Tema e transformimit të shqipes gjatë 50 vjetëve totalitarizëm më ka tërhequr gjithnjë; ndoshta një ditë do të arrij të ulem dhe t’i kushtoj vëmendjen e duhur, përtej vërejtjeve sporadike dhe analizave të rastit shpërndarë poshtë e lart.

Zakonisht kritikët e shqipes totalitare e kanë përqendruar zjarrin mbi politikat gjuhësore totalitare: njësimin e përshpejtuar të shqipes standard, përjashtimin e gegërishtes letrare dhe të kulturës gjuhësore katolike, purizmin leksikor e kështu me radhë.

Këto politika lanë pa dyshim gjurmët e tyre në strukturën dhe në funksionimin e gjuhës; por këto gjurmë nuk mund të zbulohen me rrugë, si të thuash, “ideologjike”.

Të tjerë kritikë tërheqin vëmendjen se politikat totalitare çuan në varfërimin e qëllimshëm të leksikut të shqipes, meqë nxitën ndërhyrje të tepruar në fjalorët e shqipes, ose për zëvendësimin e fjalëve të huaja.

Megjithatë, fjalorët janë ose fotografi të gjendjes së leksikut për një kohë të caktuar, ose instrumente për të ndërhyrë në strukturat leksikore; dhe nuk kanë ndonjë ndikim të madh në mënyrën si shfaqet ose si shtjellohet gjuha.

Prandaj unë besoj se ndikimin më të madh e më dëmprurës totalitarizmi e solli në mënyrën e përdorimit publik të shqipes; dhe analiza e rrethanave të përdorimit publik të shqipes nuk mund të jetë thjesht gjuhësore.

Është thënë se ligjërimi publik, ose përdorimi i gjuhës në kontekste publike, modelohet sipas ligjërimit juridik, ku palët kërkojnë të imponojnë vullnetin ose pozicionin e tyre nëpërmjet arsyetimit ose mënyrave të tjera joracionale të ndikimit (retorike, etj.).

Përshtypja ime është se edhe ligjërimi publik gjatë 50 viteve totalitarizëm u mbështet mbi këtë lloj modeli; vetëm se “gjyqi” arketipal, në këtë rast, do të ishte gjyqi popullor, i cili kishte për synim të ndëshkonte – shpesh nëpërmjet linçimit – të gjithë ata që i kundërviheshin “popullit”. Në planin ligjërimor, populli do të shprehej në pyetjet nga salla, frazeologjinë popullore, denoncimin anonim.

Shqipja publike edhe sot e kësaj dite i ruan të gjalla tiparet e ligjërimit në gjyqin popullor: emotivitetin e akuzave, polarizimin, referimin ndaj autoritetit mitik (populli, kombi, Evropa, demokracia), konformizmin, profkat retorike, përdorimin e formulave të gatshme si mjete për të shprehur besnikërinë dhe përgjërimin ndaj Kreut.

Kjo vlen edhe për kontekste ligjërimore që nuk kanë të bëjnë me politikën, publicistikën dhe në përgjithësi kritikën sociale; meqë ndeshet edhe në ligjërimin shkencor, sidomos në lëmin e shkencave humane; dhe ka të bëjë me trajtimin ndaj autoritetit që kemi zgjedhur për t’iu nënshtruar – dje thoshim “siç e ka thënë edhe shoku Enver…” sot themi “siç e ka thënë edhe Presidenti Bush”, ose edhe më keq: “ne shqiptarët jemi pasardhës të ilirëve, siç e ka thënë edhe shkrimtari ynë i madh Ismail Kadare”!

Nga ana tjetër, jo rrallë qëllon të shohësh në shtyp intervista të cilat nuk dallojnë shumë nga procesverbalet e seancave hetimore kundër “armiqve” të viteve 1970 e 1980; për shkak të pyetjeve që e sjellin përgjigjen me vete, referimeve ndaj të vërtetave ose objektivave “totale” (p.sh. Kosova e pavarur), implikimi se populli i gjykon të gjitha dhe ka gjithnjë të drejtë…

Një tjetër aspekt që do parë si atavizëm nga kohët totalitare janë, mendoj unë, letrat e lexuesve, telefonatat në emisione televizive ose të radios dhe komentet në forume të hapura në Internet; meqë autorët e tyre, zakonisht anonimë, gjithnjë kujtojnë se qëllimi i ligjërimit publik është identifikimi i armiqve, mundësisht “në gjirin tonë”.

Këtu mua nuk më shqetëson aq dëshira për të treguar armikun me gisht (e cila mund të jetë e natyrshme, sidomos në rrethanat e sotme ku ndodhen shqiptarët anembanë), sesa pervertimi i ligjërimit publik vetë; thuase një takëm njerëzish e marrin fjalën në publik vetëm nëse dëshirojnë të marrin pjesë në zbulimin e këtij apo atij komploti.

Një sëmundje ose patologji e tillë e ligjërimit publik mund të quhej edhe “sindromi i fletë-rrufesë”.

Kjo i shkon drejt e në zemër ushtrimit të demokracisë në Shqipëri; sepse demokracia, përtej së drejtës së votës, është edhe e drejtë për debat publik të çështjeve me interes publik; prandaj pervertimi i ligjërimit publik i transferohet vetë praktikave demokratike të përditshme.

Dëmi është i dyanshëm: nga njëra anë, polarizimi social nëpërmjet akuzave reciproke shpesh të rënda (të cilat zakonisht shkojnë deri te veprimtaria agjenturore, ose te pyetja “kush të paguan”); nga ana tjetër, indiferenca ndaj çdo lloj tjetër debati publik që nuk ka lidhje me identifikimin e një krimi, real ose imagjinar.

Natyrisht, këto kanë të bëjnë me përdorimin e gjuhës, jo me gjuhën vetë. Por përdorimi që i bëhet një instrumenti me kohë sjell ndryshime në instrumentin vetë. Një gjuhë jo vetëm e përdorur, por edhe e përftuar për të konsoliduar dhe riprodhuar raportet e autoritetit total të kastës në pushtet, nuk është dhe aq e përshtatshme për ligjërim introspektiv ose të natyrës intime.

Këtu ndoshta duhet përmendur edhe dëmtimi që i erdhi shqipes publike nga përjashtimi policor i përmasës tradicionale fetare nga ligjërimi publik; sepse totalitarizmi vërtet synonte një lloj feje të “shtetit”, por donte ta realizonte këtë nëpërmjet frikës, jo dashurisë.

Që këtej edhe varfërimi i madh i gjuhës së prozës letrare që prej viteve 1960 e këtej; sepse mjedisi urban totalitar “proletar” e dëboi nga gjuha përmasën romantike, rurale, provinciale e idilike për ta zëvendësuar me thjeshtësinë staliniste dhe shprehjen drejtvizore si e shtëna e pushkës.

Aspekti i tretë madhor i përçudnimit totalitar të gjuhës i ka rrënjët në politikat gjuhësore të Rilindjes: qëndrimi ideologjik ndaj fjalës. Mua vetë më ka qëlluar shpesh të më ndërpresin, gjatë një diskutimi publik me gojë ose me shkrim, për të më thënë: pse e ke përdorur këtë fjalë të huaj? Nuk gjeje dot në vend të saj një fjalë të bukur shqipe?

Natyrisht, këtu nuk dua të vë në dyshim nevojën për ta mbajtur gjuhën harmonike dhe konsistente; por vetëm vigjilencën e shtuar ndaj këtij aspekti formal të gjuhës, e cila ende modelohet sipas sistemit policor totalitar të kontrollit të opinionit publik dhe të mendjeve të njerëzve.

Ose për një lloj bindjeje, sado të pavetëdijshme, se duke e përdorur shqipen në publik ne njëkohësisht konformohemi me parimet ideologjike-kulturore të kombëtarizmit shqiptar. Dje një bindje e tillë çoi në spastrimin e orientalizmave (turqizmave) nga gjuha me mjete që, në rrethana të tjera, do të ishin quajtur haptazi raciste; aq sa edhe sot e kësaj dite gjen njerëz që iu prishet gjaku kur ti përdor një fjalë “turçe” në publik. Sot çështja e orientalizmave konsiderohet si e zgjidhur, dhe është zëvendësuar nga ofshamat për pasuritë e paçmuara të shqipes folklorike që kanë mbetur jashtë fjalorëve…

Më në fund, neologjia ose krijimi i fjalëve të reja. Nën totalitarizëm, neologjia ishte versioni gjuhësor i industrializimit të vendit, ose i hapjes së tarracave në faqe të kodrave; por sëmundja është e vjetër, ka nisur edhe ajo me Rilindjen dhe ushqehet nga një keqkuptim madhor i mënyrës si funksionon gjuha. Po të hapni të lexoni ndonjë faqe të Papa Kristo Negovanit, do ta kuptoni për çfarë e kam fjalën.

Në ideologjinë leksikore totalitare, u trashëguan qëndrimet e të tri feve kryesore të shqiptarëve ndaj përdorimit të gjuhës: thjeshtimi bektashi/mysliman (Naim Frashëri), etnografizmi katolik dhe neologjia ortodokse. Megjithatë, totalitarizmi ua preu rrënjët motivuese këtyre qëndrimeve, duke i shndërruar në shtylla arbitrare të politikave të veta leksikore, të cilat gjithnjë synonin homogjenizimin e vendit edhe nëpërmjet homogjenizimit gjuhësor.

Këto janë vetëm disa përsiatje; detyrimisht teorike dhe spekulative, por që ia vlen të diskutohen. Një debat për plagët që i ka lënë shqipes publike totalitarizmi nuk është vetëm me interes për dijen; por edhe do të ndihmojë për të kuptuar se si duhet t’i bëjë ballë shqipja e sotme rreziqeve të globalizimit.