Në shkrimin Me miell hua, Xha Xhai i pati ndarë në disa kategori shqiptarët që reagojnë ndaj fjalëve të huaja të panevojshme. Puristët, folkloristët, gegofilët, preciozistët, dhe ndonjë figurë tjetër që përvijohet por nuk emërtohet qartë.
Jam i bindur se kategoritë e mësipërme janë të paplota, sikurse jam i sigurtë se nuk ishte ky qëllimi i artikullit të bukur të Xha Xhait për përdorimin e fjalëve të huaja në shqipen e sotme. Madje, kategoritë mund të pasurohen edhe më tej, ashtu siç mund të nyjtohen nëpërmjet nënkategorive specifike.
Në fakt, personi që thotë “kam me atraversu rrugën”, ose “duhet me i involvu politikanët”, ka gjasa t’i japë alergji puristit, por njëkohësisht ia shkel syrin haptazi ithtarit të paskajores gege. Nga ana tjetër, ka personazhe në Shqipëri që flasin shqip sikur ta përkthenin në kokë nga një gjuhë tjetër. E flasin pastër, me “gjithpërfshirje” dhe “foltore”, pra me fjalë shqipe “safì”, por jo rrallë i rreshtojnë ato sipas një sintakse të importuar pa doganë, ose përdorin fjalë të huaja thjesht për t’i kumtuar bashkëbiseduesit mesazhe jashtëgjuhësore.
Fjalët e huaja nuk duhen snobuar a priori. Kur lipsen, e gjejnë “vetë” hapësirën e duhur në ligjëratë. Problemi është kur nuk i duhen kujt, as folësit as dëgjuesit. Personalisht, kur shoh fjalë të huaja në një tekst shqip, përpiqem t’i lexoj instinktivisht si orvatje stilistikore për të thënë diçka më tepër, ose si pamundësi leksikore për ta dhënë atë fjalë në shqip. Si të thuash, fjalët e huaja përdoren përgjithësisht ose kur nuk ua gjejmë përkueset në shqip, ose kur duam t’i japim një ngjyresë tjetër termit. Këtu shembujt janë të tepërt. Më interesant më duket përdorimi i së njëjtës fjalë të huaj por në kontekste të ndryshme. Weltanschauung, për shembull, mund të përdoret në lëmin e filozofisë, por mund të përdoret edhe kështu: “Ministri i Jashtëm shqiptar i shpjegoi homologut të vet gjerman Weltanschauung e qeverisë shqiptare”. Në këtë rast, nuancat figurative kërkojnë domosdoshmërisht interpretim.
Pikërisht, duke ndjekur metodën e porsa përmendur, u përpoqa ta interpretoj kopertinën e fundit të revistës Klan. 
“Vakancat në krizë”, thotë me të madhe ballina e Klan-it. Është e qartë se “Vakancat” është fjalë e huaj, madje nuk do ta quaja as italianizëm, meqë nuk është huazuar ende në sistemin e shqipes, pavarësisht se është transkriptuar në shqip. Megjithatë, ndryshe nga puristët, nuk e çjerr fytyrën, as kam ndërmend ta marr megafonin për atentat kundër shqipes. Mos vallë fjala është përdorur qëllimisht? Me siguri, mendoj, meqenëse kemi të bëjmë me titullin më të rëndësishëm të numrit. Titulli i ballinës, zakonisht, është më i menduari nga të gjithë, sepse shikueshmëria e tij është e lartë.
Mirëpo, pas disa orvatjesh justifikuese detyrohem të ngre duart lart. Titulli i ballinës me siguri i referohet shkrimit të Renato Kalemit “Po pushojme ne…shtepi”. Mirëpo, ky artikull flet për krizën e turizmit në botë, si rrjedhim evokimi i botës italiane nëpërmjet fjalës “vakanca” duket krejt pa kuptim. Madje Italia nuk është përmendur asnjëherë në shkrim. Titulli “Vakancat në krizë” do të kishte kuptim sikur artikulli të ishte përqendruar në krizën, ta zëmë, të turizmit italian. Natyrisht, duhet mjaft guxim për ta vënë në ballinë të revistës, por gjithsesi mund të pranohej. Më i përshtatshëm do të ishte përdorimi i fjalës “vakanca” sikur të flitej për pushimet në Romë, sepse lidhja me filmin e famshëm “Vacanze romane” (Roman Holiday) të regjisorit William Wyler (me aktorët Gregory Peck dhe Audrey Hepburn) do të ishte e lexueshme nga të gjithë. Madje referimi mund të pasurohej me stilin Dolce vita dhe këngën e njohur “Vacanze romane” të grupit Matia Bazar.
A mund ta gjejmë përse është përdorur fjala e huaj në titullin e mësipërm? Për mua është Mission: impossible. Po unë, jam purist apo preciozist? Kjo është punë për ju, jo për për mua.
Problemi eshte qe njerezit kane harruar gjuhen e nanes se tyre. Dhe ketu nuk po flas per gjuhen shqipe si gjuha meme, por po flas pikerisht per gjuhen e “nanes qi t’ka ba kryet”.
Spurdhjeqer, maskarenj, fodulle, idiote, debila – te gjithe keta kane lidhur besen per te mos folur ashtu siç fliste dikur nana e tyre kur i perkundte ne djep.
Te gjithe ata qe jane rritur nga nje mami dhe jo nga nje nane, te gjithe jane marre mendsh pas llomotitjeve dhe derdellitjeve papushim.
Ka arritur puna deri aty sa te mos lexoj asnje gazete, te mos shoh asnje TV, dhe te tallem si te mundem me mizerine e faqeve shqiptare ku shndrit dhe xixellin SKAMJA, VARFERIA MENDORE.
Eshte gje e njohur tashme se interneti shqiptar nuk ka prodhuar asgje te dobishme, perpos nje llumi shkrimesh pa fund qe kane ndyre rrenjesisht mendjet e lexuesve. Ne internetin shqiptar nuk gjen asnje vlere, nuk gjen asgje ku te ndalesh dhe te mendosh, nuk gjen asgje qe te te hipe deshira ta perkthesh ne gjuhe te huaj dhe t’ua besh te ditur mendjeve te huaja.
Por ndoshta e gjithe kjo eshte kalimtare. Ndoshta do te vije dita kur llomotitesit do te jene lodhur dhe do te fillojne te merren me gjera te prekshme, te thjeshta, te kuptimta per kedo dhe ne cdo kohe. Ndoshta do te vije koha e vlerave. Tani per tani, jemi ne epoken e DERDELLITJEVE.
Për mendimin tim është bërë si punë tangërllëku përdorimi i fjalëve të huaja me vend e pa vend, si në kët rastin e kopertinës së Klan-it. Në këtë kopertinë unë shikoj fare qartë dy gjëra:
1) Botuesit nuk i intereson fare cilësia e shkrimeve.
2) Botuesi, nëpërmjet gazetarit në fjalë, i përshtatet një ambienti që nuk e shikon me sy të keq përdorimin e këtyre fjalëve, përkundrazi.
Ne duhet të llogarisim që shumica e shqiptarëve konsumojnë gjuhën shqipe nëpëmjet televizorit, disa prej tyre nëpërmjet gazetave dhe gradualisht varfërimi i shqipes nuk ka se si mos të pasqyrohet kudo. Të përdorësh shqipen me kujdes, të quajnë antik/i lashtë/ivjetëruar, nuk je cool, trendy etj etj.
Çfarë e përcakton suksesin e përdorimit të njimendttë të gjuhës?
Përdorimi (d.m.th. forma e jashtme ndërtimore) dhe thelbësorja (d.m.th. kuptimi që fjala mbart në vetvete)
Thelbësorja mund të shndërohet në të panevojshme, në qoftëse gjuha që e formëson atë nuk është e nevojshme, (tamam siç e zbërthen me hijeshi Pishaku)
Besueshmëria e një fjale (forca e saj bindëse) nuk varet vetëm nga domosdoshmëria e stilit (formatimit), me të cilin vendoset ndërmjet fjalësh të tjera vet fjala.
Roli i teknikës së rrëfimit (fjalëvendosjes) është jo më pak i rëndësishëm. Por pa formatim të jashtëm nuk ka besueshmëri të brendshme (nënkupto kuptimësi të njimendttë të fjalës)
Fjalërrjedhja e shfrenuar, huazimet dhe ekstravaganca e tyre na hipnotizojnë, duke zhvlerësuar çdo kundërshtim estetik a etik që mund të kishim mbi kuptimin e fjalës.
Të flasim për nevojën e domosdoshme të stilit është relativisht e lehtë, por më e vështirë të shpjegosh se çfarë kemi parasysh me thelbësoren, një cilësi që i kërkohet gjuhës për të qenë bindëse.
Ndoshta mënyra më e mirë për të përshkurar thelbësoren është të shpjegosh të kundërtën, stilin që dështon në të përshkruarit e një kuptimësie për shkak se na mban larg saj me fjalë të tjera, një stil që na bën të vetëdijshëm se jemi duke lexuar diçka (me të vërtetë të huaj), na pengon të përjetojmë kuptimësinë së bashku me thelbin e domethënies së vet fjalës.
Kjo gjë kuptohet kur lexuesi ndien një boshllëk, boshllëk midis asaj që po tregohet e gjuhës me të cilën tregohet.
Ky largim apo kjo ndarje midis gjuhës (dhe formës me të cilën rrëfehet) e zhduk forcën bindëse të fjalës. Papërshtatshmëria e stilit na bënë të ndiejmë se midis fjalës dhe kuptimit ka një ndarje të madhe, një çarje që nxjerr në pah të gjithë sajesën dhe arbitraritetin mbi të cilin mbështetet forma rrëfimtare e që vetëm gjuha e sukseshme ia del mbanë ta shprehi.
Një stil i tillë për t’ju avitur fjalës dështon, është i panevojshëm, kur lexojmë, kuptojmë se, po të tregohej ndryshe me fjalë të tjera, e njëjta fjalë do të ishte më e mirë, që, nga pikëpamja etike do të thotë thjesht më bindëse. Çështja e mungesës së sinqeritetit të atij që shkruan, është thjesht një çështje estetike, jo etike.
Kur flasim për cilësinë e thelbësores, që duhet të ketë çdo fjalë, fjali, a shkrim, në veçanti, kemi parasysh pikërisht një shkrirje të tillë të përsosur mes ballinës së jashtme dhe themeleve të brendshme të ngrehinës së fjalës. Gjë e cila kërkon jo më pak disiplinë se shkencat ekzakte.
“Po unë, jam purist apo preciozist? Kjo është punë për ju, jo për për mua.”
Në fakt, asëll asëll, kjo është punë për shqipen.
Ndërkaq, personalisht, kam vetëm lëvdime për shqipen që sapo lexova.
Ky është ndër të vetmit mejdanë ku shqipja trajtohet me dinjitet dhe respekt të posaçëm. Merita, në rradhë të parë, i takon të zotit të shtëpisë e pastaj cilitdo që hyn këtu pa këpucë dhe me çorape të pastra.
Kish ardhur ndoshta koha për ta përgëzuar sinqerisht të zotin e shtëpisë për nivelin e lartë të mirëmbajtjes së gjuhës sonë të vogël e kaq të keqtrajtuar.
Falenderoj Pishakun që na e dha këtë mundësi.
Për titullin “Vakancat…
Po sikur të kishim vetëm një shembull tjetër paaftësie?
Nipi
Disa nga ceshtjet qe mendoj se ia vlejne te diskutohen po i parashtroj ne forme pyetjesh;
1. Gjuha si themel i identitetit shqiptar. Nese marrim si te mirqene kete argument a mund te themi se sot kemi te bejme me nje krize identiteti nder shqiptare? Si rrjedhim kriza pasqyrohet edhe ne gjuhe. Pra nje ndryshim psikologjik qe reflektohet edhe ne gjuhe?
2. A mos jemi duke kerkuar shume nga nje popull me histori te shkurter kultivimi gjuhesor? A mos ndoshta kjo eshte rrjedhoje normale e zhvillimit megjithe negativizmat e shumta te saj? Aq me teper kur flasim per nje nga gjuhet qe renditet nder te parat ne bote per huazime sic eshte shqipja?
3. Rilindja ishte simbol i nje periudhe kur elita ndikonte masat. Sot eshte e kunderta. Rilindja vepronte ne nje realitet kur masat iu bindeshin elitave dhe jo kur elitat populiste kerkojne te kenaqin masat sic eshte realiteti i sotem (jo vetem shqiptar). Dmth kur sot kemi nje ‘sundim’ te pop kultures a nuk eshte normale qe edhe gjuha te ndikohet me shume nga poshte-siper sesa nga siper-poshte?
4. Ne kushtet kur nje popull eshte duke njohur dhe eksploruar kufijte e tij shoqerore, etike, estetike etj. pra ne kushtet e nje hazdisjeje sociale e cila perfundimisht do te zbutet, a nuk do te ishte edhe nje hazdisje gjuhesore mese e kuptueshme? Dhe ne vend qe te censurojme kete hazdisje a s’duhet te merremi me teper me shembujt e duhur dhe t’i perkrahim ata, thjesht duke e injoruar hazdisjen?
5. Nje nga goditjet kryesore gjuha sot e merr nga media. Jo vetem kaq por si nje popull i varfer qe natyrshem e kalon shumicen e kohes para ekranit edhe ndikimi nga media eshte i fuqishem per shqiptaret. A s’duhet te perqendrohen energjite per kultivimin e gjuhes kryesisht ne media?
6. Gazetaret e sotem vijne kryesisht nga Letersia dhe nga Gazetaria, pra deget qe me se shumti merren me kultivimin e gjuhes. Cfare ndodh ne keto dege? A eshte trupi i pedagogeve i paafte apo jane studentet e tille? Apo te dyja keto grupe jane thjesht pjese e kesaj hazdisjeje sociale? A mos ndoshta stili i mesimdhenies ne keto dege nuk i pershtatet realitetit shqiptar dhe kjo ben qe studentet ta flakin tutje stilin gjuhesor shkollor ne kerkim te nje stili me “trendi” e dinamik si ai i tregut?
A mos duhet te perqendrohet perpjekja fillimisht ne keto dege si dhe ne media e me pas ne ndonje fushe tjeter?
term
interesant
kontekst
homolog
interpretim
metode
jstifikim
Te gjitha keto fjale qe rreshtova jane perdorur nga Pishaku dhe jane te gjitha te huaja per nga prejardhja (origjina). Per fat te keq jemi te detyruar te perdorim ne mase te madhe fjale te huazuara nga gjuhe te huaja, pasi shqipja jone e shkrete eshte e varfer. Per kete aresyen e fundit duhet te jemi te ndergjegjshem qe eshte e pamundur te mos perdorim fjale te tilla, nje pjese e madhe e tyre jane bere pjese e pandashme e jetes se perditshme, madje edhe ne letersine artistike, qe mbetet lemi me delikat i perdorimit te gjuhes shqipe te paster (sa me shume te jete e mundur), perndryshe nuk jemi ne gjendje te shprehim dot veten tone dhe mendimet. Eliminimi plotesisht i tyre nga perdorimi eshte i pamundur madje absurd, ne disa raste kemi fjale te ngjashme ne shqip e po ti hyjme thelle, del se edhe ajo eshte e huazuar nga turqishtja, packa se tingellon si me shqip (psh. sebep). Por sidoqofte do te ishte e pelqyeshme eliminimi(edhe kjo fjale e huazuar) ne masen sa me shume qe te jete e mundur, i perdorimit te ketilla fjaleve ne rastin kur ne shqip kemi fjalen perkatese qe i pergjigjet kuptimit te duhur. Eshte fatkeqesi qe sot ne gazeta e internet lexon fjale te panumerta te perdorura vend e pa vend te marra nga gjuhet latine, te mos flas per emisionet e radios qe jane per te vene kujen. Dikur ketu u diskutua njehere se si maskohet politikani pas fjaleve “bombe” te huaja, qe per veshin e fukarait tingellon bujshem me qellim te manipulimit te elektoratit.
Une vet (duke jetuar jashte shtetit) disa here jam ballafaquar me pyetjen se shqiptaret nga cili fis jane, ku rreshtohet gjuha shqipe?, duke insinuar per origjine sllave apo greke. Per fatin tim te mire duke perdorur disa fjale “puro” shqipe kam mundur te bind te interesuarin se me te vertete kemi nje gjuhe te vecante, e qe nga ky moment perbejme identitet te vecante, pasi me eshte thene edhe shprehja: komb shqiptar nuk njihet si i tille.
Eshte gjynah (kjo eshte fjale turke), qe shume bashkekombas e quajne si disavatazh te qenit shqiptar, ndonese kete e kane kushtezuar shume faktore ekonomike sikurse kane bere pjesa me e madhe e atyre qe jetojne ne greqi.
Gjuha eshte shenja e pare dalluese qe e dallon nje komb prandaj duhet ta mbrojme kete tonen sic shoh qe jemi te nje mendjeje te gjithe ne ketu, por c’eshte e verteta fati i kesaj varet kryesisht nga shkolla fillore (dhe ajo e mesme) ne Shqiperi.
Ka një keqkuptim të përhapur lidhur me neologjizmat, fjalët e huaja dhe huazimet. Janë përcaktime që shpesh herë mbivendosen. Neologjizmi është një fjalë që përshenjon koncepte, objekte, kuptime të reja. Mund të rrjedhë nga një fjalë e huaj: promovoj, që tashmë e ka marrë bekimin e shqipfolësve; nga bashkimi i dy fjalëve ekzistuese: rrethrrotullim, term i përhapur në shqip kryesisht pas përplasjes politike për mbikalimin tek Zogu i Zi (korrigjomëni nëse gaboj), ose gjobëvënie, dukuri e lidhur me kriminalitetin dhe me kapitalizmin, pra e përhapur në shqip pas 1990-s; natyrisht, neologjizmi mund të jetë edhe fjalë krejt e re.
Vakanca është fjalë e huaj, nevoja e së cilës nuk ndihet në gjuhën tonë. Madje nuk më duket se fjala pushim ka pësuar ndërkohë ndonjë gërryerje konotative, siç i ka ndodhur paradës së modës. Kjo e fundit, kishte marrë ngjyrime negative gjatë regjimit totalitar, ndaj edhe në sistemin demokratik filloi të përdorej në media sinonimi sfilata, huazim nga italishtja; personalisht më duket huazim jo i goditur, por fatet e fjalëve nuk varen nga dëshirat personale.
Fjala makinë, së bashku me të gjithë terminologjinë e automjeteve, e ka prejardhjen nga italishtja, por jeton në shqipen e sotme me të drejta të plota. I një lloji tjetër është fjala travesti, e botuar për herë të parë në artikullin e Ardian Vehbiut me titull “Travesti elitash”. Suksesi i shkrimit, termi i gjetur dhe zbrazëtia leksikore e konceptit në shqip, besoj se ia hapi dyert e shqipes.
Së fundi, duhet kujtuar thënia e njohur sipas së cilës “Të gjitha fjalët kanë qenë dikur neologjizma”.
Te gjitha perdorimet e teperta te fjaleve te huaja tregoje thejshe nje pasiguri te perderuesit ose nje perpjekje per te rene ne sy.
Por nga ana tjeter gjuha jeton dhe zhvillohet pa ndaluar. Gjuha shqipe eshte nje gjuhe akoma e njome e cila kerkon ushqimin dhe edukimin e duhur.
Une mendoj se cdo njeri duhet te ballafaqohet me gjuhen.
Nje pjese mese e vogel e cila mua me rretullohet gjithe kohes ne mend eshte perkthimi i emrave te veçante (Tom Cruise=Tom Kruiz). Perse duhen keto emra te perkthehen? Mosvalle nuk kemi besimin tek shqiptaret, te cilet nuk do te ishin te afte ti shqiptonin keto emra?
Per mendimin tim emrat e veçnte duhet te qendroje te tille, ashtu si ne te shkruar dhe ne te lexuar.
Si mendoni ju? Thjeshte doja te dija, eshte perkthimi i tyre nje domosdoshmeri apo thjeshte mosbesim dhe egoizem ndaj lezuesit?
Bart, rregullat ekzistuese të drejtshkrimit të shqipes kërkojnë që emrat e huaj të shkruhen siç shqiptohen, jo siç shkruhen në gjuhët burimore; teorikisht, kjo mbështetet në parimin e ashtuquajtur fonetik të drejtshkrimit, sipas të cilit fjalët shkruhen ashtu siç shqiptohen (dhe për pasojë shqiptohen ashtu siç shkruhen).
Kjo rregull nuk mund të ndiqet, dhe në fakt nuk po ndiqet më; sepse po të zbatohet, nuk mund të sjellë veçse pështjellim. Aq më serioz bëhet problemi sot, kur kontaktet e kulturës shqipfolëse me atë të huajën, veçanërisht perëndimore, janë dendësuar shumë, dhe elementi i huaj është i pranishëm në kontekstin vendës edhe madje sidomos nëpërmjet emrave të përveçëm.
Çështja këtu mund të shtrohet si vijon: a do të rrezikojmë që ta shkruajmë apo që ta shqiptojmë të njëjtin emër në mënyra të ndryshme?
Për arsye praktike, është më mirë të rrezikojmë shqiptime të ndryshme, duke ruajtur konsistencën e grafisë, e cila me përkufizim është më e qëndrueshme se fonia, madje vjen e i shërben kësaj të fundit si pikë referimi ose burim qëndrueshmërie.
Pakkush nga ne e di si shqiptohet, bie fjala, në danishte, emri i linguistit të njohur Hjelmslev (unë e kam dëgjuar njëherë të demonstruar live nga një koleg i tiji danez, i cili m’u duk sikur teshtiu kur e shqiptoi); prandaj është e logjikshme të ndiqet grafia e origjinalit, sikurse bëjnë (besoj) të gjitha gjuhët me alfabetin latin.
Kam përshtypjen se rregullën ekzistuese e pompuan në standard gjuhëtarët me formim dhe kulturë lindore (ruse e në përgjithësi cirilike, greke); meqë në ato gjuhë emrat e shkruar me alfabet latin janë thelbësisht të huaj dhe duhen tejshkruar (transliteruar) në alfabetet përkatëse.
Përndryshe, nuk ka asnjë arsye që të na pengojë, sot, që emrat e huaj, nga gjuhë që përdorin alfabetin latin, të mos ruajnë grafinë e origjinalit. Ashtu do të ruajmë edhe konsistencën e emërtimeve, dhe nuk do t’u kërkojmë përdoruesve të gjuhës të shndërrohen në specialistë tejshkrimesh fonetike; edhe pse gjithnjë do të ekzistojë rreziku që dikush t’ia shqiptojë emrin Chopin-it si te “Karnavalet e Korçës”. Megjithatë, gabimet në shqiptim nuk mund të krahasohen, për nga pesha dhe pasojat, me gabimet në të shkruar.
Për një kategori emrash që i përkasin traditës e që qarkullojnë në shqipe prej kohësh, do të ruhet grafia ekzistuese: kështu do të shkruajmë Vjenë dhe jo Wien, Varshavë dhe jo Warszawa, Pragë dhe jo Praha, etj.
Nga ana tjetër, emrat nga gjuhë me alfabete jolatine (rusishtja, greqishtja, arabishtja, hebraishtja, kinezçja, japonishtja) mund të tejshkruhen (transliterohen) sipas rregullave, duke ndjekur mënyrën si veprojnë gjuhë të mëdha të alfabetit latin, p.sh. anglishtja (çka do ta lehtësojë pa masë indeksimin e informacionit, sidomos atij dixhital).
Xha xha,
Nuk jam linguist dhe duke mos qene i tille ju jap vemendje dhe precedence kur trajtoni çeshtje gjuhesie. Sakaq, kam aq eksperience me gjuhen/gjuhet sa per te shtruar nje pyetje lidhur me perdorimin e dy standardeve ne trasnliterimin e emrave ne shqipe.
Pa dashur te krijoj keqkuptime, deshiroj te theksoj qe ne fillim se une vete, kur me rastis te perkthej ne shqip nga gjuhe te medha si anglishtja, frengjishtja apo edhe italiashtja, ndjek te njejtin parim pikerisht sepse me duket me i logjikshem dhe me natyral.
Pra rendom, emrin Pouqueville ne gjinore e percjell, i Pouqueville-it e keshtu me rradhe.
Ne zbatimin e ketij parimi, sharra, padyshim, me has keq ne gozhde me emrat e japonishtes, arabishtes apo persishtes. E pranoj qe personalisht nuk shoh asgje te keqe ne trasliterimin e emrave qe vijne nga keto gjuhe, sikurse e ben rendom edhe anglishtja apo frengjishtja, gjuhe kjo e fundit tek e cila jemi bazuar tradicionalisht per te trasliteruar jo vetem emra.
Por problemi komplikohet ende me shume me gjuhe si turqishtja, polonishtja, hungarishtja apo rumanishtja, te cilat edhe pse perdonin alfabetin latin, kane ndertuar specifikat e tyre per tinguj si pershembull, sh-ja, ë-ja dhe y-ja.
Ne parim, shqipja i transliteron keta tinguj sepse ndjek parimin e transliterimit te çdo emri te huaj, por ne rast se do te binim dakort qe me standardin qe keta emra do te percillen kallep, kam frike se do te hapen probleme te reja, te cilat do te mund te ndreqen vetem me standarde te reja.
Mbivendosja e shume standardeve, kam frike se do te perjetohet si kaos me i madh ne nje kohe kur shqipja e gjore po shkaterrohet dita-dites nga perdorues gjithnje e me pak te formuar.
Nje refleksion i fundit lidhur me termin “dixhital”.
Frengjishtja e ka francizuar shume suksesshem kete term, ne numérique. Mendoj, pa arrogance, dhe duke pasur parasysh sa thashe me lart per frymezimin tradicional te shqipes nga frengjishtja, se ndoshta do te ish me mire nese do te nismin t’ia importonim shqipes kete term, numerik kundrejt dixhital. Jo vetem per hir te shqiperimit per te shqiperuar, por sepse eshte i natyrshem dhe logjik edhe ne shqipe.
Pakkush mund ta dije sot ne shqip kuptimin e fjales “digit” nderkaq fjalen “numer” e njeh kushdo. Si i tille, kalimi nga fjala e thjeshte dhe e mirekuptuar nga kushdo, numer, tek teknologjia e komplikuar bazuar ne numer, pra teknologjia numerike, jo vetem mirekuptohet nga kushdo, por edhe thjeshtohet si koncept.
Epiriot, caktimi i rregullave drejtshkrimore për emrat e përveçëm të huaj, si ndërmarrje, kërkon më tepër një qasje prej juristi, sesa prej gjuhëtari; ose më mirë një kombinim të të dyja qasjeve. Rregullat duhet të jenë edhe gjithëpërfshirëse, edhe sistematike (logjike), edhe të lehta për t’u përdorur…
Me të drejtë sjell shembullin e gjuhëve që përdorin alfabet latin, por që nuk janë perëndimore të mirëfillta – p.sh. çekishtja ose turqishtja. Emrin e kompozitorit Dvořak në shqip ma kanë mësuar ta shkruaj Dvorzhak, ndërsa në anglishte e shoh rëndom si Dvorak (pa shenjën diakritike) – mendoj që edhe në shqipe duhet ta shkruajmë, tash e tutje siç bëjnë anglezët, për arsye praktike (kur të kërkojmë nesër materiale në Google për kompozitorin, do të na dalin, në të njëjtën faqe rezultatesh, dokumente edhe në anglisht, edhe në shqip).
Po kështu, mbaj mend që dikush objektoi, një herë në një forum, për drejtshkrimin e mbiemrit të politikanit turk Erdogan; duke sugjeruar që të shkruhej si Erdoan, meqë ashtu shqiptohej (turqishtja e ka Erdoğan).
Për drejshkrimin e emrave turqishte, një zgjidhje praktike do të ishte mënjanimi i diakritikëve; kështu do të shkruajmë Ozgur dhe jo Ëzgyr (për Özgür). Format pa diakritikë janë më të pranueshme për lexuesin shqip, dhe më të lehta për t’u shkruar me kompjuter.
Sa për tejshkrimin e emrave nga gjuhë që përdorin alfabete jolatine, besoj se bëjmë mirë të ndjekim rregullat e gjuhëve madhore; p.sh. të italishtes ose, më mirë, anglishtes; në këto gjuhë bashkëpërkimet janë përcaktuar prej kohësh, nga njohës të mirë të gjuhëve dhënëse, edhe pse gjithnjë ka luhatje. P.sh. emrin e kompozitorit Rachmaninov (1.9 milion hite në Google) e kam gjetur, jo rrallë, të shkruar si Rachmaninoff (1.4 milion hite).
Ndoshta do të ishte mirë që të vendosej ndjekja rigoroze e një praktike, e cila gradualisht shqipëron brenda një kohe të shkurtër termat e huaj të hyra vrullshëm në shqip në 20 vitet e fundit dhe në një mënyrë afatmesme shqipëron në mënyrë të arsyeshme ato terma të huaja të hyra në shqip në shekullin e fundit. Sigurisht që shqipja i ka kapacitetet për tu rigjeneruar shpejt, madje edhe për tu riprodhuar; këtë e ka treguar më së miri në përkthimin e gjithë asaj literature marksiste-leniniste në vitet 50 e 60, e cila pruri dot një mendim të ri filozofik me terminologjinë përkatëse brenda një kohe të shkurtër në mënyrë të kuptueshme për lexuesin e lexuar të shqipes, por të paditur në këtë fushë të re të filozofisë së ideologjizuar, pavarësisht se sa e mbrapshtë mund të kishte qenë ajo filozofi vetë për shumëkënd. Edhe shqipja enveriste në vetvete, pavarësisht se për nga përmbajtja e vet ishte aq kuqkhemriste, mbeti deri në fund autentike, tredimensionale, analitike, komplete dhe e mirëfilltë.
Në këtë kuptim mund të urdhërohet që brenda disa orësh të mos përdoret më fjala “parlamentar” por “deputet” ose pse jo, “kuvendar”, brenda disa ditësh të mos përdoret më “verdikt” por “vendim” brenda disa muajsh të mos përdoret më “cilindër” por ndoshta “rrotullak” ndërkohë që fjalë si “revolucion”, “republikë”, e të ngjashme nuk është e nevojshme të ndryshohen.
Ndoshta një autoritet akademik dikur do të duhej të fliste një fjalë të pushtetshme në këtë drejtim, të përpilonte një lloj memorandumi publik, të nxiste një nismë kombëtare për ndërgjegjësimin e shqipfolësve, që me zëvendësimin e panevojshëm të fjalëve shqip me ato të huaja, ndodh një dëmtim i vullnetshëm i pasurisë kombëtare, që në rastin e gjuhës është e vetmja e mirë publike e cila në një farë mënyre është e shpërndarë barazisht; të paktën kjo e parë nga pozita e përdoruesit pasiv; pra e atij që e përdor gjuhën për të kuptuar – ngaqë përdorja aktive e shqipes tashmë është monopolizuar në duart e pronarëve të medieve.
Për sa i përket përdorimit të emrave të përveshëm për mendimin tim nuk ka asnjë kuptim që shqipja e shkruar t’i përshtatë duke marrë për kriter thjeshtë fonetikën e tyre. Rregulli ekzistues i takon një kohe, kur komunikimi ishte tejet i kufizuar; parë kjo në mënyre relative nga gjendja aktuale e sotme. Nuk ka asnjë kuptim që shqipja e sotme; gjuha e miliona njerëzve, të cilët janë në kontakt të vazhdueshëm me realitete joshqiptare të ndjekë të njëjtën rrugë si përpara 100 e kusur vitesh, kur rrallëkush ishte palë e marrëdhënieve juridike me jashtë. Shqipërimi i emrave të përveshëm bie vetëm keqkuptime ne fushën e marrëdhënieve juridike, shton pasigurinë në treg dhe rëndon në mënyrë të panevojshme pozitën e palëve apo të prekurve. Pse do të duhej që shtetasja njëkohësisht shqiptare dhe austriake “Stephanie”, bija e shqiptarit Arben dhe e të përdalës Margarethe (kjo e fundit e përdalë sipas atij gomarit, që i vuri thjeshtë me një fjalë goje vulën e kurvërisë gruas perëndimore në këtë bllog para ca kohësh) në vendlindje e saj në Graz të Austrisë të quhet kështu e në Berat “Shtefani”. Në rastin konkret janë marrëdhëniet privatë të individit, të cilat ngarkohen në mënyrë të panevojshme dhe kam përshtypjen, që pushteti publik nuk mund të këmbëngulë në aplikimin e detyrueshëm të rregullave gjuhësore, të cilat për arsye thjeshtë formale mbingarkojnë njëkohësisht qytetarët dhe marrëdhëniet juridike.
Per pifton :
Eshte gabim te mendohet qe periudha e komunizmit e pasuroi shqipen me terma filozofike. Pikerisht e kunderta. Filozofia ne Shqiperi eshte ne nje gjendje te mjere, pikerisht per mundese termash. Edhe ato pak terma qe ekzistojne, komunizmi iu ka dhene perkthime te mbrapshta (e kam fjalen ne kuptime). Psh, cfare kuptoni ju me vete fjalen “komunizem” ? Jam i sigurte se kjo fjale nuk ka kurrfare kuptimi te ngjashem me ate qe njihet ne filozofi. Sepse tjetrit i kujton kerbacin ne shpine. Shkurt, ashtu si nazizmi qe pati shkaterruar gjuhen gjermane, edhe komunizmi e ka minuar ate shqipe.
Jam shume dakord me postimin e melartem;por,me te vetmin ndryshim qe minimi erdhi nga mosedukimi i drejte gjuhesor i njerzeve si dhe i perjashtimeve te pasurive gjuhesore te dialektit geg.Kjo nuk mund te mbulohet me te kunderten qe u be nje mbulim me i mire edukues.Mbulimi me i mire edukues se periudha e maparshem ndodhi, por jo ne cilesi,vetem ne sasi.
Cilesia e larte e meparkomuniste u nihilizua per arsye vetem politike.
Krahasimi i zhvillimit të shqipes në periudhën e diktaturës komuniste me ndikimin e doktrinës nacionalsocialiste në gjuhën gjermane është në koncept i gabuar. Natyrisht që Marksizëm-Leninizmi i shqipëruar i dha një shtysë progresive shqipes së messhekullit të XX, e cila vinte nga një e kaluar shumë e shkurtër e të shkruarit të saj dhe jo-gjë-kush-e-di-se-sa- të zhvilluar. Natyrisht që shqipen nuk e shkruan komunistët për herë të parë, por këta e përdorën shqipen për herë të parë në mënyrë masive për të komunikuar publikisht me masën në vijim të procesit të indoktrinimit të saj. Sigurisht që ka pasur një mendim demokrat të mëhershëm të shprehur në shqip, por mua nuk më duket sikur ai të ketë mundur ta zhvillojë dot shqipen cilësisht, ngaqë shqipja e shkruar në vitet ‘30 nuk ishte një fenomen masiv komunikimi ndër shqiptarët.
Kërbaçi i komunistëve (që është një fakt objektiv) nuk mohohet aspak kur pohohet se shqipja si gjuhë u zhvillua në atë kohë. Ka edhe një aspekt tjetër në zhvillimin e shqipes në periudhën e diktaturës, i cili vijon paralelisht me ndikimin e saj nëpërmjet imponimit të dogmës. Sa më e zhvilluar dhe sa më impertinente ishte kjo, aq më e rafinuar ishte shqipja alternative, e cila heshtura i bënte rezistencë të parës. Jo vetëm shqipja dhe jo vetëm në Shqipëri, por kudo në Lindje gjuhët bënë në këtë periudhë një hap cilësor duke prodhuar mënyra për të kundërshtuar verbalisht ndrydhjen ideologjike pa rënë njëkohësisht viktimë e dhunës politike. Për t’i rënë shumë për shkurt: shqipja e Kadaresë nuk do të kishte ekzistuar pa frikën e Spaçit.
Edhe një gjë tjetër, që ti nuk e ke vënë dot re. Ashpërsimi i një sistemi politik bie automatikisht perfeksionimin e gjuhës së shkruar, pasi janë pikërisht rregullat e shkruara apo të pashkruara që shprehim një mendim të ri, perfid, dashakeqës; janë pikërisht këto instrumente torture gjithnjë e më efikase që përsosin elementet e tyre dhe njëkohësisht nxitin (pa dashjen e tyre) viktimën potenciale të riorganizohet së brendëshmi gjuhësisht, pikërisht për të mos rënë pre e kësaj dhune politike.
Fjalimet boshe të Enver Hoxhës, mbushur me retorikë false politike janë një gjë dhe shqipja burokratike funksionale e shtetit të diktaturës së proletariatit është një gjë tjetër dhe mbase këtu duhet bërë dallimi.
Për sa i përket gjermanishtes si gjuhë, kjo sigurisht që nuk priti gjë nacionalsocialistët që të zhvillohej cilësisht, sepse ishte gjuhë tejet e elaboruar më herët. Pikërisht gjermanishtja aq e sakte e analitike polli Reformacionin, zhvilloi bazat e një filozofie relativisht të sqaruar (iluministe), thuri dot mendimin marksist vetë, pa shkuar më tej këtu për të përmendur literaturën gjermane në tërësi, e cila ishte një faktor sa masiv aq edhe evident për zhvillimin e gjermanishtes. Prandaj në këtë pikë kam frikë se ke ngatërruar qepët me hudhrat, kur krahason shqipen me gjermanishten.
Tjetër gjë. Në ndërhyrjen time nuk kisha për qëllim të jepja një gjykim për “komunizmin” apo ta përkufizoja atë, e përmenda thjeshtë si një fakt të karakterit konvencional për të vënë në dukje, që në periudhën e tij me mijëra e dhjetëra-mijëra shqiptarë u thelluan në gjuhën e tyre, kontribuan në zhvillimin e saj, e përsosën atë, pavarësisht se sa gjakatar ka qenë ai sistem.
Gjithashtu nuk ishte qëllimi im të jepja një gjykim për “filozofinë në Shqipëri” ndër shumë arsye të tjera edhe për faktin se nuk e kam pikën e idesë se çfarë mund të thotë kjo. Unë flas vetëm për një periudhë, në të cilën (duke përsëritur veten nga paragrafi i mësipërm) masivisht ju dedikua shqipes së një niveli të lartë intelektual të shkruar mirë, proces ky i topitur gjithnjë e më shumë në 20 vitet e fundit, për të përfunduar në shqipen banale që flitet zyrtarisht në administratën publike apo demek seriozisht në mediet sot.
Megjithatë gjendja nuk është aq pa shpresë, sepse një pjesë e shqipes normale publike ruhet sot mirë në praktikën e gjyqësorit të instancave të larta, e cila nga pikëpamja strukturore leksikore ka bërë një përshtatje të mendimit juridik të para 1944-ës me shqipen e standardizuar të pas 1972-shit. Vendimet gjyqësore dhe kryesisht argumentimi i tyre janë si disa konserva gjuhësore gjaku, ku për fat mund të shërbehesh në çdo kohë, nëse vërtetë dikush e ka ambicien të merret me gjuhën dhe nuk është i interesuar të dijë nëse gjenin e shqipes së folur pellazgët e lashtë e trashëguan gjë nga majmuni apo e kishin dhuratë nga Zoti.
Kaq i dashur mik dhe pse kaq bardh e zi xhanëm.
“…pse kaq bardh e zi xhanëm.”
Vertete pse kaq bardhe e zi ? Nese nuk eshte feminore per shkak te padijes,eshte, per fat te keq, nje mjerim intelektual,sidomos ne kete blog..
per pifton :
Kam pershtypjen se eshte tejet e ngutshme te lexoni marredheniet gjuhe gjermane – nazizem. Sepse shoh qe keto marredhenie jane, ne mendjen tuaj, mjaft te shtremberuara dhe te rreme. Per kete arsye, mund t’ju jap dhe ca pista : lexoni debatin Adorno – Celan.
Ne lidhje me komunizmin : as une nuk hyra ne diskutime te gjata, thjesht thashe qe gjuha BUROKRATIKE e shtetit shqiptar, per 50 vjet me rradhe, ka qene nje gjuhe thellesisht shterpezuese. Dhe kjo jo ngaqe favorizoi nje dialekt ne lidhje me tjetrin. Sepse edhe po te kishte marre si baze gegerishten (dmth komunizmi te fliste gegerisht), do te kishte ndodhur e njejta gje. Shterpezimi vjen ne rrafshin e ideve dhe jo te nje shqiptimi.
SISTEMET TOTALITARE SHKALLOJNE CFAREDO GJUHE QE TE JETE.
per orakullin : leçitja e gegerishtes ka sjelle thjesht gjymtimin e shqipes, kurse komunizmi si sistem sjell hedhjen ne ere te cfaredo lloj dialekti qe te flitet. (kujto propaganden dhe cfare sjell ajo).
per fatman : film shume i bukur “Zonja e panjohur”. E mbani mend ? Eshte bardh e zi.
Trepiksh, më jep dot një referencë më specifike për debatin Adorno – Celan?
Link ?
Liber ?
Pasazh ?
Jo. Nuk mundem. Thjesht ca tregues te vegjel : Adorno mendonte se nuk mund te shkruhej me poezi pas Auschwitz. Celan mendonte se gjuha gjermane, gjuha e xhelateve te nenes se vet, kishte ende forca per t’u rimekembur, por kjo do te ishte e veshtire.
Si perfundim, Paul Celan ka vrare veten. A kishte valle te drejte ? Nga nje ane, jo (sepse vrau veten nga pesha e rende qe s’mund ta mbante), e nga nje ane tjeter, po, sepse koha ben te veten. Do te zhdukej brezi i nazisteve qe kapen punet e tyre te zakonshme si muratore, rrobaqepes apo kepucare, dhe pastaj do te pastrohej gjermanishtja.
Edhe Shqiptaret, kam frike se duhet te presin vdekjen e aradhave komuniste qe mbajne ende nje pjese te frereve ne dore. Kur te zhduket ky brez, do te zhduket dhe zhargoni i tyre shterpe. Atehere do te marrin fryme te rinjte. Por kjo, sipas meje, mund te marre dhe nja 30-40 vjet. Deri atehere, kurrfare filozofie ne trojet shqiptare. Thjesht lexim, lexim, lexim. Kush e ka kuptuar kete, ia ka hedhur. Do te na duhen 30 vjet lexim i panderprere filozofie europiane per te mundur te nxjerrim nje fjale nga goja.
Ndonjë libër, e kisha fjalën.
Erratum : ne vend te “shkallojne”, te lexohet “shkallmojne”.
Liber? Nuk di cfare gjuhe di te lexosh, por po te jap thjesht nje reference (tjetren mendoj ta mbaj per vete, per arsye te ndryshme). Mundohu te lexosh Enzo Traverso, “Historia e copetuar”. Eshte nje studim ku, nder te tjera, ka dhe nje shoshitje te ketij debati.
Perndryshe, ky debat eshte tashme teper i famshem, keshtu qe mund te gjeni gjera ne internet, pa kurrfare veshtiresie, e ne cfaredo gjuhe te madhe.
Unë vetëm pak vllahisht lëçis, por im atë (bujk edhe ai), kur i mbetet pak kohë nga parmënda, i këndon akoma harfet e osmanishtes së vjetër, kështu që le ta quajmë edhe atë. Portieri i ndërtesës ku banoj tani mund të më ndihmojë duke më përkthyer ndonjë pasazh nga gollobordishtja.
Tani, unë të kërkova ndonjë libër ose referencë tjetër jo për të shfrytëzuar tinëzisht njohuritë e tua private, por ngaqë e ngave vetë muhabetin; vetëm se përgjigjja jote, për të kërkuar në Internet, më bën të mendoj se ishe duke shitur dëngla qëparë.
Me vjen keq, per mundin tim.
Me sa di une, ju lashe nje emer autori, nje titull studimi, tani eshte detyra juaj ta gjeni. Nje reference nuk e lashe, per arsye te brendshme, por qe eshte “mire e bukur” nje reference, madje goxha e hollesishme.
Per dengla, me vjen keq gjithashtu, por s’para bej dengla me xhepat bosh. Kur kam ndonje dardhe dhe te tjeret s’e kane, atehere bej dengla. Me kupton, besoj.
Nuk di te jete perkthyer ne vllahisht, gollobordisht, osmanisht. Por nese do te verteten, as qe me luan kandari fare per keto tre gjuhe. Une per vete e kam lexuar ne nje gjuhe te madhe (sic quhen gjuhet qe nuk jane te vogla, normal, e kupton besoj).
Dhe e fundit, denglat po ia shisja piftos, nuk e di pse te vrane syrin ty.
Dhe e fundit e fundit, “what a waste time” !
Po të kesh kohë e të klikosh këtu në blog mbi etiketën (tag) “shqipja totalitare”, do të shohësh se unë i kam kushtuar shumë kohë, këtu dhe gjetiu, analizës së ndryshimeve që pësoi shqipja publike gjatë viteve 1945-1990, me ç’rast kam parë edhe literaturë për dukuri të ngjashme në rusisht dhe në gjermanisht. Së shpejti duhet të dalë nga shtypi, në Tiranë, një studim imi i plotë me këtë temë. Për fat të keq, polemika që ti përmende mes Adorno-s dhe Celan-it më kishte shpëtuar, prandaj u bëra kurioz dhe të pyeta për burimin; sepse temës dua t’i rikthehem. Tani shko e shihe edhe një herë, po të duash, përgjigjen që më dhe, për ta kuptuar që ke ngatërruar blog.
Shume bukur. Suksese per vepren qe do te nxjerresh. Duhen kesilloj studimesh. Pavaresisht se mund te kene drejtime qe s’i pelqejne iksit, ypsilonit, zetit. Pavaresisht se mund te jesh nisur nga baza te paqena. Eshte koha ajo qe i ndan gjerat. Nqs dikush tjeter ka nge dhe deshire, atehere ai nxjerr vepren e tij dhe lufton me idete e tua. E bukur, apo jo?
Me vjen keq qe te paska shpetuar ky debat. Eshte, per mua, THELBESOR ne debate te tilla. Ky debat ka bere shume buje dhe, c’eshte e verteta, eshte mjaft terheqes por dhe ca i koklavitur, ashtu sic ka qene mendja e Celanit. Gjithsesi, ke kohe, mund ta ribotosh duke shtuar dhe kete pjese, besoj se do e ndihmonte debatin, dhe do t’ia shtonte vlerat vepres.
Per arsye kohe te kufizuar (jam i denuar me vdekje), nuk e di nese do te mund ta lexoj vepren tende. Por jam i sigurte se ajo do t’iu sherbeje studiuesve, qofte dhe per te debatuar me te.
Te prifte e mbara.
Trepikshi ngatërron sistematikisht qepët me hudhrat. Debati midis Adornos dhe Celanit është zhvilluar ne vetvete në aspektin etik dhe nuk i fokusuar petetikisht tek gjetja e përgjegjësisë dhe fajit të elitave të shkruara e të lexuara gjermanishtfolëse që lejuan katastrofën naziste nëpërmjet mosveprimit të tyre konkret. Diskutimi na këtë blog (i shmangur shumë nga tema e hapur e Pishakut) kishte të bënte thjeshtë më “volumin e shqipes së artikuluar” në periudhën e diktaturës komuniste dhe nëse ky volum – pavarësisht nga përmbajtja ideologjike fatale e tij – ka luajtur ndonjë rol pozitiv për shqipen ne përgjithësi apo jo. Unë jam i mendimit që diktatura në Shqipëri i dha një shtysë përpara shqipes së shkruar e të menduar për shumë arsye. Asaj të folur ndoshta jo edhe aq, por sidoqoftë mendimi abstrakt në shqip në periudhën e diktaturës u bë më analitik, si për shkaku të literaturës marksiste të përkthyer e të mbllaçitur gjatë studimit të materializmit dialektik e historik, qoftë edhe me syzet e Partisë së Punës dhe të Institutit të Studimeve Marksiste – Leniniste; qoftë si rezultat i kundërvënies së diktaturës me mjete sa më të rafinuara të natyrës gjuhësore për të mos u bërë njëkohësisht viktimë e saj. Në Universitetin e Tiranës Enver Hoxha studiohej njëkohësisht me Marksin dhe Engelsin edhe Hegeli apo Dyringu. E gjithë Ekonomia Politike leniniste apo kritika marksiste e kapitalizmit solli risi gjuhësore në shqipen e deriatëhershme, e cila ishte artikuluar dot me shumë devotshmëri romatike për t’ju falur shumë dogmatisht dot katolikisht Zotit apo për t’ju shprehur dashurinë e pakufi fushave, maleve, lisave të gjatë e burimeve me ujë të kulluar. Vargje të hatashme ato të rilindësve, por që intelktualisht nuk lëviznin dot gjë në asnjë drejtim, ndër të tjera sepse edhe nuk e kishin pasur asnjëherë atë synim.
Shqipja në kohën e diktaturës u zhvillua ndër të tjera sepse u rrit në mënyrë pazakontë masa e shqiptarëve të arsimuar mesatarisht dhe të jashtëzakonshme masën e atyre atë formuar intelektualisht mirë. Nëse përsosja intelektuale në periudhën e para 44-ës ishte një lakmi më tepër e elitave të asaj kohe, që nuk përbënin ndonjë vëllim të konsiderueshëm në raportet e popullsisë shqipfolëse kryesisht analfabete, në periudhën e diktaturës komuniste u rrit jashtëzakonisht shumë vëllimi i asaj pjesë të popullsisë, që jo vetëm lexonte e mendonte, por edhe që ndryshoi krejtësisht statusin e vet social nëpërmjet arsimimit. Vërtetë që ishin me qindra viktimat e komunizmit, që u shpronësuan dhe u privuan nga e drejta themelore për t’u arsimuar më tej, u shfarosën e keqtrajtuan burgjeve e kampeve, por ishin me dhjetëra mijëra ata që u ngritën nga balta dhe morën kontakt me fjalën e shkruar. Ata mijëra studentë që u shkolluan aq vrullshëm në Moskë, Pragë, Berlin, Bukuresht, Sofje apo Budapest u bënë një motor lëvizës i një mendimi intelktual të mirëfilltë shqiptar, që luajtën deri në fund një rol vendimtar në zhvillimet intelektuale në Shqipëri. Ata nuk i zunë aspak vendin elitave të vjetra të shfarosura fizikisht, ngaqë këto asnjëherë nuk kishin pretenduar të shndërroheshin në një motor të fuqishëm për zhvillimet intelektuale shqiptare. Komunistët ngritën thjeshtë nga balta një masë të madhe shqipfolësish, të cilët me shumë mirënjohje ju dedikuan fjalës së shkruar dhe kështu komunikimi në shqip pësoi një hop cilësor. Ajo që bën ti trepiksh është një lloj huliganizmi politik, me të cilin fatkeqësisht realitet shqiptaret kanë 20 vjet që konfrontohen. Është kjo mendësi që i vuri flakën pasurisë së përbashkët socialiste apo kooperativiste, që shkatërroi bonifikimet e dhe infrastrukturën bujqësore, që rrënoi atë pak infrastrukturë teknologjike e industriale, pikërisht sepse ato paskëshin qenë komuniste. Përfytyrimi yt i fillimit nga një pikë “zero” është sa naiv aq edhe absurd, sepse ajo pikë sot nuk mund të përllogaritet dot as teorikisht.
Shqipëria analfabete dhe e shqipja e paartikuluar intelktualisht e fillimshekullit të XX bënë dot vetëm një zhvillim cilësor në historinë e tyre dhe kjo ndodhi fatalisht në kohën e diktaturës. Ashti si edhe vaksina e fruthit, që ta kanë bërë ty edhe mua komunistët, enveristët, stalinistët e të tjerë si këta. Ç’duhet bërë tani kë jemi të imunizuar nga fruthi falë asaj periudhe, t’ja heqim vetes gjë?
Dhe një gjë tjetër. Më bëj një nder dhe mos e përmend Adornon në diskutim e as mos ju refero përvojave historike gjermane lidhur me zhvillimet gjuhësore. Nuk ka kuptim dhe është vërtetë absurde. Unë i hodha një sy diskutimit të të dyve, por ai nuk ka të bëjë fare me zhvillimet gjuhësore të gjermanishtes të ndikuar nga zhvillimet politike të shekullit XX por me të drejtën morale të intelektualit gjuhënënësisht gjermanishtfolës për të ngritur zërin në publik pas 1945 për çfarëdolloj argumenti. I gjithë diskutimi mis atyre njerëzve shumë të mençur është një metaforë dhe mos më shty të të them, se nuk i ke kuptuar dot asgjë prej tij.
Dhe tani një gjë personale. Mos bëj gjë viktimën këtu, se nuk ta ka ngenë njeri. Sinqerisht.
Kaq.
Për mendimin tim, e në mbështetje të Piftos, përkthimet e Veprave të Zgjedhura të Marksit dhe të Engelsit (shtypur në Gjermaninë Lindore/RDGJ), të Kapitalit të Marksit (kam lexuar vetëm vëllimin e parë dhe pjesë të të dytit e të tretit), dhe të Veprave të Zgjedhura të Leninit (përsëri shtypur në RDGJ), shënojnë kulme të shqipes diturore (intelektuale) të të gjitha kohërave. Nuk e di kush i ka bërë ato përkthime, as nëse ato të Marksit e të Engelsit janë bërë drejtpërdrejt nga origjinali, apo nga rusishtja; kam frikë se i kanë bërë njerëz si Sejfulla Malëshova në burgjet e regjimit, të cilët njihnin me rrënjë edhe shqipen, edhe rusishten…
Pifto,
Me vjen keq por jeni anash ceshtjes. Nuk e kuptoj c’hyjne ne pune dy faqe zberthimesh marksiste-leniniste.
Une i meshova asaj qe i kane meshuar ca te tjere para meje : ashtu si nazizmi qe e thau dhe shterpezoi gjermanishten, po njelloj na thau dhe komunizmi. Tharja nuk eshte ne sasi fjalesh. Sepse kuptohet qe sasia shkon gjithnje duke u rritur. Ne 1956 nuk kishte blog, sot ka blog, klik, avatar, etj.
Tharja duhet kuptuar ne shtremberimin e ngarkesave te fjaleve. Kur me 1987 permendej fjala “rrethim” (psh ne nje kontekst gardhi), atehere truri i lexuesit pesonte nje sulm te papritur nga fjala “rrethim i eger imperialisto-revizionist”. Ketu duhet kerkuar gjema e komunizmit dhe jo ne numerimin e faqeve te fjalorit. As ne akuzat gege-toske.
Por ju me duket se notoni ne ujera te qeta, dmth jeni “pastruar” nga barerat e keqija komuniste. Ashtu qofte. Sa per mua, mendoj se jemi ende ne mesin e tharjes. Sepse, kete pune nuk po e ndihmon as shkaterrimi i vazhdueshem qe vjen nga mediat tona : gazete, TV, internet. Dhe eshte normale, mendoj une. Sepse nuk mund te presesh cudira nga nje shoqeri qe ende nuk ka nje shpjegim filozofik te fjalesh “shpirt”, “mendje”, “fryme”, pervec ne rastet : ta marr shpirtin, ta pshurri mendjen, ta sosi frymen.
Te me ndjeni por nuk kam kurrfare deshire te hyj ne analiza te holla te veprave te Engelsit. Ka ca gjermane te tjere qe jane ku e ku me terheqes.
Sa per viktimen, te me falesh, bej keshtu per ata qe kane ende pak shpirt dhe qe ndjejne ca meshire.
“Nëse përsosja intelektuale në periudhën e para 44-ës ishte një lakmi më tepër e elitave të asaj kohe, që nuk përbënin ndonjë vëllim të konsiderueshëm në raportet e popullsisë shqipfolëse kryesisht analfabete, në periudhën e diktaturës komuniste u rrit jashtëzakonisht shumë vëllimi i asaj pjesë të popullsisë, që jo vetëm lexonte e mendonte, por edhe që ndryshoi krejtësisht statusin e vet social nëpërmjet arsimimit.”
Pa dashur te kundershtoj Pifton, aq me teper se deri diku i jap te drejte argumentimit te tij, do te doja te beja nje nderhyrje me plotesuese per sa i takon fenomentit te masivizimit te arsimimit ne shoqerine shqiptare.
Nuk mundemi veçse te biem dakort per sa i takon fazave te para te formesimit te shoqerise shqiptare si entitet i pavarur sovran. Gjate ketyre datave, eshte e vertete se arsimi vijoi te ish kryesisht privilegj i elitave te shoqerise.
Sakaq, shoqeria shqiptare njohu nje faze te dyte shume te rendesishme ne arsim, e cila korrespondoi me konfirmimin politik dhe sovran te shtetit shqiptar, me sakte, me njohjen e tij perfundimtare dhe zyrtare nga Liga e Kombeve ne fillim te viteve ’20. Pas kesaj date, dhe sidomos me ardhjen e Zogut ne pushtet, Shqiperia njohu reformim thelbesor ne arsim, me qellim modernizimin e vendit.
Shtesa e mesme e shoqerise shqiptare, me rralle ajo me modestja, nisi te arsimohej seriozisht gjate viteve 20-40, nderkaq qe promovimi i arsimit, paralelisht hapjes se shkollave ne vend, realizohej edhe me nisjet masive te studeteve per shkollim jashte atdheut.
I gjithe ky proces, perpos financimeve individuale private, inkurajohej nga shteti edhe nepermjet institucionit te bursave te ekselences, te cilat funksionuan rendom edhe per arsimin e ulet, te mesem edhe ate te larte jashte vendit.
Pa institucionin e burses se arsimit te mesem dhe te larte gjate ketyre viteve, nuk mund te kuptohet fakti qe individe si, per shembull Enver Hoxha, paten rastin te shkollohen edhe ne Korçe, por edhe ne France.
E harrojme shpesh kete reforme arsimore thelbesore qe u krye sidomos ne shtresen e mesme shqiptare dhe perqendrohemi tek vitet e komuniste te fushatave kunder analfabetizmit te shoqerise.
Neglizhojme faktin se Shqiperia komuniste, pa shkollimin solid te gjithe atyre elementeve, dale sidomos nga shtresa e mesme e shoqerise, gjate viteve 20-40, nuk do te kish mundur kurre ta kryente kete reforme.
E vertete, sistemi komunist vrau nje pjese te mire te dijes, ndoshta me te miren, por ruajti gjithsesi pjesen tjeter tek e cila u mbeshtet per te ndertuar nje shtet funksional edhe pse kriminel.
Padyshim qe ky sistem ngriti dhe formoi kuadrot e tij, dale nga pjesa me e devotshme ndaj tij, por kam frike se nje pjese e mire e tyre (jo te gjithe) nuk munden te konkuronin me formimin e te pareve, atyre qe u nuk u gjymtuan plotesisht nga sistemi komunist qe ne fillim.
Me duket i rendesishem te nenvizohet ky fakt perpara se te mberrijme tek konkluzionet pergjithesisht me vend te Piftos.
Ahhh. Shoah me specialistet e vet.
Sic thoshte njeri, qe “sa here qe degjoj fjalen kulture, dore me shkon tek koburja”, edhe mua, sa here qe degjoj per gjera qe kane te bejne me Shoah-n, mendja me shkon tek Shyta.
Shyta ishte dhia me e dashur,qe printe kur ktheheshin nga mali. Po mos t`ia hapje deren, kish perborxh ti binte asaj me koke. Kur e gjente hapur, e merrte me vrap dhe perfundonte ne katua. Jo si ajo pullalija merhume qe se me dashje, se pa dashje – asnjehere nuk e mora vesh, vazhdonte te ecuren pergjate rrugices, arrinte me lart ne fund te shtepive dhe rrinte hypur mbi maje te nje shkembi, si nje skulpture dhe priste. Ti rri aty, – i thoshte bariu. sa te kalojne te tjeret. E kish fjalen per tufen e dhive, te cilat po tu shkoje ndesh, kishin perborxh te te merrnin perpara.
Mbasi cdo gje kishte mbaruar se levizuri, pullalija rrinte aty ku ishte, si e rene ne mendime per diten qe sapo do mbyllej.
-He o derezeze, – i therriste gjyshi. Do vish brenda apo jo? Me hutohesh me keq se Harikla. Dhe pullalija, qe me siguri e kuptonte se cfare i thuhesh, vinte mbrapsh dhe futesh ne shtepi. Gjithnje e fundit.
Shyta i kishte gjinjte me te medhenj, dhe plot me qumesht. Po te mos e milje, ato mund edhe ti plasariteshin. Kur i vinte radha per tu mjele, ajo e donte me te mira. Ta ngacmoje pak tek bishti, ose ta gudulisje, kercente perpjet me dy kembet e mbrapme, duke perfundur me te dyja brenda ne kusi ku po mblidhe qumeshti, dhe sikur te mos mjaftonte kjo, i leshonte te gjithe kakerdhite qe i kishin mbetur aty brenda.
Qumeshti me kakerdhi ndahesh vec, kulllohesh, pastrohesh, zihesh dhe perdoresh per gatim ne diten e neserme. Kurse pjesa tjeter, lihesh menjane dhe perdoresh per tu rrahur ne dybek, per djath e per cdo gje tjeter.
Histori te vjetra, thuaj…
Dhe, si ato te shytes, ashtu edhe ato te Shoahs jane pafund. Varet se cfare pelqen njeriu shkrete…
Kur mungojne shifrat perfundimet jane ne dore te fatit…
Ja per shembell si i rezulton B.Fischer-it :
” Per rrjedhoje,kur italianet pushtuan vendin, ndonese ne periudhen midis dy luftrave kishte pasur disa permiresime, arsimi ne Shqiperi ishte ne gjendje r u d i m e n t a l e.”
” Mungesa e shkollave te mesme deshmonte per mendimin qe kishte Zogu,sipas te cilit ekzistenca e shume shkollave te mesme do te ishte gabim, pasi ato krijonin nje klase ‘ intelektualesh te paafte per pune te tjera’.”
“…gjithsesi qeveria e Zogut dha nje numer te kufizuar bursash (mbi 200 deri me 1939)….Fatkeqesisht nuk zgjidheshin gjithnje studentet me te mire, sepse edhe procesi i perzgjedhjes per bursat jashte shtetit , ashtu si edhe per shume perfitime te tjera,ngrihej mbi sistemin e mikut dhe njohjes personale.”
Sa per shifra..mund te hedhet nje sy ne biblioteken e Kongresit amerikan.
Fatma,
Kur vendos te bej nje koment ne nje blog si ky ketu fillimisht, mundohem te mendohem mire perpara se ta shkruaj. Dhe kete e bej sepse ushqej nje minimum respekti per njeriun qe me fsheh lekura.
Se dyti, ndoshta edhe gaboj, por kam vendosur te ruaj mendim te mire per pregatitjen e lexuesin te komentit tim, qofte ne fushen e historise shqiptare e qofte ne shkrim e kendim shqipeje; kjo duke ditur qe per temen ne fjale, keto jane dy fushat qe kerkojne nje minimum pregatitjeje.
Nuk e di se si e ke kuptuar ti paragrafin e meposhtem, por mua me duket se e kam dhene te qarte mesazhin. Edhe nje here per ty:
“I gjithe ky proces, perpos financimeve individuale private, inkurajohej nga shteti edhe nepermjet institucionit te bursave te ekselences, te cilat funksionuan rendom edhe per arsimin e ulet, te mesem edhe ate te larte jashte vendit.”
Qartas, kam folur me pare per iniciativat individuale te shtreses se mesme per t’u arsimuar, dhe vetem me pas per politiken shteterore e cila e inkurajonte kete iniciative qofte edhe permes institucionit te bursave.
Eshte shume kollaj ta gjykosh historine e nje vendi dhe epoke te caktuar me paragjykimet me te cilat te pajis vetvetiu epoka e sotme. Gjithe veshtiresia, ne fakt, qendron se si t’i shpetosh kurthit te paragjykimeve te se sotmes ndaj te djeshmes.
Qe Zogu kreu disa reforma arsimore thelbesore ne Shqiperi, ne nje kohe qe ne epoken perpara tij situata e shqipes ish thuaj e shkrete, pikerisht sepse Shqiperia nuk ish ende Shqiperi, kete e dinte edhe shoku Enver.
Sakaq, ajo qe mua me shqeteson eshte fakti qe, me sa shoh, nder komentare, pakkush paska tepruar nga ata qe e kane jetuar mrekulline e shqipes se mesuar qofte edhe ne nivelin fillor te shkolles se Zogut.
Per sa me takon, formimin tim ne shqipe, une ia dedikoj kryesisht familiareve te mi qe e kishin mesuar ate ne kohen e Zogut ne Gjirokaster, Delvine e Berat dhe nje mesueseje filloreje e cila e kish mesuar edhe ajo pikerisht ne ate epoke ne Tirane.
Qe Zogu nuk pati mundesi te hapte qofte edhe shkolla filllore neper malet e Mallakastres, Skraparit, Hasit, Krumes, Gramshit, Librazhdit apo Tropojes edhe kjo me duket sikur dihet. Dhe me duket se e preka faktin qe reforma arsimore iu drejtua shtreses se mesme, e cila nuk ndodhej neper male, por afermendesh neper qendra urbane te rendesishme te Shqiperise se asokohe.
Une te inkurajoj te dokumentohesh me seriozisht per reformen arsimore te kohes se Zogut dhe sidomos per politikat shteterore te inkurajimit te arsimit, te cilat nuk permblidhen vetem me numrin e bursave te dhena.
Sikurse te inkurajoj te dokumentohesh mire edhe per gjithe ata shqiptare qe u nisen te studionin ne qendrat e rendesishme evropiane ne kete periudhe, qofte edhe nepermjet iniciatives private. Numri i tyre nuk ish fare i paperfillshem ne raport me popullaten e Shqiperise asokohe.
Nderkaq, fraza si kjo e meposhtmja nuk e nderojne shume vepren e Fischer-it sepse nuk jane shume precize:
“…gjithsesi qeveria e Zogut dha nje numer te kufizuar bursash (mbi 200 deri me 1939).”
Si perkthehet shifra e ofruar “mbi 200 deri me 1939”, si 203, 230, 321? Per cilin arsim flasim, te mesmin, te lartin apo per te dy? Shifra “mbi 200”, i referohet bursave te pjesshme apo te plota?
Sidoqofte, dy frazat e meposhtme, te cilat ti vendos t’i percjellesh si informacion historik, kam frike se pertej nivelit shqetesues se paragjykimit te historianit Fischer, nuk ofrojne kurrefare informacioni historik per sa kohe mungojne provat e parefuzueshme qe i vertetojne:
“Mungesa e shkollave te mesme deshmonte per mendimin qe kishte Zogu, sipas te cilit ekzistenca e shume shkollave te mesme do te ishte gabim, pasi ato krijonin nje klase ‘intelektualesh te paafte per pune te tjera’.”
“Fatkeqesisht nuk zgjidheshin gjithnje studentet me te mire, sepse edhe procesi i perzgjedhjes per bursat jashte shtetit, ashtu si edhe per shume perfitime te tjera, ngrihej mbi sistemin e mikut dhe njohjes personale.”
Zogu, per ata qe informacionin e kane marre nga burime te çuditshme apo tendencioze historike, ka qene i diplomuar si ne Stamboll ashtu edhe ne Viene. Personalisht, do te çuditesha shume nese sidomos fraza ‘intelektualesh te paafte per pune te tjera’, do kish dale nga goja e tij. Sakaq, Fischer-i, ose ti, nuk i ofroni lexuesit kontekstin ne te cilin eshte perdorur.
Kur fjalet nxirren nga konteksti, sidomos gjate gjykimeve me ambiecje pergjithesuese historike, provokohen rreziqe shume te renda me konsekuenca te frikshme per gjithkend.
Nuk ushqej ambicjen te mbroj posaçerisht Zogun dhe politikat e tij qofte edhe arsimore, por mendoj se eshte kapitale qe sidomos historia te vleresohet mbi baza reale dhe faktologjike dhe jo mbi interpretime fantazmagorike apo tendencioze. Shume shqiptare jane djegur keq prej ketij procesi te frikshem dhe me duket e rendesishme mostoleranca pa dogane ndaj interpretimeve tendencioze.
Epiriot,
Sigurisht qe bie dakord me: “..por mendoj se eshte kapitale qe sidomos historia te vleresohet mbi baza reale dhe faktologjike dhe jo mbi interpretime fantazmagorike apo tendencioze”, ashtu sic besoj se ndajme te njejtin opinion se nuk ndertohet dot vetem duke mohuar, se perparimi i njeres epoke mbeshtetet mbi trashegimine pozitive te epokes paraardhese.
Ketu ceshtja eshte tek sensi i mases. Nuk mund te bie akord te flitet me superlativa per periudhen zogolliane,as e pare si periudhe ne teresi, as per ceshtjen arsimore ne vecanti. Ti mund te jesh nje simpatizues i Naltmadhnise,ndersa une jo. Por kjo mungese simpatie e imja nuk me pengon aspak te pranoj se Zogu ka meriten historike qe krijoi nje shtet te qendrueshem shqiptar pikerisht ne kohen e duhur. Nuk kam ndermend te zgjatem ne detaje te asaj periudhe sepse nuk eshte aspak vendi; e them vetem per te te sugjeruar se nuk bej pjese ne kategorine e tendeciozeve e aq me pak te fantazmagorikeve.
Gjithashtu e quaj te pavend cilesimin qe i ben B.Fischer-it si pre e paragjykimeve. Mjafton te te them se ndonse ne parathenien e librit te vet per Zogun e shpreh haptazi simpatine per te,gjate shqyrtimit te materialit mban nje qendrim profesional e te paanshem. (Meqe ra fjala nuk jane te gjithe si O.J.Schmitt).
Informacionin qe solla e kam nxjerre nga libri tjeter i Fischer “Shqiperia gjate luftes ,1939-1945” sepse nuk e kam librin e tij per Zogun, te cilin te sugjeroj ta lexosh,do argetohesh.
Per te patur nje kuptim te qarte per politiken arsimore te Zogut eshte e nevojshme nje kuptim teresor i figures se tij.
Po sjell nje vleresim te ministrit britanik Sir Andrew Ryan(1937) , e cila me duket se prek pikerisht thelbin : “The sad thing is that he himself (Zogu ) should cling to old-world methods even when he is disposed to embrace new principles . He is like a small Abdul Hamid groping with his cronies in a new world”.
Nje opinion qe gjen verifikim me : ” To critics, however , Zog’s failure to impose reforms with more rigour revealed not sensitivity but indolence, or at last a wish to let sleeping dogs lie” ( Jason Tomes, King Zog,self-made monarch of Albania,te cilin gjithashtu ta sugjeroj dhe ku do te gjeni vleresime te Ataturkut,Musolinit,etj) .
Se ketejmi rrjedh se Zogu nuk mund te bente , ashtu sic nuk beri dot, “reforma thelbesore” sic pretendoni, as ne fushen e arsimit as tjeterkund.
Sa per ate qe kerkoni kontekstin nuk besoj se do qe te sjell gjithe librin ketu.
Kurse per “Si perkthehet shifra e ofruar “mbi 200 deri me 1939″, si 203, 230, 321” ,thjesht fare, qe ajo ‘mbi 200’ eshte e neglizhueshme ne raport me vete 200, pra 200 pa qene nevoja te behemi metikuloze.
Fatma,
Qe ti, ose kushdo tjeter, ta cilesoje Zogun si Abdyl Hamid, se pari, duhet te kete rene dakort i madh e i vogel per rolin dhe personalitetin historik te Abdyl Hamidid.
Une te siguroj ty, meqe demonstron se perpiqesh per te kuptuar si funksionojne gjykimet mbi historine, se historianet ende nuk kane rene dakort per rolin e Abdyl Hamidid ne histori e aq me pak per ate te Zogut.
Sidoqofte, qellimi i diskutimit mbi kete teme nuk eshte shkencor. Nese do te ish i tille, nuk do te zvillohej ketu, por gjetiu. Duke mos qene shkencor, diskutimin po e zhvillojme duke u mbeshtetur kryesisht ne sferen e perceptimeve mbi kete epoke dhe vetem per arsimin.
Une te solla ty shembuj te jetuar te mesimit te shqipes ne epoken e Zogut, te pakten ne kater qytete te rendesishem te epokes se tij, perpos atij tejet domethenes te Enver Hoxhes, te cili po i shtoj edhe ate te Qemal Stafes.
Mund te te sillja gjithashtu, fare lehte, edhe shume emra te shquar personalitetesh shqiptare, te cilet jane shkolluar brenda dhe jashte vendit pikerisht gjate kesaj epoke.
Por mendova, ndoshta me naivitet, qe diskutimi mbi kete teme do te bente te hapje qofte dhe wikipedia-n per te pare se, per shembull, personalitete si Ramadan Sokoli, Dhimiter Pasko, Eqerem Çabej, Adurrahim Buza, Odhise Paskali, Ibrahim Kodra e shume te tjere, jane formuar brenda dhe jashte vendit pikerisht gjate kesaj epoke, gjithe duke mos qene pinjolle familjesh bejleresh.
Çfare tregon kjo? Kjo tregon se ne kohen e Zogut ka ekzistuar nje strukture shteterore per arsimin, e cila nuk ka funksionuar vetem per shtresen e larte te shoqerise, por te pakten edhe per te mesmen.
Kjo tregon gjithashtu se struktura arsimore e nivelit te ulet dhe te mesem qe u arrit te krijohej gjate epokes se Zogut ka qene shume cilesore. Pse? Sepse te gjithe keta personalitete me rendesi monumentale ne kulturen shqiptare, sikurse edhe te tjere si ta ne fusha te tjera, nuk arriten te zevendesoheshin dhe riperteriheshin ne nivelin e tyre gjate epokes nacional-komuniste.
Nderkaq, se sa pak apo shume te pelqen ty Zogu, nuk me intereson as mua as historise. Mua me intereson qe diskutimet per historine te behen ne mungese te plote te paragjykimeve ideologjike. Ne kete pikepamje, nuk mundem te mos jem indulgjent dhe mirenjohes per ate pak strukture shteterore solide qe ngriti pushteti i tij dhe ai para tij, ne te cilen bente pjese edhe arsimi.
Nese ti, edhe pas ketyre shembujve do te vashdosh te me sjellesh ketu paragjykime historianesh mbi Zogun dhe vleresime te tipit, Xhevahir Spahiu eshte me i pregatitur se fjala bie Dhimiter Pasko, kjo jo vetem qe nuk me impresionon, por te demton vetem ty.
Po sjell edhe unë një shembull anekdotik, me shpresë se do t’i ndihmojë debatit.
Gjatë viteve 1930, vetëm nga qyteti i Gjirokastrës, ishin me dhjetëra (në mos me qindra) ata djem dhe vajza – po, edhe vajza – që shkuan të studionin në Perëndim.
Vendi i preferuar ishte Italia; por disa shkonin edhe në Francë, në Austri dhe në Gjermani.
Me ç’më thonë njerëzit e mi, sistemi shpërblente me bursa studentët më të mirë; ashtu shkoi në Firenze edhe një teze e sime mëje. Të tjerë shkonin me paratë e prindërve, kur i kishin në gjendje.
Gjirokastra në vitet 1930 ishte qytet i vogël dhe provincial, por që kishte grumbulluar, për arsye të njohura, shumë familje dikur elitare të Perandorisë Osmane; sikurse edhe familje borgjeze të kulturuara, nga Janina. Për këtë arsye, nuk kishte familje gjirokastrite që të mos dëshironte t’i dërgonte fëmijët të studionin jashtë – me përjashtim të atyre që ishin shumë të varfër, që sapo kishin ardhur nga fshati, ose që ishin shumë të dhënë pas fitimit.
Nuk ma merr mendja se studentë jashtë dërgonte vetëm Gjirokastra – Shkodra dërgonte gjithashtu, katolikë por edhe myslimanë e ortodoksë; Elbasani dhe Korça dhe Vlora dhe Tirana dhe Berati dërgonin. Sikur mbretëria e Zogut të kish zgjatur edhe dhjetë vjet të tjera, Shqipërisë do t’i kish dalë zot një elitë tërësisht moderne dhe liberale.
Me vjen keq Epiriot ,por njohurite e tua per periudhen zogiste,megjithe tonin prej profesori autoritar, nuk e kaperxejne nivelin divulgativ.
Do te ishte me eficente te cliroje veten nga paragjykimet ne vend te akuzoje nje aradhe te tere studjuesish e personalitetesh qe jane shprehur per Zogun.
Me vjen keq gjithashtu qe nuk e pranoj dot propozimin tend qe diskutimin ta “zhvillojme duke u mbeshtetur kryesisht ne sferen e perceptimeve mbi kete epoke .” sepse nuk kam kohe per te humbur ne muhabete kafenesh.
Shpresoj te gjesh ndonje partner tjeter.
Sinqerisht.