Besa është një nga ato virtyte që përbën, sipas mitit shqiptarist, thelbin e të qenit shqiptar, ose burimin e të gjitha virtyteve të tjera kombëtare; aq i rrallë e unik, sa edhe fjala përkatëse të konsiderohet e papërkthyeshme.

Koncepti është, në vetvete, romantik sikurse të gjitha elementet përbërëse të mitit kombëtarist; por sikurse gjithçka tjetër romantike me të cilën mëkojmë sedrën kombëtare, e ka të vështirë të ballafaqohet me të tashmen.

Çfarë është pikërisht besa?

Megjithë përpjekjet që bëj, unë nuk arrij të dalloj veçse dy kuptime madhore të kësaj fjale: (1) Mbajtja e fjalës ose e premtimit dhe (2) procedura përkatëse në Kanun (po e lë mënjanë kuptimin disi arkaik të fesë ose të besimit fetar).

Tani, nuk ka asgjë unike në mbajtjen e fjalës e cila pranohet si virtyt anembanë botës, nga të gjitha etikat e mundshme, fetare dhe laike. Komunitetet nuk mund të funksionojnë normalisht, pa besimin e ndërsjelltë të anëtarëve tek njëri-tjetri, i cili besim parakupton, ndër të tjera, edhe besën; ose bindjen se tjetri do ta mbajë fjalën.

Nga ana tjetër, kategoria dhe procedura e besës në Kanun i përkasin një kodi shumë specifik për një zonë të caktuar dhe një mënyrë jetese të caktuar që nuk kanë pothuajse asgjë të përbashkët me jetën moderne; dhe që gjithsesi lidhen me mënyrën e trajtimit të mysafirit ose të mikut, dhe sidomos të atij që ka vrarë për gjak.

Besa si mbajtje e fjalës është parim etik i rëndësishëm, por jospecifik; besa si pjesë e Kanunit është procedurë specifike, por jo e rëndësishme për jetën e sotme. Nga ana tjetër, shthurja e komuniteteve shqiptare tradicionale, të paktën që nga 1945-a e këtej, lidhet drejtpërdrejt me shkeljen e fjalës së dhënë, ose nëpërkëmbjen e besës.

Brenda më pak se gjysmë shekulli, totalitarizmi arriti ta çrrënjosë edhe atë pak besë që u kish mbetur shqiptarëve nga koha e Ded Gjo Lulit dhe e Çerçiz Topullit, për ta zëvendësuar me pabesinë – si intrigë, shpifje, përgjim, spiunim, shpërnjohje, provokim, braktisje, raportim, denoncim dhe dëshmi të rreme.

Nëse ka mbijetuar ose është rikthyer besa në Shqipërinë e sotme, këtë e ka bërë kryesisht brenda familjes ose fisit, sidomos kur është fjala për tregti, sipërmarrje, kontrabandë dhe trafiqe ose allish-verishe; ose midis bashkëfajtorësh, kur është fjala për politikë ose kriminalitet të organizuar.

Të sjell një shembull konkret: huanë bankare dhe tjetërlloj.

Shumë qytetarëve shqiptarë u duhen pará, për të blerë apartamente, për të nisur një sipërmarrje, për të paguar mjekun ose avokatin, ose thjesht për të blerë viza ose arsye të ngjashme. Edhe firmat e ndryshme private, serioze ose maskuese ose fantazma, kanë nevojë për kredi që të funksionojnë normalisht. Korrupsioni, sidomos në nivelet e larta, e rëndon edhe më gjendjen, sepse njerëzit ose firmat duhet të marrin hua jo vetëm për të nisur një sipërmarrje, por edhe për të korruptuar zyrtarët përkatës, ndonjëherë me shuma marramendëse. Disa nga këto hua janë të rregullta, nëpërmjet bankave; shumë të tjera janë informale e nga burime private (loan sharks, ose miq të miqve).

Tani, termat e huas me bankën rregullohen me ligj (ose me marrëveshje të nënshkruar), por huaja që i merret një burimi të dyshimtë ose privat rregullohet me “besë”, ose me fjalën e dhënë e me një shtrëngim duarsh. Shpesh dëgjojmë në mediat për njerëz që vriten ngaqë nuk i kanë shlyer dot hua të tilla.

Ku është besa këtu? Tek ai që e shkeli pse nuk pagoi dot, apo tek ai që e respektoi, dhe ia numëroi pastaj shkelësit plumbin ballit?

Edhe disa sulme të dhunshme ndaj mjekëve kohët e fundit mund të interpretohen nëpërmjet një pervertimi të mekanizmit të besës, sa kohë që mjekët përfliten se pranojnë rregullisht shuma të mëdha pagesash nën dorë prej pacientëve (duke lidhur me ta njëfarë kontrate private).

Në të dy shembujt e sjellë, mekanizmi i besës motivon aktin kriminal; edhe pse nuk mund të fajësohet drejtpërdrejt për krimin.

Megjithatë, besa si kryevirtyt kombëtar nuk ka fare lidhje me realitetin e përditshëm, meqë habitatin e vet e gjen në fjalimet e mëdha kremtuese e në pozicionimet pompoze, si kryeklishe të cilën shpesh duam t’ua shesim të huajve bashkë me lahutat me bri dhie, zhgabën dykrenore dhe baladat me qeleshe; po aq e abuzuar sa edhe Nënë Tereza dhe Skënderbeu; njëlloj e zbrazur edhe nga kuptimi.

Ata që na përfaqësojnë publikisht – qeveritarë, pushtetarë, ambasadorë, gazetarë, publicistë, atdhetaristë vullnetarë – po e përdorin diskursin e besës për ta ekzotizuar shqiptarin deri në jetërsim; në emër të një orientalizmi të cilin e kemi zbuluar vonë, por vetëm për t’u dashuruar me të pikërisht kur po i del boja gjetiu.

Ku është pra, besa?

Sot më doli përpara, çuditërisht, në fjalimin e ambasadorit amerikan në Tiranë John L. Withers II, në një mbledhje kushtuar një ankete për korrupsionin në Shqipëri, të organizuar edhe me fonde të USAID.

Tha ambasadori, ndër të tjera:

Kushdo që e njeh popullin shqiptar, e di se [korrupsioni] është shkelje e kodit etik dhe moral të shqiptarëve.

Kultura shqiptare e vë ndershmërinë dhe integritetin mbi gjithçka tjetër. Për shqiptarët, fjala e dhënë është fjalë e mbajtur. Dhe principi i Besës [shqip në origjinal], virtyti themelor i shqiptarit, është një lidhje që nuk mund të këputet. Prandaj, […] kushdo që përsiat se korrupsioni është i natyrshëm për shqiptarët, e ka gabim; korrupsioni është shkelje e çka do të thotë të jetë shqiptar.

Fjalë të mira, fjalë prej ambasadori, por edhe prej dikujt që vërtet kërkon të ndihmojë.

Megjithatë, unë ende nuk po e kam të qartë nëse John L. Withers II po i ironizon, duke i paguar me të njëjtën monedhë, të gjithë ata që ia kanë çarë veshët, deri më sot, me “besën e shqiptarit” dhe ekzotizma të tjera kësisoj; apo nëse miklimi i papërballueshëm që u bëhet ambasadorëve të fuqive të mëdha në Timbuktunë shqiptare e ka bërë më indulgjent se ç’duhet.

Do t’i jepja të drejtë, sikur vërtet të ironizonte; sepse shoqëria shqiptare sot është shembull i gjallë i një shoqërie ku niveli i besimit të njerëzve te njëri-tjetri ka rënë në zero dhe ku fjala e dhënë nuk vlen as edhe sa kaloritë e shpenzuara për ta shqiptuar; dhe për këtë farë shthurjeje ose anomie nuk bëjmë dot me faj as grekun as serbin – por kombinimin djallëzor të fukarallëkut me grykësinë për t’u pasuruar me çdo kusht, nga njëra anë; dhe trashëgiminë etike prej 50 vjet komunizëm nga ana tjetër.

Nuk do t’i jepja të drejtë, sikur ta kish me tërë mend; sepse t’u thuash “shqiptarëve” që korrupsioni nuk është në natyrën tuaj sepse ju jeni të Besës, është t’u flasësh shqiptarëve si të jenë fëmijë, duke shpresuar se po i bën me turp. Edhe mua, kur isha gjashtë vjeç dhe më shpunë për të më hequr bajamet, më thanë: “mos qaj, se na ke dhënë fjalën që nuk do qash.” Dhe unë e mbajta besën, si shqiptar i vërtetë, dhe nuk qava.

A është e vërtetë, se kultura shqiptare “e vë ndershmërinë dhe integritetin mbi gjithçka tjetër”? Ndoshta po ndoshta jo. Cila kulturë vallë nuk e vë ndershmërinë dhe integritetin mbi gjithçka tjetër? Kultura amerikane? Kultura tibetiane? Kultura e tuaregëve? Unë kam frikë se çdo kulturë, sa kohë që konstituohet si kulturë e një komuniteti, e vë ndershmërinë dhe integritetin mbi gjithçka tjetër; por edhe ndershmëria, edhe integriteti vijnë e rrëgjohen kur njerëzve u duket vetja anës detit të palarë, anës dritës të paparë e anës sofrës të pangrënë, si shqiptarët sot. Për besë…