëdha, nga epitetet e tipit “i shquar”, “i fuqishëm”, “i pashoq”, “unik”, madje edhe për autorë që, për fatin e tyre të keq, nuk i ka lexuar dot kush, vetëm sa e dëmton letërsinë dhe kulturën shqipe; meqë kur të gjithë janë të mëdhenj, atëherë asnjëri nuk është.

Përsëri Graçi i “Shekullit”:

Në dijeni të plotë të interpretimeve të kryera deri më sot për veprën letrare të M. Kokalarit, në pritje të kontributeve të çmuara që sjellin veprimtaritë shkencore në rang rajonal e kombëtar, mbetet të shihet sot e në të ardhmen se cilët parametra mbizotërojnë në gjykimet përmbyllëse: do t’i jepet përparësi autorit-njeri, apo veprës së tij të pakryer, të papërsosur; do t’i jepet theks vlerës morale dhe asaj etike ndaj vlerave të mirëfillta letrare-estetike, apo do të ndodhë e kundërta; do t’i jepet përparësi emotive keqardhjes njerëzore, nderimit për një jetë të sakrifikuar për ideale të drejta, duke nënrenditur rrjedhimisht peshën reale të autores, apo do të ndiqet rruga e anasjellët.

Megjithatë, zgjidhja që propozon autori më duket e pamjaftueshme, madje sipërfaqësore:

Përvoja e deritashme ka treguar se manitë absolute të mohimit a të pohimit ekstrem, për shkaqe të forta jashtë letrare, kanë karakterizuar opinionet zyrtare dhe institucionet përkatëse të vlerësimit të kulturës e të arteve.

Duke shpresuar t’u ikim sa më parë qasjeve tradicionale, mund të thuhet me siguri se, pavarësisht zgjedhjeve dhe përfundimeve që mbrihen nga studiuesit, nga pjesëmarrësit në diskutimet e interpretimet për M. Kokalarin, e jo vetëm në rastin e saj, pashmangshëm mund të pajtohemi ndonjëherë rreth një konkluzioni më të qëndrueshëm: sërish dhe përherë është shoqëria institucioni më i lartë vendimmarrës; me shijet e saj, me cilësitë qytetare, intelektuale dhe botëkuptimore është pikërisht ajo që vendos edhe për fatin e mbramë të bijave e të bijve të saj shkrimtarë e artistë.

Po si do ta vendosë dot këtë shoqëria, në qoftë se mediat dhe tutorët e tyre politikë vijojnë të patrazuara me dizinformime, ideologjizime dhe panegjirikë shkruar prej amatorësh të papërgjegjshëm?

Si do ta vendosë dot këtë shoqëria, në një kohë kur roli i kritikut, si zbulues dhe promovues vlerash letrare dhe artistike është komprometuar krejt, për shkak të katastrofës së standardeve intelektuale në faqet kulturore të mediave?

Si do ta vendosë këtë shoqëria, kur kritikë përndryshe të njohur e të respektuar, historianë të letërsisë dhe intelektualë e kanë vënë në pikëpyetje prestigjin e fjalës dhe të personalitetit të tyre, duke u angazhuar në ndërmarrje kulturorisht të dyshimta, si shkrimi i parathënieve ose recensioneve himnizuese për vepra mediokre, të dështuara ose qesharake?