Cili prej nesh nuk e ka pëshpëritur, së paku me vete, një dëshirë kur ka parë një yll natën të këputet? Cili nuk ka hedhur një monedhë në hauzin e shatërvanit që i ka pëlqyer? Cili nuk është përpjekur, në mëngjes, ta lexojë ëndrrën që sapo iu ndërpre, sikur të ishte fjalë e orakullit?
Bota e besëtytnisë (supersticionit) ekziston paralelisht me tjetrën, të arsyeshmen dhe të rregulltën; edhe pse për shumëkënd të dyja ndërthuren si fijet e një pëlhure. Nëse bota e arsyes organizohet në bazë ligjësish, ose së paku rregullsish, tjetra është një dorëshkrim që duhet lexuar, në bazë kodesh herë të fshehta herë të pakuptueshme.
Hudhra në xhep mbron nga syri i keq; patkoi i ngulur në derë të shtëpisë sjell fat; kur derdhet kripë duhet hedhur prapa kurrizit; pasqyra e thyer është tersllëk; e marta gjithashtu, por e ka një orë të mirë; disa i tremben trembëdhjetës, të tjerë shtatëmbëdhjetës, të tjerë akoma katrës; merimanga që të del përpara para mesditës është fatkeqësi, pas mesditës mbarësi.
Besëtytnia është një lloj hermeneutike e realitetit që e merr veten shumë seriozisht; sepse e ka gati interpretimin për gjithfarë rastësish, sikurse e ka gati parashikimin për çfarëdo të ardhmeje. E keqja mund të parandalohet, në qoftë se respektohet një rutinë rregullash arbitrare, por të domosdoshme; kaosi fsheh në vetvete disiplinë; e mira mund të ndillet nëpërmjet algoritmit të magjisë; e ardhmja paralajmërohet në letrat, në filxhanin e kafes, në shpatullën e gjelit; sëmundja luftohet madje mposhtet me një yshtje ose nuskë të varur në qafë ose një të prekur të tyrbes.
Tek e fundit, kanë të drejtë të gjithë ata që e afrojnë magjinë me shkencën, edhe kur nuk e afrojnë me teknologjinë. Edhe Arthur Clarke thoshte se për një vëzhgues sado të arsyeshëm, teknologjia e përparuar nuk ndryshon nga magjia – siç e ka konfirmuar prej kohësh kontakti midis qytetërimeve në botën tonë.
Deri edhe Muji kreshnik u habit kur ia hapi e shtëna me pushkë një vrimë në pëllëmbë të dorës…
Shoqëria ku jam rritur unë, edhe pse qytetare ndonjëherë me pretendime elitare dhe gjithsesi zyrtarisht racionale dhe materialiste, ishte e kredhur në besëtytni. Gratë shkonin te njëra-tjetra për të parë filxhanet e kafeve; kur sëmureshin fëmijët thërrisnin fshehurazi plaka për t’i yshtur; fallxhoret gjithnjë bënin ndonjë lek, edhe pse shiheshin shtrembër; syri i keq shpjegonte shumëçka; lajmet e mira mbaheshin të fshehta, madje edhe më të fshehta se të këqiat; macet, merimangat, qentë, lepujt, kumrijet, qyqet dhe hutini nuk ishin aq gjallesa sa fjalë për t’u kuptuar dhe përdorur drejt; ëndrrat ishin çelësa për të shpjeguar ditën e ndoshta të ardhmen; ndonjë mjektar i mbetur tek-tuk ziente në furnellën me vajguri pocione “popullore”, sidomos për sëmundje të pashpresa; në park shpesh të dilte përpara arixhofka që të të thoshte “fatin” duke të marrë një qime nga supi i xhaketës; magjia bëhej zakonisht e bardhë, shumë rrallë e zezë; pasqyrat e thyera hidheshin në ujë; flokët e prerë në zjarr ose në nevojtore; këmisha e veshur mbrapsht ishte haber ose rrugë; dhëmbi që i binte fëmijës duhej hedhur në çati; po të rrëmoje sirtareve do të gjeje ndonjë gur “të mirë”, ose relike tjetër të pakuptueshme, por të vyer.
Ideologjia zyrtare e asaj kohe jo vetëm i luftonte besëtytnitë së bashku me besimet fetare, por edhe i konsideronte si trajta të së njëjtës qasje irracionale ndaj botës. Megjithatë, s’ishte e thënë të ishe fetar e të besoje në Zot, për të veshur gjithnjë të njëjtën bluzë bojëqielli kur luante skuadra jote, ose të shkoje i parruar në provim, ose të prekje një shtyllë metalike neoni sa herë që të kalonte afër ndonjë sakat, ose të mos numëroje yjet, nga frika se mos të dilte ndonjë lyth në shpinë të dorës. Të gjithë e kemi pasur ndonjë mënyrë tonën, tepër të thellë dhe personale, për të përballuar stresin përpara një ngjarjeje kritike, ose frikën për fatkeqësinë që mund t’i ngjiste një të afërmi. Madje edhe refuzimi për të treguar ëndrrat, ose për ta lënë fallxhoren e sprovuar të të shihte letrat shprehte pasigurinë e kujt nuk guxonte t’i dilte përballë së ardhmes së vet, duke preferuar ta linte të mjegullt, të pazgjidhur, të pavendosur. Për më të mençurit, kontradikta midis doktrinës që e merrte gjithçka si “të shkruar” dhe doktrinës se fati ose rastësia mund të manipulohej me teknikat magjike përkatëse ishte arsye e mjaftueshme për t’i mbajtur sytë mbyllur.
Vite më pas, dëgjova se Kisha, madje edhe kisha katolike, u kundërvihej parimisht besëtytnive; pastaj qëllova të lexoj se një nga ankimet më të përsëritura të misionarëve të Vatikanit historikisht në malësitë shqiptare ishte se banorët atje i kishin pranuar dhe i zbatonin disa rituale të fesë katolike, por duke i reduktuar në besëtytni e duke i integruar me besëtytni të tjera që s’kishin fare të bënin me katolicizmin, madje as me krishtërimin. Kjo më habiti në krye, sepse në atë kohë ateizmi, në trajtat e veta sovjetike, këmbëngulte për natyrën besëtytë të fesë, duke sjellë shembuj të tillë që të tingëllonin bindës: statujat e Shën Mërisë që derdhnin lot; stigmatat që u shfaqeshin murgjve; shndërrimi sado simbolik i bukës dhe i verës në trupin dhe në gjakun e Krishtit; vetitë çudibërëse të relikeve; mrekullitë e shenjtve; uji i bekuar dhe temjani.
Doktrinarët fetarë janë të mendimit ndaj besëtytnisë nuk ekspozohen aq besimtarët e vërtetë, sesa humanistët, ateistët, agnostikët dhe shekullaristët; madje Kisha Katolike e gjykon besëtytninë si mëkat, sadoqë është akuzuar vetë prej protestantëve për praktika të afërta me besëtytninë. E vërteta është se shumë njerëz që e quajnë veten besimtarë të devotshëm, e përjetojnë fenë e tyre nëpërmjet një vargu besëtytnish të cilat i lidh së bashku një narrativë pak a shumë konsistente (p.sh. Bibla ose Kurani). Ndonjë agnostik do të ngrihej e të thoshte se feja nuk është veçse një sistem i rregulluar dhe i kontrolluar besëtytnish, i cili ofron një vizion koherent të realitetit irracional dhe i mban larg besëtytnitë e tjera, të vetvetishme, ose të trashëguara nga fe të tjera, të dikurshme; ose nga praktika të ndërmjetme midis fesë, magjisë dhe njohjes.
Nëse përvoja fetare, në trajtat e veta të shumëllojshme, mund të reduktohet në besëtytni të një lloji të veçantë, kjo nuk do të thotë se çdo besëtytni mund të sublimohet në trajta të një feje. Për fat të keq, në sytë e shumë shqiptarëve të Shqipërisë viti 1990 shënoi jo aq momentin e shumëpritur të rikthimit të praktikave fetare, sesa rrëzimin nga froni të racionalizmit, si e vetmja filozofi praktike për të shpjeguar të përditshmen dhe për të kontrolluar rastësinë, duke përfshirë këtu të ardhmen, fatin dhe vdekjen. Natyrisht, të rikthesh jetën fetare në një komunitet është shumë më e vështirë sesa të varësh kryqet në qafë dhe të shkosh për pelegrinazh te një varr i shenjtë për t’ia prekur rrasën, ose te mali i Tomorrit. (Tek e fundit, edhe kur vdiq Enver Hoxha në 1985-ën, u shkul gjithë Shqipëria për të shkuar në varrezat e për t’ia prekur mermerin e varrit; ndonjëherë edhe për t’ia puthur.)
Kultura pop, pas 1990-ës, ndihmoi së tepërmi me këtë rehabilitim të irracionales publike. Të gjitha gazetat kryesore filluan të botojnë horoskopet dhe të tjera “analiza” astrologjike; shkrime të ndryshme me natyrë mjekësore, psikologjike ose etike filluan të flisnin rregullisht për karma, abduksione, vibracione, kristale, profeci të Nostradamus-it, pellazgë, atlantë, kiromanci, energji pozitive, energji negative, ri-inkarnime dhe të tjera dukuri marrëdhëniesh magjike me objekte ose njerëz. Llotaritë, bingot dhe bixhozi në përgjithësi morën përhapje masive; së bashku me diskursin gjithëpërfshirës të “fatit”, si rrugë alternative ndaj punës ose përkushtimit, për t’u realizuar madje edhe moralisht. Numerologjia tashmë ka pushtuar edhe politikat editoriale të ndonjë gazete si “Tirana Observer”, pa përmendur dietat çudibërëse për dobësim, shtatë rregullat dhe dymbëdhjetë porositë, tetë gabimet dhe gjashtë pyetjet; dhe kinezëri të tjera të ngjashme.
Në vetvete, ky aspekt i besëtytnisë si një katalizator relaksimi, ose interpretimi peshëlehtë i të papriturave në emër të largimit të ankthit, zbutjes së stresit, ngushëllimit dhe shpresës për realizim të dëshirave nuk mund të ndahet nga roli terapeutik i mass mediave dhe nuk është për t’u shqetësuar; sa kohë që një vizion fund e krye racional i së përditshmes do të ishte i mërzitshëm, madje i frikshëm dhe autoritar. Midis Nancy Reagan-it që konsultohej me një astrolog për çështje madhore të politikës amerikane, dhe presidentit George W. Bush që thotë ndonjëherë se vendimet më të rëndësishme i merr duke u këshilluar me Zotin, do të preferoja menjëherë të parën; meqë fanatizmi është gjithnjë më i rrezikshëm se irracionalizmi.
Megjithatë, çka më shqetëson në shoqërinë shqiptare nuk është aq rehabilitimi dhe normalizimi i besëtytnisë, sesa bindja shoqëruese që kjo lidhet njëfarësoj me restaurimin e jetës fetare në Shqipëri. Dhe më shqetëson jo aq nga pikëpamja ngushtësisht fetare, sesa ngaqë, për mendimin tim, një nga arsyet madhore të krizës së sotme në Shqipëri ka të bëjë me mungesën, pothuajse totale, të përmasës shpirtërore në jetën publike; meqë kjo përmasë nuk ka fare të bëjë me besëtytnitë, horoskopet, fatin dhe kryqet e ngritura në majë të kodrave.
Xha xha, ç’ishte ajo bombë që hodhe në fund fare? S’e morra vesh si e nxore atë shqetësim e si e lidhe krizën me mungesën të përmasës (çdo me thënë kjo?) shpirtërore?
Unë atë mendim kam, AC. Shqiptari i sotëm tipik është peng i shqetësimeve fund e krye materiale, të cilat i nxiten pareshtur nga modelet që ka përreth, reale dhe virtuale (këto të fundit ia ofrojnë mediat). Drekat, darkat, qingjat e pjekur, pronat, bizneset, bodrumet me verëra, paratë në bankë, allish-verishet, pehlivanllëqet, veturat, udhëtimet turistike në Emiratet, seksi, rrobet, parfumet, kazinotë, vizitat e përditshme te parrukieri, objektifikimi i femrës, prostitucioni i vlerave gjithfarësh, shtëpitë, vilat, shtëpitë verore, pallatet, kështjellat, dyqanet, butikat, restorantet, hotelet, motelet, letrat me vlerë, tapitë, postet trofe në administratë, realizimi i dëshirave duke paguar para, dhe të tjera që ndoshta mund t’i shtosh ti vetë tashmë mbizotërojnë. Dhe jo vetëm mbizotërojnë, por edhe në shpinë të vlerave morale të mirëfillta, ndershmërisë, mirëbesimit, frymës bashkëpunuese, dinjitetit, integritetit, modestisë, përulësisë, bamirësisë, dhembshurisë, sinqeritetit, idealizmit, kultivimit të arteve, kultivimit të debatit publik të çinteresuar, kultivimit të paqes me vetveten dhe të tjerët, urtësisë. Nuk them se këto mungojnë sepse nuk kam të drejtë të absolutizoj, por vetëm se janë bërë të padukshme, askush nuk i ka në kandar, madje edhe kush i përjeton, i përjeton si pengesa ose handikape në rrugën drejt kamjes dhe dhjamjes. Për fat të keq, shumë derra të kënaqun dhe të tjerë të çoroditur, pasi bëjnë kërdinë lart e poshtë pa iu dridhur qerpiku, i kthehen kombëtarizmit në mbrëmje, për të shpëtuar shpirtin me një “feja e shqyptarit asht shqyptaria”, sidoqë edhe vetë kombëtarizmi, në atë masë që është irracional, nuk është veçse një formë tjetër, sado e sofistikuar, e besëtytnisë.
Bashkohem me xhaxhanë, jemi kthyer në një popull tepër rracional. E kemi kuptuar që vlerat morale na pengojnë të bëjmë pare t’modhe dhe qef t’papam, prandaj i kemi flakur. Për ters këto vlera janë “gluon-et” e një shoqërie. Pyetja që më bluan është; a jemi bërë apo kemi qënë?
Xha Xha, Faleminderit për përsiatjet e tua mbi këto tema që janë pak a shumë komplekse dhe subjektive për nga natyra. Do të ishte me interes të dëgjonim mendimin tuaj për atë që mund të bëhet për ndryshimin e situatës këtu në Shqipëri për sa i përket asaj që ju e cilësoni si mungesë të përmasës shpirtërore në jetën publike. Çfarë do të rekomandonit ju në këtë situatë? Si mund të zhvillohet përmasa shpirtërore e një kombi apo shoqërie? Çfarë kupton me përmasë shpirtërore? Si mund të matet ajo në mënyrë që të dimë se ku jemi dhe se ku duam të shkojmë?
Kuptohet nuk ke asnjë detyrim për t’ju përgjigjur këtyre pyetjeve, thjesht mendova se disa mendime më konkrete do të ndihmonin çuarjen përpara të këtij debati kaq të rëndësishëm dhe thuajse jo-ekzistent në realitetin shqiptar.
Bera njehere te largohesha per shkak te censurimit, po ca tema te xha xhait me terheqin si mjalti grenxen,por edhe sepse ca tema zor se gjenden ne vende te tjera.
Kisha i ka pase shpallur lufte bestytnive thote xha xhai. Sigurisht,sepse bestytnite jane rrenjet e besimit,pavaresisht Zotit, dmth bestytnite jane forma e praktikuar e besimit ndersa Zoti ben pjese tek teologjia, tek teoria me shume se tek praktika.
Populli yne e ka demostruar qarte qe megjithese nga pikepamja teorike e formale eshte kristianizuar apo islamizuar , thelle-thelle nuk ka hequr kurre dore nga bestytnite pagane, me e perhapura ajo e syrit te keq qe deshmohet qe ne ballkanin iliro-trak, biles une instiktivisht i besoj syrit te keq, sidomos kur pengohem ndersa heci ;ne kete rast shoh verdalle instiktivisht mos me pa njeri keq(syqeni); edhe pse kur e mendoj me vone cuditem me ate mendim instiktiv te syrit te keq dhe ate irritim qe me vjen po instiktivisht.
Biles ne rrenje te sherreve te tipit- cke qe me shikon- pervec veshtrimit si sfide eshte edhe nje frike instiktive e syrit te keq,pasi thuhet se kush te shikon gjate si ta kete mendjen ashtu edhe mos ta kete ka te beje me syrin e keq ose me vone do ‘te hedhe siren’ sidomos per arixheshkat, nderkaq hipnotizimi(sira=syri i keq) lidhet pikerisht me nje fuqi qe buron nga syte e pastaj per ata qe nuk e zoterojne kete fuqi te syve me ane te ndihmes se sendeve dhe fjaleve.
Bestytnite ne fakt skane te mbaruar e nje karakterike ka qene kujdesi i muratoreve mos tu shkelet hija,pasi nese i shkelej hija do i sillte vdekjen. Ngritja e nje muri nenkuptonte dicka te vecante qe duhet te ngrihej mbi te keqen si e tregon miti i rozafatit,prandaj e keqja sillej verdalle muratoreve per ti shkaktuar deme e nje nga keto ishte shkelja e hijeve te vete muratoreve.
Po ashtu Tomorri ka mijera vjet qe perdoret si vend pelegrinazhi,pasi aty rri Zoti,kuptohet Zoti i banoreve qe njohin Tomorrin,perfshire Zotin tim(nuk jam bektashi).
Po ashtu Zoti dhe Perendia jane 2 hyjni pagane, ku Zot e kane lidhur te huajt me Got-God ndersa Perendi me Perkuna te lituaneve ose hyjneshe e bukurise sipas disa te tjereve dmth Krishti eshte Zot-Perendi ose ‘Mashkull-Femer’ ose me mire Diell-Toke apo Diell-Gjarper.
Rifutja e bestytnive pas 1990 per fat te keq i perket ne pjese te majme bestytnive te huaja edhe pse astrologjia ka qene e perhapur edhe ne paganizmin ilir, psh dalmatet i ndanin tokat cdo 8 vjet qe perputhet me ciklin e Aferdites e nje historian e ka lidhur me nje zakon te ngjashem dorik,po ashtu hyllvegu apo kalendari i blegtoreve veriore tregon nje njohje te mire te solsticeve e te vendosjes se festave ne pika kyce te ‘jetes’ diellore.
Jam dakort me xha xhain mbi mungesen e thelle te spiritualitetit por problemi eshte i veshtire: Per cfare spiritualiteti kane nevoje shqiptaret ?
Nderkaq akuzat kombetaristeve ne fakt duhet tua drejtoje pseudo-kombetaristeve ,pasi nje kombetarist shqiptar nuk mund te shkeputet dot lehte nga vlera qe percillen si tipike shqiptare,si besa,nderi,miqesia e trimeria.
Cdokush qe shkeputet nga keto vlera eshte pseudo-kombetarist pasi nga keto vlera niset rruga e veshtire e te qenit shqiptar si dallim nga shqipfolesit,pasi shqipfoles eshte edhe minoritari apo li fen ceni qe banon ne lagjen kineze ne Tirane. Kuptohet lehte qe nje shqipfoles kinez qe mburret me dinastite kineze Han e Qin nuk mund te jete i njejte me nje shqipfoles qe mburret me Bardhylin,Leken e Madh,Pirron,Monunin, Agronin ,Skerdilajdin etj.
P.S Han e Qin nuk perbejne batute,por nga Dinastia Han ka ardhur percaktimi kombetar kinez,pasi e quajne veten populli Han, nderkaq nga dinastia Qin, ka ardhur percaktimi i huaj Kin-ez.
IM shkruan:
IM, unë vetëm kisha ndërmend të parashtroja disa ide për gjendjen, nga një këndvështrim shumë specifik; me shpresë se të kuptuarit e kësaj gjendjeje dhe të shkaqeve që kanë çuar atje mund të ndihmojë vetvetiu për të skicuar disa zgjidhje. Natyrisht, unë i kam disa mendime të miat edhe për disa masa që mund të merren përtej ndërgjegjësimit të publikut, por gjithnjë këmbëngul se analiza e një problemi duhet mbajtur veç zgjidhjes.
Ja disa gjëra që mendoj se do të ndihmonin për ta shëruar disi situatën:
– të merren masa të tërthorta, nëpërmjet taksimit të diferencuar, për të frenuar me çdo kusht lëvizjen e popullsisë drejt Tiranës dhe zonës bregdetare; një nga shkaqet e anomisë është pikërisht shthurja e komuniteteve dhe firimi i kapitalit social.
– të nxitet jeta ekonomike dhe kulturore në provincë, përsëri nëpërmjet taksimit të diferencuar dhe incentivave të ndryshme financiare. Përqendrimi i popullsisë së vendit në Tiranë po e shkatërron indin moral të njerëzve, sepse të ardhurit nuk arrijnë dot të integrohen në komunitete të denja për një kryeqytet.
– të nxitet bujqësia dhe blegtoria, ndoshta nëpërmjet krijimit të kooperativave.
– të nxiten disa business-e të mëdha që të vendosen në qytete të tjera të Shqipërisë, për të evituar që vendi (nga pikëpamja gjeografike dhe demografike) të shndërrohet në një oborr të pasmë të Tiranës.
– të taksohen rëndë televizionet komerciale private, në një kohë që televizionit shtetëror t’i jepet pavarësi maksimale nga politika nëpërmjet një pakete ligjore të posaçme; për t’ua kthyer shqiptarëve një pikë kulturore referimi të përbashkët.
– të nxiten, gjithnjë tërthorazi dhe me rrugë financiare ose fiskale, veprimtaritë ndërtimore në zona larg Tiranës, për të krijuar dy ose tre pole të tjera urbane të rëndësishme, p.sh. në Shkodër ose në Korçë, mundësisht edhe në Kukës.
– të ndihmohen me mënyra të ndryshme bamirësitë fetare, njëkohësisht duke frenuar lidhjet e tyre me qendra të ndryshme jashtë Shqipërisë nëpërmjet taksimit; ideja këtu është që veprimtaria bamirëse duhet të shtjellohet brenda komuniteteve nga vetë pjesëtarë të komuniteteve, jo nga astronautë të zbritur nga planete të tjera.
Kaq sa për të filluar. Megjithatë kjo çështje do trajtuar më vete, dhe nuk e ka vendin tek një temë që merret me raportet midis fesë dhe besëtytnisë, as mund të konsiderohet besëtytnia si shkak i rrëgjimit shpirtëror të shqiptarëve (është më tepër pasojë, ose dukuri shoqëruese). Ideja ime themelore, megjithatë, është që jeta shpirtërore nuk mund të rimëkëmbet me masa të drejtpërdrejta, por vetëm tërthorazi; dhe kryesisht duke përshëndoshur komunitetet. Komunitetet janë shkatërruar në Shqipëri për shumë arsye, por zhvendosja e pakontrolluar e popullsisë është një e tillë madhore, së bashku me urbanizimin e shfrenuar, sidomos të një popullsie të paimunizuar ndaj anomisë së qendrave të mëdha urbane.
Hyllin, “syri i keq” eshte nje element qe ekziston ne shume shoqeri, si ato katolike edhe ato muslimane, arabe, indiane etj. Ne fakt nese do te perdorja ate interpretimin e S. Zizek (nje tjeter post-modernist), qe e sheh syrin si nje “crack”, carje prej nga ku ne hedhim nje veshtrim ne sekretet e shpirtit (psikozes), syri per mendimin tim ne kete rast simbolizon veshtrimin (voyeurismin), pra humbjen e intimitetit. Cfare do te thote qe eshte nje fenomen qe ndodh ne shoqeri, ne nje kolektiv, pra individi i druhet veshtrimit te kolektivit dhe nderhyrjes se kolektivit ne jeten e individit. Shkurt “syri i keq” eshte nje psikoze e shkaktuar nga ideja e te qenurit ne veshtrim te perhershem. Prandaj syrin e sheh si simbol si tek obelisket ne egjyptin e lashte, tek stemat e masonerise, ose tek bestytnite fetare (psh. ne fene islame gjendet tek Alevitet, nje sekt i shiiave, qe gjenden ne turqi, siri dhe i afrohen shume tarikatit te bektashijve tane), dhe ne kohen moderne tek kamerat CCCTV ne Londer, qe te gjemojne gjithandej (Big Brother is watching you).
Sidoqofte kjo tema lidhet shume mire me ate temen mbi artin. Mbi standartizimin dhe formen (kallepin). Fete monotheiste si islame, katolike dhe judaizmi sollen ne hemisferen perendimore nje lloj standartizimi ne formen e besimit. Ne keto besime te standartizuara (te institutionalizuara) behet dallimi midis praktikes se besimit dhe besimit vete, pra midis formes dhe permbatjes.
Psh. ne islam (ne teologjine islame praktika quhet “fikh”, dhe besimi “akide”) praktike eshte marrja e avdesit (larjes se pjeshme) ose menyra e faljes (psh. 5 here dhe si). Ne keto ka nje lloj praktike te standartizuar, qe ne islam psh. argumentohet dhe mesohet nga 4-shkolla kryesore te bazuara ne teologe islam (ne Shqiperi kemi shkollen e Hanefi-ut dhe te Maliki-ut, dhe sekti kryesor eshte Sunni). Ndersa persa i perket besimi) ketu pretendohet nga shume te arrihet nje lloj monopoli, pra jo pluralizem, si ne ushtrimin e fese, porse nje lloj unifikimi ne besimin, sidomos persa i perket disa shtyllave te besimit (si psh. besimi ne nje Zot, tek jeta pertej vdekjes etj.)
Edhe ne kishen katolike pergjate historise se saj kemi te njejtat perpjekje per unifikim, diku me arme, dhe diku me konventa, si psh. zhdukja e Arianizmit etj. ne shek. III, edhe problemet e Papatit me Mbretereshen e Anglise dhe kishen anglikane, ose me vone me protestantet etj.
Pra standartizimi kalon ne disa faza: 1. Etablimin e fese (psh. Konstandini ne kishen katolik si Perandor romak, ose etablimin e kalifatit ne islam, largimin nga roberia egjyptiane te hebrejve me Moisiun dhe ndertimin e faltores ne Jerusalem). 2. Standartizimin e kesaj feje ne praktikat e ushtrimit dhe besimin, pra unifikimin dhe etablimin e institucionit te fese mbi nje grup njerzish (vrasjen e sfidanteve, zhdukjen e interpretimeve alternative, hegjemonine e nje interpretimi mbi te tjerat). 3. Expansionin e ketij besimi mbi besimet e tjera. Eleminimi i ketyre te fundit nese nuk bazohen ne argumente dhe ne civilizimet moderne.
Nga ky zhvillim mesojme se jane disa kushte qe nje besim i standartizuar te kete fuqi ekspanduese, pra te zgjerohet ne zona te tjera. Duhet te permbaj ne vetvete jo vetem premtimin per boten tjeter, porse edhe nje alternative me te mire se ajo qe njerzit kishin deri tani per “kete bote”. Pra besimi hebre monotheist, le te mendojne disa si te duan, ishte fillimisht nje civilizim modern. Sepse besimi si forme argumentimi u perdor per here te pare per te perligjur vendime politike qe merrnin njerzit vete, me ane te interpretimit te “fjales” se Zotit, dhe jo hedhjes se shortit, gurit, ose veshtrimit te yjeve. Ky mendim eshte nje hap shume gjigand ne zhvillimin e njerzimit. Sepse ketu fillon humanizmi, me etablimin e fese monotheiste, dhe zhduket fatalizmi (naturalizmi, guri i shenjte). Disa romantike e qajne kete kohe, por ishte ky besim qe i mblodhi njerzit rreth nje qellimi dhe ideje. Pervec te mirave te tjera si psh. institutionalizmin e instituticionit te marteses, lidhjes mes nje burri dhe nje gruaje, qe solli ekonomine shtepiake, baza e ekonomise se sotme.
Njerzit ne Shqiperi do te fillojne te eksperimentojne per disa kohe me besime te ndryshme, por pastaj do kapin nje dhe do te bien rehat, e do ja kalojne femijve dhe niperve te tyre, e te rralle do te jene ata qe te eksperimentojne me vone.
Kapedan sigurisht qe syri i keq ekziston ne gjithe boten por nuk eshte rasti i syrit te horusit qe mbajne masonet e amerika ke dollari i washingtonit.
Ai eshte syri i ‘pushtetit ‘ syri i dijes,syri qe sheh gjithcka e jo syri i keq. Ne rastin e syrit te keq, kemi vertet dicka te keqe qe i perket nje individi te caktuar,si psh arixheshkat e ky individ eshte i mberthyer nga e keqja dmth eshte sy tjeter nga i Horusit i cili ishte praktikisht simboli i Faraonit e Faraoni ishte vellai tokesor i Horusit. Praktikisht kemi nje demon, nje dreq, qe eshte ruajtur si ‘syqeni’ .
Persa i perket humanizmit qe solli monotono-teizmi me mjafton te krahasoj lufterat fetare te eres kristiane me 2 mije vjetet para eres kristiane.
Praktikisht civilizimi i lindjes me hyrjen e monoteizmit u shfaros…pati nje shkendije te fundit bizantino-persiane nen emrin civilizimi arab e menjehere ngordhi.
Po ashtu ne perendim vetem me fillimin e secolarizimit e artit kristian me nenshtrese pagane te rilindjes europiane kemi ndertimin e civilizimit perendimor ne format qe e njohim sot. Une kam parasyve ne keto momente ‘Lindjen e Veneres’ nje kopje banale por qe mbart njesoj lakuriqesine pagane te Aferdites e deshiren per jete e per liri.
Praktikisht periudha monoteiste eshte rrenimi i civilizimit ndersa perendimi qe u shkeput ngadale doli siper lindjes se mesme qe e mbart ende.
Lindja e mesme eshte per ti qare hallin , ne krahasim me cperfaqesonte per njerezimin para monoteizmit.
2000 hyjnite e Babilonise ishin nje spektakel artistik mbi te gjitha,skulptura e mozaike te pashembullt.
Monoteizmi rrenoi femren mbi te gjitha e nga shoqeruese e mashkullit, nga zonje shpie e ktheu ne skllave te burrit,pervec ne greqi qe ishte nje kulture pederastike ne thelb(skulpturat e meshkujve jane shume me shume sesa te femrave) hiq Dionisin thrakas qe u dha fryme e jete femrave greke e mistereve eleuzine ku ruhej demetra e kore .
Nuk eshte ceshtje romanticizmi, eshte ceshtje ‘jete’ e ‘fryme’.
p.s Xha xhai paska ne plan mjete diktatoriale per te zgjidhur ceshtjen e rifutjes se spiritualitetit nder shqiptare.
Hyllin, Xha Xhai hapset e kashtës ka.
Megjithatë, po të vijë fjala për shtrëngimin (coercion), unë gjithnjë do të preferoja ta bënte shteti i udhëhequr nga legjislativi, sesa t’i lihej në dorë tregut, i cili udhëhiqet vetëm nga grykësia e individëve.
Aq më tepër që politikat që propozoj unë janë të natyrës fiskale – më të butat e mundshme.
“… Shkurt “syri i keq” eshte nje psikoze e shkaktuar nga ideja e te qenurit ne veshtrim te perhershem…”
Ne maje te Jutbines, apo ne Kabash te Pukes, ku i vetmi veshtrim i perhershem eshte ai i perendise ? Ku shtepite jane aq larg njera tjetres sa duhet te flasesh me kah veshit, per tu marre vesh.
Per hir te argumentit, qe perndryshe me duket shume ekzotik, di qe ka patur kultura te tera, madje shume te sukseshme, ne te cilat shkenca teologjike me ate racionalen kane qene te pandara. Etrusca disciplina, sic e quanin romaket, perfshinte te gjitha ligjet e shenjta, rregullat dhe traditat ne te cilat bazohesh, si ne asnje popull tjeter ne Europe, jeta e etruskeve.
Ne te benin pjese libri haruspicini, qe merresh interpretimin e melcive te kafsheve qe sakrifikoheshin; libri fulgurates, qe merresh me interpretimin e rrufeve; libri rituales qe merresh me rregullat e themelimit te nje qytetit, themelimin dhe konsakrimin e nje tempulli; libri fatales, mbi ndarjen e kohes, jetegjatesine e njerezve dhe popujve; libri acherontici qe merresh me boten e pertejme. Rregullat e rrjedhura prej tyre influenconin cdo aspekt te jetes se perditshme. Qe ishte jeta e po te njejtve njerez te cilet kontribuan aq shume ne art, arkitekture, agrikulture, inxhinieri, metalurgji etj, etj.
Po ja, nja 3 nga ato pika mu duken si ajo puna e pashaportizimit ne kohe te xhaxhit. Mire xhaxhi se kishte hallin se s’kishte si ti kthente ne proletare qyteti gjithe proletaret e fshatit, pasi mungonte industria, po tani cili eshte halli, transformimi i Tiranes ne nje metropol qe mbart 20-25% te popullsise ? Kete e gjejme edhe ne Athine, Beograd, Shkup,Zagreb,Budapest, Vjene etj. Sigurisht qe keto kane tradita te tjera e kushte te tjera historike por gjithsesi e mbajne me se miri kete ‘peshe’ e askush nuk po iken nga keto qytete.
Nese nje shoqeri ka nje vizion demokratik e liberist eshte i pashmangshem bumi i levizjeve fshat-qytet.
Nderkaq nuk ekziston nje spiritualitet qyteteror qe kercenohet nga spiritualiteti i masave fshatare qe te ndalohet kjo levizje e biles nuk rrezikohet as ndonje homogjenizim i mundshem qytetar i Tiranes ne vecanti, pasi Tirana nuk ka pasur kurre ndonje homogjenizim qytetar pervecse se kohen e xhamise ,paces, pilafit e rakise pra para 1920-s.
Kjo puna e televizioneve me duket e dyshimte. Ne Itali Rai sa u merr kot parate qytetareve se per te ndjekje Mediaset fiton .
Ne parim gjithsesi nuk jam kunder persa i perket shumices se masave qe propozon ketu, si psh ndalimi i zhvendosjes se fshatit ne Tirane apo edhe qytete te tjera, vecse me qellim ruajtjen e zakoneve dhe te nje force ushtarake apo ‘viriliteti’ fshatar qe eshte i domosdoshem per nje komb te kercenuar ushtarakisht pak a shume nje arsye tjeter qe kishte xhaxhi per te mos lejuar kalimin fshat-qytet . Kosova na dha shembull te mire ne 1998-1999.
Tregut nuk ka gjasa ti merret udheheqja ne nje shoqeri tregu. Mbase kur te vijne ne pushtet kombetaristet mund te riflitet….
Kur e lexova në fillim Xha xhain, më konfuzoi pak sepse nuk po e merrja vesh ku e çonte ujin… Pas sqarimit më ngelet të them se sikur mi ka marrë nga mendja masat e propozuara. Sidomos ato mbi decentralizimin dhe taksimin e mediave komerciale private.
Dhe sigurisht Hyllini më tej fut në mes praktikat e komunizmit… Duke qënë se shoqëria jonë dashur pa dashur është vazhdimësia e periudhës komuniste, atëherë ideja e investimit dhe restaurimit mbi një truall të njohur kulturor, por të shpërbërë, duket më e mira e mundshme.
Injektimi i kulturës fetare nga jashtë me modele të lëvruara prej andej, është e njëjta gjë si me importimin e ligjeve apo “të gozhdëve për çekanë” siç shkruan xha xhai në një shkrim tjetër. Madje çdo tentativë e tillë prej eksponentëve fetarë, duhet ndaluar sa nuk është vonë. Më vjen mirë që Xha xhai qëndron koherent në këtë bindje njësoj si me ligjet evropiane.
Ndoshta nuk ka qënë në qëllimin e Hyllinit të keqkuptohet në lidhje me praktikat e komunizmit, por e shikoj si problem të thellë perceptimin mes asaj politike të atëhershme duke marrë këtu vlerat, kohezionin shoqëror etj etj me identifikimin si politika komuniste. Ky lloj argumentimi është shumë i keq dhe i dëmshëm. Pashaportizimi i atëhershëm vihej nën flamurin e komunizmit si politikë, sot mund t’i japësh flamurin e decentralizimit. Kjo është praktikë që ndiqet në shumë shtete. Vaj halli një politikan të mos mundet të artikulojë një politikë të tillë sepse do e stigmatizonin si politikë komuniste. Ky problem përgjithësisht merr përmasa të mëdha në flamurin ideologjik të politikës. Do të realizohet vetëm kur të vijnë kombëtaristët thotë Hyllini. Nuk është e thënë që një shtet duhet të jetë me se sbën i drejtuar prej kombëtaristëve që të ndërmarrë masa të tilla. Aq më tepër që këtu flitet për lidhje shpirtërore ideale, parime etj. Për të dalë më pas në qëndrimin me lidhjen e kombëtarizmit të vërtetë, këto politika nga një kombëtarist i ndershëm do duhen përkrahur. Unë kështu si u nisa po dal të them pse nuk realizohen masa të tilla…Pikërisht si më lart, stigmatizimi si “politikë komuniste” i ka dhënë dorë të lirë parisë për të shkuar në liri- anarki të plotë veprimesh dhe pa pasur ndonjë ndjenjë përgjegjësie. Arsyeja tjetër e mosrealizimit (ska asnjë përpjekje xhanëm rreth tyre) është se këto masa në planin afatshkurtër nuk janë shpërblyese. Madje jam i bindur se do dënonin politikisht realizuesin apo tentuesin e tyre.
Për fetë monoteiste që përmend Kapedani, unë nuk jam shumë romantik po mbështes filozofinë politeiste më shumë sesa monoteizmin. Monoteizëm = totalitarizëm, politeizëm = pluralizëm. Duke qenë të lidhura ngushtë me rendin prej të cilit përfaqësoheshin, fetë monoteiste janë të destinuara të shpërbëhen ashtu si rendi feudal, perandoritë etj etj. Edhe në qëllimin e tyre ekspansionist nuk dalin “të realizuara”. Të gjitha ligjet, rregullat, morali i tyre pastaj, janë pjesë e historisë njerëzore te të gjitha nivelet nëpër të cilat kjo ka kaluar.
Une mendoj qe shteti shqiptar, dhe cdo shtet for that matter, duhet te ngreje taksat per te gjithe njerzit qe jane mbipeshe, per shume arsye te cilat jane mjaft praktike dhe reale.
Psh: i kushtojne extra energji shoqerise, shpenzojne me shume ushqim , marrin me shume space, te vrasin syte kur i sheh, dhe ne fund te fundit detyrohen te vrasin mendjen per gjera shume me cilesore se ushqimi, dhe displinohen.
Nese kjo ndodh, restorantet e kafenete ne Tirane fillojne e boshatisen dhe “barqet e medhenj” fillojne te vene ne levizje trurin dhe shpirtin, dhe jo vetem stomakun e instiktet.
Me iku autobuzi i linjes, prandaj edhe po shkruaj. (kur filloj me nje koment te tille, kuptohet qe cfare them nuk ka shume rendesi, secili ne mendjen e vete.)
Gjithsekush ka parimet dhe i vendos paresite vete. Por le te shohim alternativat dhe zhvillimet e fundit sot.
Qe ideja e kombit eshte nje mish-mash elementesh nga fete monoteiste (ideja e formimit te kombit, njesimit te tij), dhe nga ato pagane (shenjterimi i gurit, i hapesires/Raum, dhe gjakut/fisit), dihet. Porse cfare mund te mesojme nga zhvillimi dhe suksesi kesaj ideologjie? Se qe nje ideologji te jete e suksesshme duhet te kete aftesi absorbuese. Pra te absorboj jo vetem elemente historike, traditen dhe zakonet e meparshme (kuptohet duke eleminuar ato elemente te demshem) porse edhe te shnderrohet ne kete menyre ne nje tradite, te zevendesoj si ne funksion por edhe ne forme e permbatje traditen e mendimit te meparshem (mentalitetin).
Eshte kollaj te flasim sot per format ekzotike te besimit, ne Perendim ama ka kaluar ajo kohe e bestytnive indiane te perzjera me kulturen pop. Konservatoret e kane fituar davane. Vizita e Papes ne France, Karakteri i Sarkozit, etj. zhvillime ne zemren e sekularizmit europian (dhe boteror) jane tregues per ate tezen e mesiperme. ky eshte nje veshtrim i realitetit te sodem.
Pra nese ne i japim paresi kohezionit te shoqerise sone, atehere vetem totalitarizmi eshte zgjidhje. Kuptohet kjo ide totalitare duhet te kete fuqi absorbuese, inklusive, dhe jo perjashtuese. Dhe kete fuqi e kane vetem fete monoteiste. tani me duhet te iki.. …
Xhaxha, problemi eshte me i hershem. Paulus Angelus kryepeshkopi i Durresit ne kohen e Skenderbeut ishte skandalizuar nga gjendja e besimtareve ne dioqezen e E’mathise(Matit). Deri edhe konkubina kishin. Pra kjo katrahure e pa-manaxhuar fetare eshte mese normale per ate treve si Shqiperia. Sidoqofte, ke te drejte kur thua se njerezit atje kane harruar qe ‘robi nuk mbahet vetem me buke’.
eh… , po ç’model te ndjeke Shqiperia e sotme perveç se ate te fqinjit jugor, ne krieqitetin e te cilit jeton nje e treta e popullates se gjithe vendit !
Ballkan hesapi, tha.
Julius mos e thjeshto politeizmin ne pluralizem. Ne fund te fundit cdo qytet nderonte me shume nje zot e njefaresoj ishin monoteiste, vete Babilonia pavaresisht 2 mije hyjnive kishte nje Marduk.
Politeizmi ne ndryshim nga monoteizmi eshte i lidhur kerthizisht me natyren e prandaj njeriu zoteronte nje spiritualitet me te pasur , me te plote.
Mund te flasim deri ne mengjes mbi burimin e spiritualizmit por do e gjejme vetem ne natyre, ngado ta kthejme,perfshire spiritualizmin kombetarist.
Monoteizmi nuk beri gje tjeter vecse futi ne arke Hyjin. Pastaj kete arke e futi ne nje faltore,pastaj pas faltores e kuptoi qe arka nuk mjaftonte per te ruajtur Hyjin, prandaj Hyji duhej futur ne ‘liber’. Cfare shpikje he, te futesh Hyjin ne liber. Rrofshin hebrejt qe na mesuan sesi Hyji degjeneron ne nje cope ‘libri’ e me e forta tani ende gjysma e njerezve te botes e kerkojne spiritualitetin ne faqet e nje libri! Kjo eshte mahnitese ne llojin e vet te idiotesise, nje idiotesi kaq e sofistikuar saqe duket ajka e urtesise njerezore.
Me ca fjale historia e monoteizmit prej Mojsiut(leme menjane Akhenatonin).
Mojsiu gjen Zotin e malit Sinaj, qe i perkiste nje tribuje te zones. E lidh me nje Zot shtepiak te abrahamit(ne Ur cdo shtepi kishte nje shpirt te shtepise) fytyren e te cilit e asgjeson sepse duhet ta lidhe me Diellin e Akhenatonit e praktikisht paraqitjet e zotit prej atehere jane thjesht rreze dielli qe te verbojne.
Meqe ky zot eshte i padukshem i duhet ti marre ‘FJALEN’ pasi pa ‘Fjalen’ ky zot i padukshem do ishte njekohesisht inekzistent. ‘Ne fillim ishte Fjala’-thote Bibla.
Tani cfare ben Mojsiu. Meqe hebrejt ishin nomade, per te ruajtur kete Zot i duhej ta fuste ne valixhe,pasi si do e marresh me vete dicka te padukshme po nuk i fute ‘Fjalen’ ne valixhe? Keshtu valixhja ku futi Zotin, ishte nje ‘arke’ . Pra futi Zotin ne ‘Arke’. Sa rehat eshte ndjere aty Zoti i nje Mali! Imagjinoni sikur Zoti i Tomorrit te futej ne nje arke apo senduk e te merrej me vete psh ne kalabri gjate eksodit pas Skenderbeut.
Pasi u ngulen ne Kanan(Palestine,Izrael) arken ja vodhen Filistinet,keshtu ngelen pa Zot. Populli donte te shihte Zotin po arka ku ishte burgosur Zoti , mungonte. Keshtu Zoti,Hyjnorja per here te pare ne jeten e njerezimit u kthye ne ‘fenomeno da baraccone’.
Atehere pas peripecive te shumta e meqe u ngulen mire ne Kanan, u mendua qe Zoti te ishte plotesisht i padukshem,pra edhe arka te burgosej e u gjet ‘Tempulli’.
Burgosim arken ku kemi burgosur Zotin e Malit Sinaj brenda tempullit, keshtu jemi me te fuqishem dhe nese na vidhet arka ska problem , nuk e merr vesh kush.
Mirepo kaloi koha dhe gjetja e Salomonit(apo Davidit) nuk funksionoi me. Izraeli u nda ne dy pjese e Zoti ngeli ne Jeruzalem, ne tempull, pasi atehere hebrejte nuk i njihnin sinagogat, kishin vetem Tempullin e Jeruzalemit ku rrinte Zoti. Jeruzalemi ishte ne shtetin e Judes, keshtu shteti tjeter ai i Izraelit ngeli pa Zot. Prandaj banoret e Izraelit vajten e moren Baal-in e deshmohet ne mase te jashtezakonshme.
Tani kriza u pasua nga pushtimi i Nabukodonozorit shkaterrimi i Tempullit.
Hebrejte e gjeten veten perseri pa Zot. Tempulli e Arka ishin shkaterruar e Zoti ja kishte mbathur prape ne Sinaj i lumtur qe doli nga burgu, ose sipas tyre i kishte braktisur.
Mirepo hebrejte dine te dalin nga krizat. U shpik burgosja e Zotit brenda fleteve te nje ‘Libri’. Librat behen kopje te pambarimta, keshtu edhe nese digjet nje liber eshte tjetri, keshtu qe hebrejte nuk do rrezikonin kurre me qe Zoti t’ja mbathte ne malin e vete te Sinait e ti braktiste .
E kapen per flokesh Zotin dhe e burgosen brenda librit.
Me nje gur vrane dy zogj. Zoti skishte nga tja mbathte me e njekohesisht do behej protagonisti kryesor i historise hebreje.
Pastaj te tjere studiuan Zotin dhe nxorren libra se c’donte te thoshte Zoti me ato qe tha. I futen edhe nje te gjykuar Zotit duke importuar nje shpirt te keq babilonez Satanane. ‘Zoti eshte i mire ‘- ‘Satani eshte i keq’.
Keshtu hebrejte perfeksionuan Zotin te cilin pastaj e moren Kristianet e Islamiket, te cilet duhet te mesojne nder te tjera edhe historine e hebrejve para se te mesojne historine e te pareve te tyre.
E pabesueshme, njeriu arriti shkallen me te larte te idiourtesise.
Ja keshtu kjo puna e monoteizmit, apo burgosjes se spiritualitetit brenda nje libri.
Tani jane jo te paket ata ateiste apo anjostike qe pretendojne se njerezit qe lexojne shume kane spiritualitet me te pasur sesa ata qe nuk lexojne.
Ndikim i paster i idiourtesise hebraike qe shitet per te vertete e ka mundesi te behet edhe ‘shkencore’ ndonje dite(nese nuk e kane bere akoma).
Po ashtu pretendohet shkarazi e heshturazi apo mbyturazi per ndonje spiritualitet qytetar,sikur guret ,hekuri e qelqi i pallatit apo tymi i makinave na dhenkeshin ndonjefare spirtualiteti.
Tani duhet gjetur nje spiritualitet per shqiptaret. Shume e lehte ta shkruash, ca germa te qendisura me tastiere.
Ceshtja eshte ku ta gjesh, mes pallateve apo mes maleve?
Si moderne qe jemi duhet ta gjejme mes pallateve,por ce do se nuk e gjejme dot. Keshtu perfundon edhe gjetja e spiritualitetit sepse drejt maleve shkohet tek Naimi,Cajupi e Fishta, kjo trashegimi e padobishme per njerez moderne e progresiste,le te themi ky ‘apandesit’.
Mos ia ler koplin ne dere atyre se s’kane faj. Ideja eshte egjyptiane po aq sa edhe Mojsiu (Moses ne egjyptiance eshte ‘femije’ ashtu si RaMeses eshte “femije i Ra-hut” ..ose Ramiz ne Shqip). Ka pas qene me nje faraon (me duket Akhenaton) ai qe e nisi ket punen e ‘ekziston nji zot qe eshte mbi te gjithe te tjeret’ por qe u vra nga prifterinjte puro politeiste (ceshtje parash/pushteti). Nga hiri i atij konflikti duket se dolen Hebrejte
Hyllin, ti e di që po filluam të flasim do zëmë faqe forumi të tëra. Për të mos u shmangur nga tema që do të trajtojë xha xhai, vazhdojmë andej nga nahija jote.
Qafir e thashe ta leme menjane Akhenatonin, por edhe nese e fusim ne diskutim, ai perfaqesoi nje shmangie te kultures egjiptiane, shmangie te ciles i dhane jete cifutet dhe u krijua kjo bote qe eshte sot.
Sidoqofte qellimi i Akhenatonit nuk ishte te kycej Hyji ne nje liber, kjo ide eshte e vonet , i perket shek 5 p.l.k.
J. po per te folur jemi ketu e fe e bestytni e perfshin edhe nje historik te vogel te fese.
Sidoqofte qellimi i historikut ishte te tregoja mendimin tim se nuk mund te gjendet spiritualitet’ i shqiptareve brenda librave te ‘shenjte’ ,pasi keshtu sic kane ardhur kohet, ne kete lufte te ftohte,perendim ateisto-kristian kunder lindjes islamike ne mund te shtrengohemi te behemi pale me ateisto-kristianet apo me islamiket.
Perkundrazi mendoj se elementet shqiptare fetare(si beja mbi gur, mali i tomorrit etj) mund te sintetizohen brenda nje ideologjie racionale e keshtu te krijohet njefare mburoje si ndaj islamit ashtu edhe ateizmo-krìstianizmit ne menyre qe jovetem te shpetohen germadhat e moralit shqiptar ,por edhe te ndalohet rreshtimi ideologjik fetar i shqiptareve ne nje lufte qe nuk eshte e tyre dmth ajo qe po ravijezohet si lufta Perendim kristian -Lindje islamike.
””’Pra besimi hebre monotheist, le te mendojne disa si te duan, ishte fillimisht nje civilizim modern. Sepse besimi si forme argumentimi u perdor per here te pare per te perligjur vendime politike qe merrnin njerzit vete, me ane te interpretimit te “fjales” se Zotit, dhe jo hedhjes se shortit, gurit, ose veshtrimit te yjeve. Ky mendim eshte nje hap shume gjigand ne zhvillimin e njerzimit. Sepse ketu fillon humanizmi, me etablimin e fese monotheiste, dhe zhduket fatalizmi (naturalizmi, guri i shenjte).””’
Kapedan, besimi si forme argumentimi, eshte po aq i hershem sa c’eshte nevoja e argumentit. Nevoja e argumentit lind atehere kur zbulohet nje ide e re apo me gjeresisht kur sulmohet nje ide e vjeter(meqe kjo perfshin edhe rastin kur ideja e vjeter sulmohet thjesht se verehet dicka qe nuk shkon). Me zbulimin e idese kemi edhe lindjen e racionalitetit si forma me e larte jo vetem e perpunimit te informacionit por edhe e zbulimit te ‘Zotit’ dmth te natyres.
Cka duket sot irracionale, dikur ka qene ajka e racionalizmit,psh bestytnite qe kane te bejne me probabilitetin, krijoheshin jo rralle si pasoje e vezhgimit te ngjarjes apo perputhjes se rastesive. Sot kemi ‘shkencen’ e probabilitetit. Kujtojme psh priftin qe germonte kot ne organet e nje kafshe per te shprehur mendimin e tij mbi perfundimin e betejes, pasi krahasonte forcat ushtarake e gjendjen morale te ushtrive. Ne rast dyshimi jepte mesazh te dyzuar, ne rast se kishte superioritet te dukshem ushtarak, thoshte pa asnje dyshim se Hyji i luftes ishte me ta e do u jepte fitoren. Keshtu e gjente shpesh perfundimin e nese sa here qe e gjente perkonte me nje gjendje te caktuar te organeve te kafshes atehere mendimi probabilistik kthehej ne bestytni.
Nuk eshte aspak rastesore qe filozofet e pare, kane qene edhe teologe te medhenj (Platoni psh me boten e ideve, ende sot eshte baze per teologjine) e mbi te gjitha matematiciene te medhenj.
Besimi hebre, nuk krijoi asgje te re ne kete fushe, biles kufizoi lirine e matematicienit i cili deri ne ate kohe, kthente vazhdimisht ‘Zotin’ ne numra. Me hebrejte Zoti ndaloi se perkthyeri ne numra e racionalitetit iu hoq nje veti thelbesore,dmth zbulimi i ‘Zotit’. Kristianizmi ndoqi ate rruge e me perafersi prej vitit 1000 edhe Islami. Ne Islam ndodhi kur zbulimet shkencore tashme te perparuara (ne shek 10) binin ndesh haptazi me te verteten kuranore. Prej atehere islami nuk subvencionoi me asnje forme racionalizmi qe mund te demtonte te verteten kuranore(shiko Perandorine Osmane).
Besimi hebre shkaterroi ekuilibrin midis arsyes e shpirtit ne favor te ketij te fundit e ne kete menyre zgjodhi te ruaje ne perjetesi bashkesine hebraike e jo ti sherbeje si mjet i dobishem civilizimi material sic psh sherbenin tempujt egjiptiane e sumere apo islami ne fillimet e veta e deri sadopak kristianizmi ne fushen e ndertimeve(meqe metodat e reja me te cilat ndertoheshin kishat praktikoheshin me vone ne objektet civile:ndertesat e larta i kane ‘rrenjet’ ne kishat e medha).
Problemi i perhershem i ekulibrit midis shpirtit dhe arsyes, tek monoteizmi u zgjidh me shpate ne favor te shpirtit, ashtu sikunder sot po me shpate quhet i zgjidhur ne favor te arsyes. Te dyja palet jane te gabuara;problemi i ketij ekuilibri me mire te ngelet perhere problem pa zgjidhje, ashtu si ne politeizem, keshtu formimi i ekstremeve do jete me i veshtire e vete lufta mes ekstremeve nuk do ekzistonte apo me sakte nuk do mundonte shoqerine.
Pse te kete lufte mes shkences dhe fese kur fare mire te dyja secila ne fushen e vet, mund ti japin ndihme njeriut, njera materiale e tjetra shpirterore ?
Forma ekstremiste e kristianizmit (idete universaliste sipas historise prodhojne me lehte ekstremizem e fanatizem,vrasje e terror ) beri te mundur masakrat fetare, ashtu sikunder forma ekstremiste e islamit po shkaterron Irakun; shite e sunite qe vriten kot me kot me njeri tjetrin; jo e lagu Muhameti , jo se lagu Aliu.
Pra nuk eshte perdorimi i besimit si argument, por perdorimi i besimit si argument absolut, qe hyri ne mentalitetin boteror me ane hebraizmit. Kete po ua kemi hua.
Mendoj se misteri qe lidhet me ekzistencen apo mosekzistencen e shpirtit(dhe Zotit) ka te beje shume me ruajtjen e fitoreve morale te njeriut, me ‘te drejten qe i rezervohet ndjenjes’ te nderhyje ne vleresimin e dickaje si te mire apo te keqe, te drejte qe dashje-padashje e veme ne zbatim ne jeten tone e jo pak here kushtezon te ardhmen tone. Pra ne prodhimin e moralit , c’eshte e mire e c’eshte e keqe, arsyeja e shpirti duhet te perplasen e te gjejne nje rruge te mesme,pasi vetem keshtu morali nuk rrezikon ekstremizimin e absolutizmin.
Pak a shume mund ta quajme e drejta e instiktit te jete pjese e nderuar e njeriut perndryshe behemi robotike, te parashikueshem, te merzitshem, me ide te njejta, budallepsemi, me nje fjale.