“Shekulli” online hapet sot me një intervistë të Inva Mulës, këngëtares lirike tashmë të afirmuar; që e nisi rrugën drejt majave të artit operistik duke fituar, në 1992, Grand Prix në konkursin “Madama Butterfly” në Barcelona.
Nga ana e vet, në një intervistë të djeshme përsëri në “Shekulli”, artisti global Anri Sala e përshkruan kështu njërën prej veprave të veta të fundit:
Unë zgjodha një arie nga Madame Butterfly e Pucinit, që është një duet midis Madame Butterfly dhe Pinkerton. Por në vend që të këndohej tradicionalisht, aria u këndua nga tetë Butterflies, që “këndojnë” në të njëtën kohë, por pa krijuar një efekt kori, pasi ndonëse të teta Butterflies lëvizin buzët sikurse të ishin duke kënduar me të vërtetë, duke lëshuar ajrin jashtë, në çdo moment vetëm një Butterly këndon duke lëshuar zërin me të vërtetë. Si rrjedhim duke qenë se sopranot janë të pozicionuara në mënyrë pak a shumë statike në skenë dhe në salle, zëri udhëton nëpërmjet tyre “duke kaluar” nga buzët e një sopranoje te buzët e tjetre, sikur personazhi të jetë zëri që udhëton duke marrë herë pamjen e një Butterfly e herë pamjen e një Butterfly tjetër.
A nuk ju duket se Anri duhet t’ia lërë Invës këto punët e operas?
Anri me kete veper merr persiper punen e nje regjizori dhe nuk cenon aspak punen e Inves si soprano. Inva fare mire mund te kishte qene nje nga Butterflies ne skenen e Manchesterit per Anrin. Per te do te kishte qene e njejta gje si te kendonte ne nje salle ne Paris – pra pune. Puna e Anrit eshte nje projekt-instalacion nje nje hapsire tradicionalisht te rezervuar per operan per nje festival te muzikes se re dhe origjinale.
Nuk me duket e drejte pyetja apo me mire pergjigjia qe Anri duhet t’ia lere operen Inves. Anri ne kete projekt ishte i ftuar bashke me 13 artiste te tjere (shume te njohur dhe te arritur ne arenen e artit bashkekohor) t’i pergjigjeshin pyetjes: “Po sikur nje ekspozite te mos ishte nje menyre per te zene hapesiren; por menyre per te zene kohen?” Pyetje qe, nga ato qe lexova, disa i ishin pergjigjur me shume sukses (Anri nje prej tyre) dhe disa kishin deshtuar. Anri ka zgjedhur qe pyetjes dhe situates t’i pergjigjet me nje arie te operas Madame Butterfly, keshtu duke iu pershtatur vendit dhe kuvendit. Zgjedhje e zgjuar, per mendimin tim. Po ashtu, per mendimin tim, me duket interesante levizja e artit (qe konsiderohet pamor) ne nje skene tjeter per tjeter, keshtu jo vetem i paraqitet nje publiku te ri ,por behet mundesi punesh dhe prurjesh te reja dhe interesante. Duhet thene qe shume prej artisteve te ftuar nuk operojne ne mediat tradicionale te artit pamor, psh Mathew Barney njihet per filmat e tij teatrale. Bashkepunimi dhe nderthurja e operas apo teatrit me artet vizuale nuk eshte dicka e re dhe vepron si katalizator per zhvillimin dhe inovacionin e te dyjave.
Kontaktin e parë me muzikën simfonike klasike e kam marrë, ende fëmijë, me një reklamë të RAI-t për një pije alkoolike, “Vecchia Romagna Etichetta Nera”; e cila paraqiste, në mos gabohem, dorën e veshur në hekur të një kalorësi mesjetar që godiste tryezën ose diçka të ngjashme; nën tingujt e një kolone sonore që s’ishte gjë tjetër veç hyrja e famshme e Simfonisë së 5-të të Beethoven-it. Atëherë kjo gjetje ndoshta më ngacmonte, sikurse më ngacmonte Bach-u i luajtur me “beat” me instrumente elektronike që sot as fëmijëve nuk ua jep dot dhuratë; ose Arabesque no. 2 e Débussy-së e përdorur si sigël e emisionit të lajmeve të Radio Shkupit. Natyrisht, Anri Sala është “cool” dhe përdorimi që i bën ai operës Madama Butterfly nuk mund të krahasohet me shitjen e konjakut… apo mund? Ç’ndryshim ka midis shitjes së konjakut dhe shitjes së veprave të Salës? Në të dy rastet, një vepër madhore e kulturës perëndimore citohet krejtësisht jashtë kontekstit, duke përfituar edhe nga mungesa e mbrojtjes së trashëgimisë botërore nga të drejtat e autorit. Të provonte Anri Sala të luante kështu me ndonjë vepër të Adrian Pacit: do të kish shkuar gjaku gjer në gju për të drejtat. Unë nuk i toleroj dot këto përdhosje të kanonit kulturor të Perëndimit, ose plaçkitje të tempujve ku vete të falem përditë. Nëse ti dëshiron të luash me kohën dhe hapësirën dhe ta quash këtë art, bujrum e me të mira, e ke gjithë përkrahjen time morale; por lëre Puccini-n rehat; ose më mirë, lërja Invës ta këndojë.
…duhet shtuar ndoshta se tema e zgjedhur përmban një lloj naiviteti pervers; pa e nënvleftësuar mundësinë që në gjuhën origjinale ajo mund të ketë kuptim tjetër, shprehja të “të zësh kohën dhe jo hapësirën në një ekspozitë”, ngrihet mbi një propozim fals dhe vetëm pas kësaj provokues. Ma ha mendja fjala është të paraqisësh një të ashquajtëshme vepër gjatë së cilës dhe jo në të cilën, të trupëzohet ndonjë filozofi e bazuar mbi tautologjinë, pra vulgare dhe simetrike, jo për të zënë kohën si dimension, por për të zënë kohën specifike në një ekspozitë, apo kohën e një ekspozite në skenë, një vend ky, ku koha kaloka ndryshe nga rajone të tjera të botës. Arti i kthyer nga vetvetja për të pasqyruar veten si riprodhim dhe ti fusë një dorë tualet skenik me atë rast. Nëse është akoma më padomethënie sesa ajo që shprehja ime “ma ha mendja” më lart nënkuptonte, situata është fare jashtë kontrollit, nëse do të thotë që të kapet dhe paraqitet koha si dimension, arti i çdo lloji nuk ka bërë veçse këtë punë përsa kohë ka ekzistuar, bile jo vetëm e ka kapur kohën por edhe e ka zbutur dhe edukuar përpara se ta lëshonte prapë në gjithësi…nuk do kishte asnjë rëndësi nëse një Pjer Menard do kishte shkruar Don Kishotin, ajo që për ne fiton kuptim dhe domethënie shumëgjuhëshe, është ajo që një mundësi e tillë është subjekt i një rrëfimi letrar, përndryshe Anri Sala nuk duket të jetë më shumë sesa një spektator in potentia i veprës vetë, jo autor i ndonjë vepre.
Aq më tepër që unë kam frikë se nuk ka absolutisht asnjë lidhje estetike midis operas së Puccini-t, tepër e dashur për një publik të caktuar e sado të paktë, dhe eksperimentimit të Salës me hapësirën dhe kohën. Pse Puccini? Pse jo opera “Mrika”, një vepër e mrekullueshme e muzikës shqiptare, që me këtë rast do të fitonte një ekspozim të vetin ndërkombëtar? Unë vetëm mund të spekuloj këtu, por nuk besoj se gabohem po të them që Madama Butterfly është zgjedhur sepse është nga më të njohurat e më të famshmet e operave, njëlloj siç e zgjodhën agjencitë italiane të reklamës motivin beethoven-ian jo sepse kish ndonjë lidhje midis Simfonisë së 5-të dhe konjakut Vecchia Romagna, por sepse Beethoven-i është i mirënjohur sidomos nga të gjithë ata që nuk e njohin muzikën klasike. Ç’emër t’i vësh kësaj? Gianni Amelio-n e kryqëzuan kur tha që e kish përdorur Shqipërinë si metaforë, në filmin e vet “Lamerica”. E kam fjalën që ka një kufi midis citimit, dhe përdorimit; dhe askund nuk ndihet më mirë ky kufij, kur abuzohet me vepra që, për dikë tjetër, janë të shenjta. Unë vetë nuk jam purist, madje edhe sonatat e Bach-ut për violinë solo preferoj t’i dëgjoj më mirë të luajtura në kitarë dhe sonatat e Scarlatti-t për klavicembalo të luajtura me piano; por do të më prishej gjaku sikur t’i dëgjoja fugat e Bach-ut të përdorura në cirk, për të shoqëruar marifetet e ariut simpatik Sasha.
“Arti t’ju shërbejë masave” tashmë është delengosur nga të gjithë, dhe aq më tepër nga artistët modernë.
Personalisht nuk e njoh Salën, dhe dhe po të më jepej mundësia, vështirë se do të shkoja të shikoja ndonjë spektakël të tij, por kjo s’do të thotë se për dikë tjetër, arti i tij nuk ngjall emocione (ç’ka duhet të jetë arti në fund të fundit).
Diku nëpër blogosferën shqiptare (apo ndoshta këtu?) para ca kohësh, diskutohej për ‘mjerimin’ që ka përfshirë artin dhe artistët shqiptarë…….. dhe s’më duket aspak reklamë e bukur ndaj artistëve bashkëkohorë kjo.
S’është dhe aq e qartë natyra krahasuese e menduar nga Sala.Por,nuk mendoj se duhet vëndosur në të njëjtën gjuhë që përdorin reklamat,e shembujt nuk kanë të sosur.Vetëm të ndezësh televizorin apo të zgurdullosh sytë nëpër rrugë,çfarë nuk she,punime,përpunime,kopjime,ngjitje etj.Gjuha që përdor Sala,dhe ai është një artist për nga mënyra se si vepron dhe se si punon,është një gjuhë në kod,që kapet me pak vështirësi.Pyetja e bërë këtu,nëse puna është për Mulën apo për Salën,nuk duket dhe aq e pjekur.Vetë Mula,në nentorin e vitit të kaluar,në një koncert të dhënë në Paris për të prezantuar albumin e ri,kishte në repertorin e vet këngë të njohura popullore,por Inva nuk mund t’i merrte ne Bullgari apo Sllovaki,ajo i mori në Shkodër,Gjirokastër,Korçe…Sala mori Puccini-n me një vepër të tijën të mrekullueshme,po ashtu siç pikturonte Velazquez “Las Meninas” ku mbreteresha e re pozonte me sherbëtoret,qenin e saj dhe me prindërit (të reflektuar në nga një pasqyrë…mbreti dhe mbretëresha).Sa revolucionare ishte kjo pikturë.Piktori paraqet veten e tij,por jo mbretin.Sala përdor veprën e Puccini-t për të krijuar një vepër tjetër.Në artin pamor nuk ka vula dhe drynjë,nuk ekzistojnë limitet apo puritanizmat,gjithçka deklarohet në punë e sipër,siç edhe Kolektiviza flet për punë.
Për t’u kthyer te vëmendja që mediat i kushtojnë Anri Salës, dua të pyes: vallë është e hijshme që këta artistë, ndoshta përnjimend të mëdhenj, ndoshta jo (nuk ua kam parë veprat), të trajtohen me po atë lloj vëmendjeje që zakonisht rezervohet për futbollistët shqiptarë të Bundesligës, ose për balerinët po shqiptarë të televizionit italian ose kanadez? Sepse po t’i lexosh gazetat rregullisht, e sheh që atje nuk mungojnë kurrë lajmet për Igli Taren, ose Erion Bogdanin, ose të tjerë atletë që e kanë marrë edukatën sportive dhe antagoniste në vendin e shqiponjave. Tani, se pse flasin mediat për Igli Taren unë nuk e di, as do ta marr dot vesh kurrë; por me sa duket ka një publik që është i interesuar të dijë se cili ekip francez ose slovak kërkon ta blejë sulmuesin e njohur, i një publik që edhe për atë arsye e blen gazetën. Pa përmendur këtu ata të tjerët që kujtojnë se vetë prania e këtyre gladiatorëve ilirë në arenat e mëdha të futbollit botëror bashkëkohor njëfarësoj provon se edhe ne shqiptarët… etj. etj.; ose është në shërbim, sado të tërthortë, të pavarësisë së Kosovës. Mirëpo kur vjen puna tek artistët punët ndryshojnë pak, meqë artisti shqiptar që shndërrohet në hero të elitave artdashëse të globit mund ta arrijë suksesin duke krijuar vepra me frymë njëfarësoj shqiptare, por nuk është aspak i detyruar ta bëjë këtë, e ndonjëherë nuk e bën dot edhe po të dojë. Tek instalacioni i Anri Salës me operën Madama Butterfly nuk besoj të ketë gjë shqiptare me përjashtim të autorit; me ç’rast unë vërtet jam duke humbur kohën këtu, timen dhe tuajën; meqë fatet e veprës joshqiptare të një autori për mua praktikisht të panjohur si Anri Sala më interesojnë po aq sa edhe penalltia që humbi fatalisht Tarja në ndeshjen miqësore midis dy ekipeve norvegjeze të kategorisë së dytë; domethënë absolutisht fare, pa çka se i përshëndes, si njërin ashtu edhe tjetrin, për suksesin personal që kanë arritur në përpjekjet e tyre për të bërë përpara në jetë; por kjo si temë nuk i përket kulturës shqiptare, ndoshta as edhe sportit shqiptar. Për më tepër, Igli nuk mund veçse ta shprehë besnikërinë e tij shpirtërore ndaj kombit që e rriti duke mbajtur një stemë me shqiponjë ose një tatuazh të vogël me Skënderbeun ose ndonjë gjë tjetër të kësaj natyre; sepse futbolli nuk mund të luhet në mënyrë kombëtare, madje edhe kur luan kombëtarja; me përjashtim të kombëtares shqiptare, për të cilën karakteri kombëtar i lojës ndoshta lidhet me një prirje objektive për t’i humbur shumicën e ndeshjeve – çka do ta trajtoj ndoshta në një shënim tjetër. Por e kisha fjalën që futbollisti nuk luan dot shqip, ndërsa artisti po të dojë e bën artin edhe shqip; ose disa artistë më shumë se disa të tjerë; meqë Tedi Papavrami e ka të vështirë ta luajë Çajkovskin shqip, përveçse po të provojë ndonjëherë të krijojë një instalacion të paparë edhe ai, duke e zëvendësuar violinën besnike me lahutën arbnore, ose më mirë akoma, me tetë lahuta arbnore intermitente; por Anri Sala mund të krijojë art shqiptar po të dojë ose po t’i shkrepet ose po t’ia kërkojnë ata që ia paguajnë, drejtpërdrejt ose tërthorazi, zboret aq të lodhshme në Paris, Romë ose Berlin; mund të krijojë siç edhe ka krijuar aq suksesshëm dje; dhe fakti që ka zgjedhur të merret këtë herë me fluturime fluturash nuk është i tillë që të meritojë vëmendjen e pakushtëzuar të lexuesit të shekullit, as të lexuesit të “Shekullit”. Më duket pak naive të entuziazmohemi shqiptarisht me arritjet e këtyre artistëve sado të mëdhenj vetëm e vetëm sepse kanë denjuar dikur të lindin në po ato maternitete si edhe ne entuziastët përkatës; meqë – për ta thënë shkurt e shkoqur, instalacioni me operan e Puccini-t as i shton, as i heq gjë kulturës dhe artit shqiptar sido që ta rrotullosh (as kanë temë shqiptare, as i drejtohen publikut shqiptar); edhe pse të dyja, kultura dhe arti ndër shqiptarë, sot kanë nevojë për vdekje për talentin e rrallë të artistëve të atij kalibri si Anri Sala, që janë gjithnjë si ujët e paktë; por që tani megjithatë kanë vendosur ta ndërtojnë karrierën marramendëse duke ua parashikuar e anticipuar hap pas hapi shijet kapricioze super-estetëve dhe reshperëve të balsamosur të tregut global të artit; ose të gjithë atyre që deri edhe Bach-un e quajnë kitsch e që me Madama Butterfly-in reale, atë të Puccini-t, janë nginjur e velur e desensitivizuar që fëmijë, d.m.th. pa lindur akoma Anri; prandaj edhe vetëm ironia u ka mbetur: ngushëllim i fundit i kujt i ka provuar të gjitha gjellët në menu e ka ngrënë madje, në një moment dobësie, edhe kartonin e menusë vetë.
anri sala eshte nje tjeter nga ata shembuj qe injorohen kur qahemi “si ka heshtur keshtu krijimtaria shqiptare”. anri sala nuk eshte i lehte per t’u kuptuar ne traditen siperfaqesore te nje dikotomie vetem e vjeter/ e re, apo kanon/antikanon, edhe pse nje nga punet e tij me te shquara eshte e ngulur fuqishem ne nje interpretim prej nje burimi first-hand te historise sone komuniste. sa per punen ne fjale ne manchester, edhe nese interpretimi i saj eshte llogjikshem ne dikotomine kanon/antikanon, interpretimi i xha xhait ne lidhje me pse-ne e zgjidhjes se kesaj pune eshte i varfer, i painformuar dhe dizinformues. nuk ka si te jete popullariteti i nje aventure romantike faktor i vetem i kesaj zgjidhjeje. t’a lesh me kaq do te thote t’ia besh me hile si vetes si tjetrit. po te ishte popullariteti i vetmi faktor, fare mire mund te shkonte kushdo opera e kanonit perendimor, advokacia e te cilit tregon shkoqur cektesine per te cilen po flas. madame butterfly, se bashku vetem me pokahontas ndoshta, jane shembujt me tipik te kanonit kolonizues te bardhe perendimor. nje njohje me e mire e puneve te anri sales, jo vetem qe do ishte ne gjendje te arrinte ne kete konkluzion shume lirshem, por ndoshta edhe do arrinte t’a shquante si nje nga temat e tij dikotomine e bardhe/e zeze, kolonizues/i kolonizuar, skllav/pronar.
sa per pjerr menardin qe permend d. duhet thene se jam dakord dhe qe nuk ka perkthim fjale per fjale te pucinit apo te madam butterfly nga anri sala. ai eshte nje interpretim i kanonit nga artisti, gje qe nuk le shteg per artistin te jete autor i madam butterfly. eshte thjesht nje riskenim (me aq sa kam marre vesh pa e pare punen), ne te cilin anri sala sjell interpretimin e vet. dhe ky krijim qe lejon interpretimi nuk ka si te jete percudnim i operas ne fjale. krijim i percmuar dhe i perbuzur me shume se i injoruar, por krijim gjithsesi.
Po ti je dakort me diç që e keqkuptuar, kështu që mund të jesh dakort me çfarëdo që nxjerr vetë, por asesi për momentin me atë kam thënë, unë nuk po flisja për kurrëfarë interpretimi a përkthimi, shembulli me Borgesin qe ilustrativ për konceptin jo për praktikën e punës së kurrëkujt…unë personalisht nuk kam ndonjë ndjenjë të përmendshme për atë që këtu quhet kanon; ndërsa mendimi që unë pata dhe që e gjykova të shmangshëm, por shtypa megjithatë “dërgoje” – gjë për të cilën kërkoj falje të përgjithshme në rast bezdie solide të çfarëdo natyre – u nxit nga tema e ekspozitës; dhe vi re, kishte të bënte vetëm me të. Unë mund të kisha dhënë shembullin e Rob Williams i cili këndoi një këngë në të cilën thoshte se ai ishte duke kënduar një këngë; dhe nuk mund të sillja si shembull një këngëtar amator tjetër, por brenda një rroli si i tillë, i cili në film -“Madonna che silenzio che stasera”- ngjitet në skenën e një konkursi të talentuarish me dyshime dhe thotë se e quanin Vigile se punonte si “vigile” dhe se kënga që do këndonte quhej “vigile”, por ishte për profesionin, jo atë vetë…nuk mund ta sillja këtë si shembull sepse nuk i shërbente asaj që desha të thosha, këtu ngjarja ndodh brenda një historie dhe është pjesë e fiksionit, ndërsa për Rob Williams është pika ku jeta dhe arti e humbasin përkatësisht kuptimin sepse bëhen pasqyrime imediate te vetes, sepse vetëdija artistike – çfarëdo kjo qoftë – është kthyer të përshkruajë veten saj “in action” dhe nuk hulumton më objektet e huaj, nuk ka më as mister as zbulesë.. por nuk e solla si shembull, për respekt të emrave që përmenden këtu…edhe njëherë unë u lloisa mbi temën e ekzpozitës dhe u englendisa të kuptoja zgjidhjen e Anri Salës në raport me atë që thashë më lart se ti’a përmendja emrin, nuk më duket sa kam thënë çfarë ti kuptove…
Shpresoj se Sala të ketë durimin,mundësinë apo kuriozitetin të lexojë çfarë mendon publiku për punët e tij në blogosferën shqiptare.Disa e kanë seriozisht,të tjerët as që përpiqen të kritikojnë me takt,por vetëm shëmbuj dhe provokacione të vrafra.Pretendimi që artistët shqiptarë që mendojnë dhe punojnë jashtë duhet të bëjnë një “Art shqiptar”,më duket pak i cekët,mos me thënë kotë sepse artisti nuk bën ministrin apo ambasadorin siç pretendojnë disa shoqata në Itali ku Tare,Kadiu,Toromani e të tjerë qënkan,u quajtkan “Ambasadorë të kulturës shqiptare.Nuk e kapërdij dot këtë mendim sipërfaqsor.Shqipëria nuk ka nxjerrë ndonjë brez që ka kthyer botë për se mbrashti me idetë në fushën e estetikës,perspektivës apo ngjyrës.Shqipëria ka patur piktorë,skulptorë,kineastë dhe vazhdon të ketë,fundja është një punë si gjithë të tjerat,edhe pse një punë luksoze deri diku.Por artisti është universal mendoj unë,ai nuk ka shtëpi,pashaportë;origjina e tij i takon veprës që ai nxjerr nga mendja,por edhe nga duart.Sot,në nivelin zero të artit,apo të fotokopjes siç thoshte Baudrillard,filozof i shquar francez,aq i pëlqyer sa dhe i urryer nga pseudo filozofët,artisti ka marrë një detyrë të re,të mbrojë krijimtarinë e vërtetë,larg monopoleve të tregtarëve që duan të blejnë çdo informacion që kalon nga ekrani i televizorit.Dhe Sala,flet pak mbi ekonominë sepse dhe një vepër duhet të ketë fonde për tu përfunduar,por pesha është më e lehtë,si pasojë dhe artisti është më i lirë në veprim.Ka me qindra kineastë të cilët nuk janë për një kinema komerciale si Harry Potter apo Matrix që mbushin sallat e kinemasë dhe shtojnë të ardhurat,që nuk arrijnë të gjejnë fonde për veprat e tyre sepse nuk kanë një takim (impakt) komercial në treg.Sot,të gjithë jemi në treg.Në blog shkruajmë dhe lexojmë pa asnjë shpenzim,përveç kohës.Nuk jemi figura publike dhe nuk mburremi me punën tonë underground për kulutrën apo dhe për mendimin ndryshe!Mendoj që rrethi duhet të zgjerohet që edhe për tema të tilla,të cilat mund t’i gjesh vetëm tek Kolektiviza,ne,si përdorues të shqipes të flasim,analizojmë dhe të nxjerrim konkluzione për pse-të apo për jo-të,se shqiptari qënkërka i dë nuem të përdori Jo-të.
Faleminderit për durimin.
Salvator i dashur, nëse e ke fjalën për mua kur thua që “Pretendimi që artistët shqiptarë që mendojnë dhe punojnë jashtë duhet të bëjnë një “Art shqiptar”, më duket pak i cekët” të lutem më lër të të sqaroj se unë nuk kam fare ndërmend t’i tregoj Anri Salës, ose kujtdo tjetër, se çfarë arti të bëjnë… Përkundrazi, mendimi im është se nëse këta artistë shqiptarë të mirënjohur do të krijonin vepra me tema “shqiptare” ose gjithsesi më të afërta për publikun në Shqipëri, kjo do t’i vlente shumë kulturës shqiptare, e cila sot gjendet në vështirësi të madhe, në mos në krizë. Shqetësimi im ka të bëjë me kulturën shqiptare, jo me krijimtarinë e këtij apo atij artisti. Kultura shqiptare ka nevojë të madhe për figura që ta nxjerrin nga bataku i komercializimit total; dhe unë hidhërohem kur shoh që figura të tilla merren me krijimtari të një lloji tjetër. Ajo për çka kultura shqiptare nuk ka nevojë, është që këta artistë “universalë” sic i quan ti të shndërrohen në celebrities e të kremtohen nga mediat sikur të ishin shpëtimtarë të kombit; sepse nuk janë ashtu as nuk duan të jenë. Për ta thënë ndryshe, mua më intereson vepra, ty autorët; për mua i vetmi autor është ai që shprehet nëpërmjet veprës, por ti ndoshta e sheh problemin nga këndvështrimi yt prej krijuesi, unë nga këndvështrimi im prej subjekti përvetësues. Por të lutem, madje me të madhe, të mos më vësh në gojë fjalë që nuk i kam thënë; sepse mua më shfaqet si veçanërisht i neveritshëm pozicioni i atyre që duan t’u imponohen artistëve, në emër të moralitetit, nacionalizmit, ose gjithçkaje tjetër “kolektive”.
“Me tema shqiptare”?Salës nuk i mungojnë veprat me tema shqiptare,disa të njohura,disa më pak të njohura si ‘Intervista’ apo dhe ‘Byrek’.E para,një punë cilësore për nga tema që ky artist ka zgjedhur,e dyta shumë shqiptare pasi me byrek jemi rritur të gjithë,biles akoma bëhet byrek nëpër familje edhe pse kuzhina (jo e kujtesës!) tradicionale ka humbur në renditje përballë pizzave,sufllaqeve e sandwichëve.Artistë të tjerë të mirënjohur,duke qëndruar gjithnjë në artin pamor (vizual) bëjnë punë me tema shqiptare si Paci,Shkollolli apo Xhafa,por kjo është një liri përsonale dhe bindje përsonale.Nuk mund të pretendojmë që një artist që dikur paska lindur në Shqipëri duhet të bëjë art me tema shqiptare,nuk është e shkruar në asnjë kushtetutë apo konkurs për tu pranuar në një shkollë arti.Kombësia nuk përcakton temën e punës dhe jehonën e saj.Nuk e di nëse e njeh një artist universal të kohëve të fundit,Felix Gonzales Torres,i vdekur nga AIDS në 96.E pra një artist që punonte dhe përpiqej të fliste me veprat e tij për keqtrajtimin që i bëhet latinoamerikane në USA.Por,a mund të thuhet që kjo temë është meksikane,Peruviane,Boliviane apo të ndonjë shteti të varfër latinoamerikan?Nuk mendoj,ai fliste për të gjithë,fotografonte në New York dhe u bë i famshëm sepse të gjithë flisnin për veprën e tij,e ftonin në çdo Bienale.Pra,fama,celebrities (që Woody Allen i kakushtuar një film) është e paevitueshme për një artist që punon dhe punëson një sistem të tërë,biles edhe blogun tënd e mban të freskët ky artisti Sala.Shembulli që dhashë nuk shpjegon krejtësisht pset-të apo dyshimet në lidhje me tematikën që duhet të ketë një artist.Ai është i lirë dhe i përket vetëm ideve të tija dhe asgjëje tjetër.Lulaj merret me Kombet e Bashkuara,por ai është marrë edhe me jevget që prostituojnë nën urat e Lanës në Tiranë,me yllin me pesë cepa që brezi im,mendoj dhe i shumë prej nesh që kuvendojmë këtu,ishim të detyruar ta adhuronim.Pra,një artist është i lirë të udhëtojë me imazhet dhe të flasi gjuhë të ndryshme;ndryshe nga një film i Bergman apo Akira Kurosawa që kërkojnë një perkthyes i cili njeh mirë suedishten dhe japonishten,veprat e Salës,Lulajt apo të ndonjë artisti tjetër shqiptar që u merrka me tema të tjera se ato shqiptare,nuk kanë nevojë për përkthyes.Konceptet vizuale nuk përkthehen më duket,ato kuptohen dhe japin një gjëndje lirie apo makthi.
Seicili i sheh veprat nga këndveshtrime përsonale,dhe këtu qëndron interesantja.Përsonalisht jam më i lidhur me idenë e autorit se sa të veprës;njeriu që krijon sjell me vete një bagazh kulturor të rëndësishëm kur kërkon të flasi për diçka,dhe ai prandaj bëhet një përsonazh që disa gazetarë mundohen t’ia shkulin rreckat për të marrë pak audiencë.Do ishte në interes të shumë të rinjve që shkojnë në Akademinë e Arteve të Bukura në Tiranë të lexojnë herë pas here të tilla lajme mbi artistët që veprojnë me mediume të reja,të njihen me krijimtarinë e tyre,të udhëtojnë edhe ato me artin që ato përfaqsojnë,të lexojnë Ludwig Wittgenstein,Joseph Kosuth,Joseph Beuys,dhe jo biografi mbi Vipa-t që s’kanë ndonjë vend tjetër përveçse koshit të plehrave që mbyt hundët me erë të keqe dhe zë vend pa u merakosur për fushën e kulturës që ti me të drejtë e thua që po lëngon këto kohë në Shqipëri.
Faleminderit
Richard Dorment i Telegraph.co.uk shkruan për shfaqjen ku mori pjesë me instalacionin e vet Anri Sala:
Tani, meqë fjalët këtij kritiku nuk di pse po më kujtojnë ato që shkrova unë dje për motivet e zgjedhjes së operas së Puccini-t nga Sala, dhe pikërisht se “Madama Butterfly është zgjedhur sepse është nga më të njohurat e më të famshmet e operave”, jam duke pritur që Lulian Kodra t’i lëshohet edhe Richard Dorment-it dhe ta quajë edhe interpretimin e tij “të varfër, të painformuar dhe dizinformues [meqë] nuk ka si të jetë popullariteti i një aventure romantike faktor i vetëm i kësaj zgjidhjeje.”
Natyrisht natyrisht. Unë do ta përkrahja i pari, sepse, siç do ta shtjelloj menjëherë më poshtë, shijet e Dorment-it dhe të miat nuk kanë shumë gjëra të përbashkëta, kur vjen fjala për cirqe të këtilla të post-modernizmit.
Në të vërtetë, Dorment na kujton se shfaqja që përmbante instalacionin e Anri Salës pati edhe momente të tjera kulminante, si ky i mëposhtmi nga Matthew Barney:
Natyrisht, e gjithë kjo nuk është veçse një
Dorment e quan këtë një nga veprat “më të thella dhe më të fuqishme të Barney-t.” Ashtu qoftë.
Nëse të mahnitesh estetikisht me femra që urinojnë dhe defekojnë në skenë si metafora të një meditimi për trajtimin e gruas në shoqëritë islamike është kusht për t’u pranuar në qerthullin e atyre që marrin vesh nga arti modern, mua këtej e tutje do të më gjeni duke admiruar vizatimet e njeriut të hershëm të shpellave në Lascaux.
Aq sa jam dakort me ato qe thua, aq dhe me irriton.
Nje drejtor artistik i operes se Berlinit (ta zeme) ri-interpreton dhe te ve ne skene arien e larte permendur. Ky eshte nje muzikant serioz, aspak i tunduar nga trendet dhe besnik ndaj operes. Kete pune e koncepton si studim ne detaj te operes “Madame Butterfly”; pra zgjedh te kepus nje pjese nga e tera dhe ti perkushtohet. Vendos qe ne vend te nje sopranoje te zgjedh 4-8 te tilla dhe e orkestron performancen e tyre si nje loje “e ka kush e ka”: te shperndara sa ne salle sa ne skene ato kendonje nje nga nje duke i lene rradhen njera tjetres, pa harruar dhe Pinkertonin. E gjitha nje homazh ndaj operes se Puccinit dhe vete Operes se Berlinit.
Dyshoj se ti XHAI XHAI do te kishte te njejtin aversion ndaj kesaj veprse po te lexoje per te, apo dhe te kishe rastin ta ndiqje ne salle. Sado purist dhe konservativ qe mund te jesh (edhe pse deklaron te kunderten) nuk do te merakoseshe per fatin e veprave te medha te kultures boterore: sikur kjo pune te dilte nga dora/mendja e nje drejtori/regjizori operash. Dhe po e shqetesoheshe krahasimi midis shitjes se konjakut dhe arushes Sasha, dhe ty -do te dukej i tepert.
Kushdo qe do ta kishte vene ne skene vepren ne fjale – si drejtori I Operes se Berlinit, si Anri Sala, apo nje student I artit skenik tek Akademia per dipllome- un nuk do te kuptoja dot reagimin kunder saj. Puccini sado I madh dhe I pa arritshem qe mund te jete mbetet I interpretueshem. Vepra e tij peson interpretim sa here vihet ne skene, ne celluloid, apo incizohet per tu shperndare dhe shijuar ne ambientet private dhe jo institucionale. Vepra e Sales nuk eshte prodhuar qe te shitet, eshte kerkuar/komisionuar nga nje drejtor artistic/kurator per nje festival muzike; njesoj sic nje drejtor opere komisionon nje kompozitor te shkruaj ne pjese te re te cilen do ta ve ne skene dhe do tia ofroj publikut per nje cmim te caktuar. Punet e Anri Sales si dhe te vete Puccinit jane inherently te lidhura me tregun –edhe pse Art – perderisa nje bilete e operas tek Metropolitan Opera kushton te pakten $175. Deri ketu po flas per vepren/punen dhe pavarsisht se e ka bere Anri Sala dhe ceshtjeve te tjera qe ke ngritur ti. Punen – as un as ti nuk e kemi pare. Ti e gjykon ate si te dobet dhe sakriligje: sa per faktin qe te ka perdhosur dicka te dashur, sa per dhe per faktin qe e ka bere Anri Sala. Ti nuk toleron qe nje artist, I ashtuquajtur visual, te nderrmarre nje pune jasht mediumit te tij dhe I tregon vendin duke I keshilluar tia le Inves. Qofte per faktin se opera (per me teper – asgje) nuk eshte e shenjte per mua (nuk falem ne nje tempull); mua me duket e shendoshe qe nje artist visual ftohet te krijoj nje veper (qe ska pse te jete aspak pamore) ne nje salle opere (nuk po mohoj ketu shqetesimin e D, pasi mund te kete shume te drejte) Eshte konstruktive dhe perparimtare si per vete operen si dhe per artin. Nderthurja qe u behet te dyjave nuk eshte per te vene kujen. Qe veprat e tjera ne grup me Salen mund te kene qene skandaloze nuk perjashtohet, por un po ndalem tek kjo pune. Sala (zevendesoje ketu po te duash me drejtorin e Berlinit apo studentin) ska bere asgje pervecse ka vene ne skene nje pjese te Butterfly. Nuk ka e ka perpunuar apo modifikuar: ai (si dhe kushdo tjeter) fare mire mund ti kishte veshur sopranot si vajza japonese me funde te shkurtra, corape mbi gju dhe bishtaleca). Ai I ka ndenjur besnik Puccinit. Artistet vizuale nuk jane te huaj ne skene, dhe nuk jane te huaj per te. Keshtuqe dhe sipermarrja e Sales dhe luajtja e tij te rolit te nje skenaristi apo udheheqesi artistic nuk me duket e larget dhe pa-precedent.
Zhani Ciko, lidhet nepermjet ambasades Gjermane, me drejtorin e Operes se Berlinit dhe e fton ate ne Tirane. Ky I fundit nuk refuzon. Vjen ne Tirane dhe vendos qe te ve ne skenen Tiranase vepren e tij te fundit. Eshte vetem 10 min e gjate, por me ate do te prezantohet. Ne fund te fundit eshte veper e njohur dhe nga publiku shqiptar, por mbetet nje inovacion dhe dicka e re qe po I prezanton po ketij publiku. Do mendoje se publiku shqiptar po manipulohej dhe po merrej perdore si kalama ne cirk per te pare arushen Sasha? Nuk e besoj, por mund te me korrigjosh.
Dhe Anri Sala neser pasneser mund te ftohet nga Zhani Ciko: per te vene ne skene – po kete veper. Mos publiku shqiptar nuk duhet te shkoj ta shikoj punen e tij thjesht per faktin se nuk reflekton realitetin, histories dhe idetintin shqiptar. Mos valle ky si artist shqiptar nuk ka te drejten e komunikimit me publikun nese nuk I drejtohet atij me nje pune qe mbart dhe shqyrton te lartpermendurat? Nese atij nuk I lejohet – nuk duhet te lejohet absolutisht qe publikut shqiptar ti prezantohen veprat e kanonit te kultures boterore. Pra shqiptarit nuk I lejohet te shijoj operat e Verdit, Faustin e Getes, e as Davidin e Mikelanxhelos. Ky ekstremizem nuk eshte aspak larg asaj qe kerkon ti qe publiku shqiptar (lexuesit te Shekullit te pakten) mos I zihet vemendja me Anri Salen (pak rendesi ka eshte, s’eshte shqiptar) dhe interpretimin e tij te Puccinit. Madje, dhe vet Puccini eshte pa lejueshem per shqiptarin.
Qe ka entuziazm per suksesin dhe arritjen e Sales – si ne shtyp, si ne popull,-ka qe c’ke me te; por un pervete nuk mund tua mohoj, sado problematike qe mund te jete. Puna e Sales perderisa paraqitet ne skena, muze, e koleksione private neper bote pse mos jete prezente dhe ne Shqiperi. Nese nuk lejohet Sala atehere kurr mos hyfte ne Shqiperi: Pikaso, Brancusi, Bruneleski, Titian e kushdo tjeter qe ekspozohet e koleksionohet neper gjithe boten. Shqiptari sot kane nevoje per vdekje jo vetem per Anri Salen e kushdo tjeter artist shqiptar qe ti drejtohet e ti “misheroj vetëdijen e kombit dhe ta ndriçojë atë vetëdije” por per Art dhe Kulture – ka nevoje per me shume se nje pasqyre para syve. Duhet tu hapesh syte njehere qe te jene ne gjendje te shohin ate qe me te vertete paqyron pasqyra. Kultura dhe arti duhet te jene me shume sesa arti dhe kultura shqiptare per shqiptarin.
Tamam. Ne mund të mendojmë për postomodernizmin si auotbiografinë ekuivoke të epokës. Në 1974 Emanuel Kant, shkroi një ese që titullohej “Was ist Aufklarung” (Çfarë është Iluminizmi). Ca mendimtarë, por si gjithmonë, veçanërisht Foucault, e kanë parë dhe diskutuar këtë ese si një rast ku për herë të parë një filozof e pyet veten e vet në një formë vet-reflektive: Kush jemi ne historikisht duke folur dhe kush është kuptimi bashkohësisë sonë? Shumë të tjerë sot pyeten: Çfarë mender muhabetit është Postmodernismus? Por ashtu si Foucault dështon të na e thotë – ai dështon në në aspekte të tjerë po ashtu, ne pyesim pa e patur në asnjë kuptim sigurinë e Kantit për mundësitë e njohjes dhe natyrisht, pa vet-sigurinë e tij historike.
Fëmijë të një Kronosi ekuivokal, mjeshtra të aporias, dyshimit, pabesueshmërisë, adhurues të çqendërzimit dhe rrëmujës orbitale, apostuj të multiplicitetit, pluralistë, parodikë, pragamatikë, polikronikë, më duket kaq pamundur ta privilegjojmë postmodernizmin siç Kanti privilegjoi Iluminizmin. Në fakt vihet re se tradhëtohet një braktisje në të qenit vonë, një ankth i pakufizuar për ti vet-vënë emra kushtit. Prandaj dhe termat e fantaksur dhe mjerisht të çuditshëm dhe nomenklaturat që rrethojnë postmodernizmin, terma si postmodernizëm klasik, high, pop, po-mo, revisionary, deconstructive, reconstructive, insurrectional, pre dhe post – gjëra që sugjerojnë shpërthimin e një fabrike fjalësh.
Si do që të jetë, është dhimbshëm e pamundur të gjesh që epokë tjetër ku gjindja të jetë përpëlitur në agoni kaq shumë për veten e vet vetëm e vetëm që t’ia dalë të sajojë një llagap kaq barok, postmodernizëm. Ndoshta modernizmi mund të përkufizohet si ndonjë hulumtim i pandalshëm për ti gjetur një përkufizim vetes. Arti i përfshirë nën flamurin e tij, nuk ka asnjë fat më të ndryshëm. Sa më interaktiv globi, sa më shumë popullatat lëvizin, kërcejnë, i kap eliti, hidhen dhe kacaviren – kjo është era e diasporave – aq më shumë akute bëhen – çështjet e identitetit kulturor, religjioz dhe personal – dhe shpesh specioze. Në transpozimin e postmodernizmit në postmodernitet nuk pushon së dëgjuari thirrja herë e fshehtë, herë e gjallë, por asnjëherë munguese “kush jemi ne, kush jam unë”…” kush mund të më thotë”, “ndonjëri, ndihmë”…
pse ka rene edhe dorment ne nje mendim me ty xhaxha, kjo nuk e ben interpretimin tuaj me te goditur. interpretimi im per zgjidhjen e madame butterfly nga anri sala, eshte i bazuar ne nje koherence qe lidh nje pune te tij te meparshme te quajtur lak-kat me punen ne fjale. duke thene qe popullariteti nuk eshte faktori i vetem, une e kam pranuar qe popullariteti eshte nje faktor, por qe te mund te bejme nje interpretim me serioz, nuk ka si te jete pupullariteti faktori i vetem. fatkeqesisht ne po flasim ne hava, pasi asnjeri prej nesh nuk e ka pare kete pune te fundit te sales. megjithate, nga perifrazimet e gjendura aty ketu, mund te krijojme nje ide te pergjithshme. qe te krijohet nje ide e pergjithshme ne lidhje me koherencen per te cilen po flas, duhet bere edhe nje perifrazim i lak-kat.
ne nje dhome te vogel lyer me gelqere te bardhe, kamera fokusohet tek neoni ne qoshe te dhomes, ku gradualisht fillojne e mblidhen flutura. e gjithe kjo zgjat rreth dhjete minuta, kohe gjate se ciles degjohet perseritja e kater apo gjashte fjaleve te nje gjuhe afrikane nga nje burre dhe dy femije. ritmi i perseritjes kalon neper nje spekter te gjere tonesh, ku mund te shquhen ai mesimori, shqiptuesi, abstrakti, absurdi, i habituri, i kuptueshmi, etj. ne fund te fundit ky spekter nuk eshte vecse eksperienca e audiences gjate perseritjes pa fund te nje fjale te caktuar. (brodsky rri drejt, brodsky mos leviz, brodsky mos u krruaj, brodsky aty, brodsky ketu, deri sa edhe komplet identiteti im e humbi kuptimin bashke me humbjen e kuptimit te emrit prej nje perseritje te tille, tha brodsky, apo dicka te tille). me ane te subtitles ne anglisht qe shoqerojne videon, kuptojme qe fjalet qe perseriten jane e bardhe/e zeze, drite/erresire.
e pare e shkeputur, jashte cdo konteksti historik, kjo pune mund te merret si nje eksplorim ne muzikalitetin e gjuhes se folur. fakti qe eshte nje evropian i bardhe me lidhje ne skenen e artit dhe mendimit francez qe e ka bere kete pune ne senegal, fillimisht ngre dyshime mbi kolonializmin, antropologjine si shkence qe fatkeqesisht merret me studimin e ekzotikes, skllaverine, rracen, dijen si drite dhe si vetja, mosdijen si erresire dhe si tjetri, etj. ne nje kontekst historik, kjo pune, nuk mund te te mos te coje ne mendje nje ndergjegje post-koloniale. te pakten ne mendjen time, te pakten per mendimin tim.
kete interpretim, te lak-kat, mund t’a perbuzim si absurd, te paqene, far-fetched, ne qofte se ky do ishte i vetmi rast qe sala merr kete teme. nje interpretim vetem ne terma te eksplorimit te muzikalitetit te gjuhes se folur, do ishte nje interpretim nenvleftesues, i ceket, i mosinformuar, dizinformues dhe vetem ne parametrat e rastesise. njekohesisht, nje interpretim vetem ne terma te popullaritetit te madame butterfly, eshte nje interpretim nenvleftesues dhe vetem ne parametrat e rastesise. mirepo kolonizimi, vetja dhe tjetri, ekzotikja, nuk jane raste te izoluara ne punet ne fjale, por te shfaqura tek te dyja. ne rastin e madame butterfly, eshte pikerisht zgjidhja e kesaj pune per t’u interpretuar qe e ve theksin tek tematika. po te ishte per popullaritet, jam i sigurt qe interpretimi i zgjedhjes se operas ne terma popullariteti, do ishte i vlefshem per cfaredo opere qe do kishte zgjidhur.
nuk i heq asnje pike dhe asnje presje asaj qe ka thene salvatori. byreku fatkeqesisht eshte interpretuar si ekzotizim dhe ndoshta edhe percmuar si i tille. perballe nje hostiliteti te tille, ku cdo pune me teme shqiptare rrezikon te fitoje statusin e meshirueshem te ekzotizimit, nuk eshte habi qe artistet shqiptare iu largohen krijimtarise me teme shqiptare. eshte e admirueshme dhe e virtytshme kritika per nje kulture me te shendetshme shqiptare, por eshte lapsus i pafalshem te drejtohet gishti diskriminues nga artistet. edhe ne rente ne vesh te shurdher, eshte me e sakte dhe rrjedhimisht me e ndershme te kritikohet sic duhet mungesa e institucionalizimit te kultures, mungesa e politikave te kultures, mungesa e strukturave te duhura kulturore, se sa dobesia e atyre qenieve te pervuajtshme qe jane artistet.
Në të vërtetë, unë kujtoj se kam një farë formimi profesional në lëmin e letërsisë, por fushave të tjera u qasem më tepër nga pozitat e një spektatori kërkues; meqë nuk kam ndonjë edukim formal sidomos në artet vizuale. Prandaj prej diskutimesh të tilla mësoj shumë.
Kur lexova shkrimin e Dorment, befas m’u ndërrua pak perspektiva edhe ndaj eksperimentit të Salës, i cili po më duket tani kaq fisnik, i krahasuar me urinimin voluminoz në skenë…
Tani më vjen ndërmend edhe një vëzhgim tjetër, ndoshta pa lidhje; që të gjitha këto vepra kaq cituese e kaq të mbështetura metaforikisht në vepra të mëparshme, ndoshta ia komplikojnë jetën shumë publikut, sepse e kërkojnë dyfish të stërvitur.
Dhe nuk më duket se e kemi shteruar dot punën e të drejtave të metaforës; sepse unë kurrë nuk do të pranoja që një video e xhiruar rastësishëm gjatë një procedure kolonoskopie rutinë zbatuar ndaj xhaxhait tim, të përdorej në një instalacion, qoftë edhe me vlera estetike të pakrahasueshme dhe shokuese, në mbrojtje simbolike të të drejtave të viktimave të kolonoskopisë së detyruar.
Nëse hidhemi përpjetë kur Amelio e përdor Shqipërinë si metaforë në filmin e vet, pse nuk dashka të hidhemi përpjetë edhe për Puccini-n?
Lulian, unë nuk e kundërshtoj që ti mund të kesh të drejtë, edhe pse i mbetem mendimit tim fillestar; por vetëm prita koherencë prej teje. Bjeri edhe atij sic më re mua. Ka vend sa të duash në blog.
d. per nje narrative mireinformuese te modernizmit, aq me teper me pikenisje kritiken kantiane ndaj vetes ne pikture, te keshilloj te lexosh clement greenberg “modernist painting”. publikuar ne 1960, paragrafi hapes eshte: “Modernism includes more than art and literature. By now it covers almost the whole of what is truly alive in our culture. It happens, however, to be very much of a historical novelty. Western civilization is not the first civilization to turn around and question its own foundations, but it is the one that has gone furthest in doing so. I identify Modernism with the intensification, almost the exacerbation, of this self-critical tendency that began with the philosopher Kant. Because he was the first to criticize the means itself of criticism, I conceive of Kant as, the first real Modernist”.
esene e plote mund t’a gjeni ketu, http://www.sharecom.ca/greenberg/modernism.html
sa per postmodernizmin, thjesht mendimi im ky, nuk eshte barok, por rokoko. barok do shkonte me teper me modernizmin ku thjeshtesia perpiqet te arrije permasa madheshtore. ne postmodernizem nuk jane me dhomat qe huazojne forma florale dhe korale te natyres, por alienet, emigrantet, te huajt, te tjeret si ne kulture dhe civilizim ata qe natyralizohen ne nje bote ku te gjithe jemi vete alienet, emigrantet, te huajt, te tjeret si ne kulture dhe ne civilizim.
2 Xha,
Mua me vjen keq qe ti e paragjykon Salen pa ja pare vepren. As une nuk jam artiste, por e gjykoj vepren e Sales nepermjet emocioneve, inspirimive apo dhe gjithe ate proces reflektimi qe te fillon automatikisht prej shume punimeve te tij. Nga i gjithe ky diskutim ketu une nuk po arrij te kuptoj se ku tamam te dhemb ty:
1. Qe Anri po trajtohet si celebrity nga media shqiptare? Ky nuk eshte faji i artistit. Une po te isha Anri do me interesonte me shume trajtimi nga shtypi profesional dhe, me beso, ky lloj shtypi e trajton Anrin me shume respekt.
2. Qe anri nuk trajton tema shqiptare, qe nuk perpunon te kaluaren? Anri eshte nga te rrallet qe eshte marre me realitetin shqiptar. “Intervista” eshte nje perle. Qe publiku shqiptar dhe elita shqiptare te vetmin koment qe i falen ishte: Po ketij s’i vjen turp qe i nxjerr prinderit ne pazar, – nuk eshte faji i Anrit. Qe filmi paraprakisht i planifikuar per t’u shfaqur ne kinema per publikun e gjere e per te hapur nje diskutim publik per te kaluaren u hoq nga programi si pasoje e ketij reaksioni nuk eshte perseri faji i Anrit.
3. Qe Anri guxon te jete jo vetem nje shqiptar por edhe nje shqiptar i kultivuar qe guxon te japi kendveshtrimin e tij edhe per kryevepra boterore? Perse duhet t’i hiqet Anrit nje e drejte e tille? A nuk do ishte nje artist i tille nje artist i cunguar, i burgosur, nje artist loyal i shkollave dhe rrymave nga me te ndryshme? Perse nje shkrimtar, nje shkencetar guxon t’i leje kufijte e ta lere imagjinaten te lire edhe per gjera qe ju perkasin te gjithe njerezve dhe jo vetem nje kombi, dhe anri, jo.
4. Arti modern? A nuk eshte ky lloj diskutimi, apo refuzimi per te rene, nje histori e perseritur? Per cdo rryme te re te artit? A nuk eshte normale qe cdo gjenerate te kerkoje t’i shtyje kufijte me tej, te shohi me tej, te eksperimentoje me tej? A mund ta kuptosh artin sot pa van gogh? Po keshtu, qe sot, por neser fare e sigurt, do shtrohet pyetja? A mund te kuptohet arti pa Bruce Naumann?
Nuk është faji i artistëve apo njerëzve që kërkojnë të shprehen me mediume të reja,që ngrejnë dhe blloqe të hekurta për disa në komunikim.Edhe në pikturë ma merr mendja se disa nuk dalin jashtë korrnizave të një vizatimi klasik,të përpiktë së pari,dhe pastaj volumi i ngjyrës dhe emocionet që jep kjo ngjyrë,e gjitha kjo duke pasur kujdes me përzierjen e ngjyrave përpara se të hidhen në kanavacë.Kjo është një shkollë e mitizuar,por që sot,pas shumë ngjarjeve,luftrave,zhvillimieve,ndryshimeve socio-kulturore,të pikturohet akoma mbi një pëlhurë,apo aq më keq t’i mësohet brezit të ri se arti filloka me këto vizatime apo piktura,më duket një energji e humbur dhe vetë-përjashtim nga koha që po përjetojmë.Historia na ngrè me dijen që ne kemi kur mund të flasim për sistemet sociale që prezantuan artistët apo dhe i influencuan ato.Hauser kishte të drejtë kur merrej me gjëndjen sociale së pari dhe pastaj me gjëndjen artistike të një shoqërie.Sot gjithçka është përmbysur,duam s’duam ne.Apple këshillon të rinjtë që merren me grafikë apo pikturë (pak rëndësi ka sot) që të përdorin Macintosh-at e tij super performantë.I-pod gjëndet në veshët e njerëzve që rrinë të strukur në qoshe baresh,metrosh,godinash të reja,parqe apo dhe në tavolina me prindërit e tyre,për të dëgjuar muzikë,për tu larguar nga realja,mërzia.Televizori than trurin,vdes neuronat,mbyt krijimtarinë,errëson shpirtin,vetëm duke u ndezur sytë pësojnë një dëm të konsiderueshëm.Interneti po (më) bën të njëjtën gjë.E shumë e shumë ndryshime të tjera që një sociolog do t’i studjonte më mirë.Atëherë,ku është vëndi i një artisti vizual (figuratif)?Në studjon e tij i ngjyer me bojra dhe i dehur nga era e bojrave të përziera me terpentinë të skaduar?Apo i shkëputur nga realiteti përtej strofkullës së tij që është e mbushur me shishe konjaku e wiskey dhe me paketa cigaresh që vërtiten nëpër këmbë?Ka që e pranojnë,ka që struken që mohojnë realitetin dhe i bëjnë ballë me ngjyra mistike,me histori engjujsh apo djajsh.Seicili ka bindjet e veta.Seicili bën një art për veten e tij,dhe pastaj për shoqërinë ku ai jeton.Disa artistë si Sala,Lulaj apo Xhafa,por dhe Paci,janë të arsyeshëm për disa pika të forta të historisë që po shkruhet sot.Përse Xhafa shkon në Afganistan?A jeton ai në Amerikë?A duhet që me anë të veprës së tij,pak si tepër karikaturë,të kundërshtojë sistemin amerikan që shpërndan dollarë,pornografi,shkencë,kulturë pop dhe emancipim pseudo kristian?Artisti është i lirë të shprehet,ai nuk bën politikanin që duhet t’i përmbahet një etike apo kushtetute.
Arsyeja pse në Shqipëri ka kaq pak artistë që nuk mbushin muzetë (që nuk ekzistojnë),galeritë (të pakta) apo qëndrat e kulturës,është sepse shumë njerëz nuk kanë një ide të qartë për zhvillimet sociale në vend por dhe për ato në mbarë botën.Rrjeti i zhvillimit kalon nëpërmjet shkëmbimeve kulturore,sociale dhe udhëtimit të njerëzve.Do të ishte me vend që disa artistë në Shqipëri të kapërcenin tabutë dhe të ekspozonin vandalisht nëpër institucione të një rëndësie të veçantë,një lloj provokimi që sot është shumë në modë dhe që artisti Lulaj e ka shumë të qartë këtë metodë pune,me mjetet e tija të zakonshme:fjalën,situatën dhe veprimin me kontakt individësh.
Lulian, e kam librin “Art and Culture” të Klement djalit – i gjetë shpirti paqë – në shtëpi, ta dërgoj po deshe se nuk më duket interesant hiç.
Unë nuk fola për modernizmin, ishte gabim shypi nga nervat – kërkoj ndjesë për sinqeritetin e shprehjes – fjala modernizëm më lart duhet lexuar me post përpara. Mua më duket barok termi postmodernizëm të cilin unë e quajta me dashuri llagap – ty të duket ky term rokoko – unë them; shumë mirë, dakort.
S.M.D
1- Xhaxhai nuk e kritikoi Salën për mënyrën sesi e trajton media, u shpreh për mediat vetë dhe fokusin e tyre.
2-Nuk e kritikoi që nuk trajton vepra shqiptare por hedh fjalës se përse psh. nuk përdori në rastin në fjalë një vepër operistike shqiptare, nëse ishte e vërtetë siç u tha këtu se zgjedhja e Zonjës Flutur nuk ishte bërë aspak ose vetëm fare pak për hir vendit që kjo zë përkah rëndësia dhe vlera, diku (këtu me diku kuptohet jo vetëm stenda abstrakte e emulacionit të kulturës perëndimore, por edhe zemrat, mendjet dhe shpirtrat me cilësi të ndryshme).
3-Xha Xhai e ka përmendur shpesh dhe deri në bezdi – të më falësh xha xha – që nuk ka gjë fare kundër guximit, por ndoshta kundër arrogancës, shpërfilljes, keqpërdorimit. Nuk duhet ndonjë guxim të jesh shqiptar sidoqoftë, ti je ose nuk je, është më shumë çështje fati, që unë mendoj se xha xhai e sheh këtë si diç prej të cilës duhet përfituar.
Unë mendoj se është turp ti nxjerrësh prindërit në pazar psh. Pastaj çfarë janë këto premisa absurde, “nuk është faji Anrit (më vjen shumë mirë që ju – në përgjithësi – e përdorni kaq intimisht emrin) që njerëzit bën atë pyetje me pazar”, po pse mendoni ju se ndonjëri do kujtojë apo kujtoka se është faji i Salës? Ç’janë këto paragjykime? Po ju ku e gjeni të drejtën të mos kuptoni se çfarë e shqetëson xha xhain? Dhe sa për nxjerrjen e prindërve në pazar, unë personalisht nuk i kam duruar dot kurrë komikët që e bëjnë në këmbë që e nxjerrin bukën e gojës me thashetheme për familjarët, jo babi im ashtu, jo mami kështu, jo gruaja ime e tillë dhe e këtilla, kështu më tha kështu më bëri, si vjen turp etj. Dhe pse në fund të fundit nuk paska të drejtë xha xhai të mendoka ndryshe, të shohë diç që ju nuik e shihni. Më vjen keq, por ju dukeni më shumë të prekur sepse për një artist shqiptar që e njihka bota – dhe na gëzon xhani të gjithëve për ketë – xha xhai paska guximin të shohë të meta dhe të ngrejë ndonjë kritikë apo të shtrojë pyetje. Po mirë o, me gjuhën tuaj, pse nuk e paska xha xhai këtë të drejtë? Pastaj ju dukeni se e doni mendimin e këtij njeriu të njehsohet me tuajin meqë ju nuk ka sesi të mos keni respekt për punën e xha xhait dhe mendimin e tij, edhe tani vetëm prej faktit që juve ju tronditet besimi që kishit fituar ndaj pëlqesës suaj të pamëdyshme ndaj Salës, duke dyshuar kështu edhe ndoshta vërtetësinë e atij besimi, meqë një tjetër tek i cili ju keni besim e bën këtë punë, po më vjen keq, posi ashtu, keq më vjen, por mos vallë është ky faji i xha xhait? Jo po më thuaj është apo nuk është?
4-Nuk ka më art modern, ka art postmodern, Luliani mund tu rekomandojë ndonjë libër mbi çështjet e këtij të fundit. Po edhe unë mund tu jap ca leksione, edhe pse ndoshta jo falas nëse jeni e interesuar. Jeni e lirë të mos pranoni.
Këtu po diskutohet kriza e artit, jo arritjet, revolucionet, ndryshimet. Salvatori edhe pse mjaft optimist, nuk e fsheh dot – me të drejtë – dëshpërimin e vet për gjendjen e punëve. Pyetja juaj e dytë në pikën katër është për mua e padëshifrueshme. Unë do dëshiroja ta merrja vesh se çfarë doni të thoni edhe nëse është retorike, qjë që dyshoj se është mu ashtu.
Xha xha, a mundesh të shohësh vetëm aktin në fjalë, dmth. veprën vetë, gratë që këndojnë hidh e prit dhe zotërinë në mes të publikut në funksion të temës së ekspozitës? Pra vlerën e saj si gjetje artistike apo si shprehje? Duket e pamundur të perceptohet se çfarë ju thoni prej shumë prej diskutantëve. Unë brenda iluzionit tim dashamirës kujtoj se kam kuptuar. Sidoqoftë, përpara se të diskutohen mundësitë e krijimtarisë dhe kushtet e saj, pse të mos analizohet krijimtaria vetë? Dhe nëse dikush këtu mund të na zbulojë ndonjë vlerë matanë fjalës brilante, e shkëlqyer i njohur, i respektuar dhe nderuar, solid e ku di unë çfarë, unë do i isha shumë mirënjohës.
Po mirë o Lulian, fakti që është një Europian i bardhë nuk ka lidhje fare me punën, nëse unë e shoh filmin në kinema e nuk e kam idenë se kujt spketri të ngjyrës i takon autori, kjo do të thotë se unë nuk mund ta kuptoj veprën? Po tashi meqë unë e di që Spielbergu është jehudi duhet ta kuptjojë E.T-në unë si ndonjë shprehje elokuente dhe thellësisht kritike kundër abortit? Po si ekzistojnë këto lidhje? Pastaj – me dëshpërim e them – është fyerje e rëndë për ata që e kanë vuajur skllavërinë, kolonializmin, shfrytëzimin e egër të sot e kësaj ditshëm, tu ngrihet çështja me një neon dhe flutura nate në një dhomë të lyer me gëlqere ku pëshpëriten ca fjalë që kanë të bëjnë me ngjyrën e dhomës dhe të dritës dhe të fluturave dhe të njerëzve. Nuk do shumë mend të kuptohet se lidhja ekziston vetëm mes gjuhës dhe dritës dhe se metafora është manipulative vetëm sepse shumë e thjeshtë. Unë nuk e mohoj që për ndonjërin pamja mund të jetë hipnotike siç drita për fluturat.
Por asgjë nga ato që ti thua nuk mund kuptohet drejt për drejtë, por vetëm nëse dikush nuk guxon ta shpjerë mendjen vetë gjithandej e të nxjerrë përfundimet që do. Po aman o burrë.
D., në fakt e vrava mendjen se si do të pritej (received) një vepër e cila citon Madama Butterfly, nga një publik i cili për Madama Butterfly nuk ka dëgjuar kurrë (natyrisht, jo publiku i Londrës).
Ose, për të shkuar më tej e për të perifrazuar Borges-in, a do të kishte vallë një publik të tillë që, pasi të ishte dashuruar pas instalacionit të Salës, të shkonte të shihte sefte operan e Puccini-t…
Nuk është edhe kaq e habitshme. Unë vetë e pranoj që e kam lexuar “Iliadën” pasi kisha parë filmin “Helena e Trojës”, aq sa edhe bëmat homerike i përfytyroja me personazhe që kishin fytyrat e aktorëve të filmit.
Megjithatë është gjithnjë mirë të flasësh për një vepër arti pasi ta kesh përjetuar, prandaj të falënderoj për saktësimin që unë në të vërtetë po flas kryesisht për artin e Salës sic përcillet nga mediat.
Nuk e kuptoj pse mund të ketë ndonjëfarë rëndësie publike nëse unë jam “konservator” apo jo në punë shijesh (thuase kam kandiduar për drejtor të galerisë kombëtare të arteve të bukura në Tiranë); kjo e konservatorit është një etiketë që zakonisht ta vënë të tjerët e akoma më zakonisht për të të sulmuar më lehtë.
Një gjë megjithatë e kuptoj – që kur vjen fjala për artin bashkëkohor asgjë, dhe e përsërit asgjë, nuk mund t’ua kërcënojë dominimin snobëve. Unë s’e gjej dot nëse jam konservator apo jo (who cares anyway), por me snobët i kam disa probleme… Se snobët, që i kemi me bollëk, deri edhe Ismail Kadaresë i bënë atë që një regjim i tërë totalitar nuk ia bëri dot.
Më e bukura është që i gjithë ky diskutim për Salën do të përfundojë pashmangshëm në listat e rezultateve ofruar nga motorët e kërkimit (Google) të gjithë atyre që do të futen në Internet të kërkojnë ndonjë gjë për “Salën” (atë tjetrin, doktorin politik shqiptar post-modern). S’ka ndonjë gjë për t’u habitur; edhe ky blog rregullisht u del në listë atyre që kërkojnë, praktikisht përditë, për “femra shqiptare lakuriqe”. He-He (ose më mirë akoma, She-She).
Nuk e di pse mendon se po te sulmoj kur them se je konservator ne shijet apo vlerat e tua. Kur them se je purist apo konservator cilesoj se u mbetesh besnik formave dhe mediave tradicionale te artit dhe kultures. Perdersa nuk shoh asgje te keqe dhe biles e vlersoj qendrimin tend – ate qe them nuk e them si ofense ndaj teje, apo defense te vetes aq me pak Anrit apo arti qe ai reprezanton. Per cdo njeri si ti qe nuk honeps dot bastardizimin qe iu eshte bere piktures, muzikes klasike apo skuptures – fale instalacioneve, videove e postmodernizmit – ka nje njeri qe i mirpret dhe nje tjeter qe eshte krejt indiferent ndaj te dyjave. As un e askush tjeter ketu nuk ka tentuar te imponoj shijet apo mendimet mbi artin bashkohor apo Anri Salen, nderkohe qe ti kam frike se po rrezikon e prezanton veten si snobet qe nuk durojm as un as ti.
d. xha xhai nuk thote asgje. as une nuk them asgje, as ti nuk thua asgje, asnje nga ne nuk thote asgje, sepse asnje nga ne nuk e ka pare punen. ne po flasim ne vakuum, te gjithe. kjo per mua eshte snobizmi me i madh, nga i pari deri tek i fundit. mirepo ka edhe dicka tjeter. xha xhai nuk thote asgje. salvatori, selfmaderadio, kolektiviza, thone dicka. te pakten nga menyra se si shprehen me bindin se e njohin punen (jo madame butterfly kuptohet) e sales jo vetem nepermjet meidave, por edhe direkt si pune, nepermjet nje rrethi me te ngushte artistesh, ku sala diskutohet, me besoni, apo edhe personalisht ndoshta. xha xhai nuk thote asgje, sepse nuk e njeh salen pervec brenda nje kornize percmuese te postmodernizmit te tipit, “fut nje kanoce me boje ne bythe, pirdh bojen ne nje kanavac dhe quaje art”, sic edhe kam frike qe nuk e njeh edhe postmodernizmin pervecse brenda kesaj kornize, po ashtu edhe ti. po nejse, ky eshte opinioni im, ai eshte opinioni juaj. xha xhai eshte i kualifikuar te flasi per mediat, dhe ben pune te mire, por nuk eshte i kualifikuar te flasi per anri salen dhe ben pune te keqe. shume lexues te xha xhait qe nuk ia njohin kredencialet ne lemin e anri sales, nisur nga te vertetat qe shpreh ne fusha te tjera, ia marrin per te mireqena edhe ato qe thote per salen dhe postmodernizmin. po edhe ca pastaj? rram bam ku e pame, secili mund te krijoje opinionin e vete te bazuar mbi cdo gje. jepi, bujrum, por dini qe nuk eshte vecse nje opinion, nje mendje, dhe shume e dobet kjo e juja e cila do perfitonte nga “popullariteti” i xha xhait per cfare do ishte keqinformim. eshte gjynah qe te fillojme e te perifrazojme, si nje videoinstalacion, si nje poezi. do ishte krim. dhe sinqerisht, krejt e pavlere, kur as ti, as xha xhai, perseri nuk do dinit per cfare do ishit duke folur, duke iu munguar eksperienca perballe vete punes. nuk kam ndermend t’i hyj nje diskutimi ne lidhje me lak-kat, kur inputi juaj do ishte ne nivel “hipnotik”. po aman o burre ti, jo une, a duhet t’a perseris qe eshte nenvleftesuese t’a konsiderosh lidhjen rastesore, apo edhe suksesin e perseritur e perseritur te anri sales rastesor?
xha xha, sa per bagazhin e audiences qe the ke shume te drejte. jo vetem arti i anri sales, por cfaredo arti, komunikon si ne nivele popullore, edhe ne nivele elitare, ku vetem nje doze e vogel njerezish me nje bagazh te caktuar historik dhe kulturor do ishin ne gjendje te deshifronin disa prej referencave me fine te nje pune te caktuar arti. suksesi i kesaj pune hipotetike, realizohet nepermjet fuqise komunikuese te kesaj doze te vogel njerezish neper masa.
hej, po edhe kokakolën e pijnë shumë e shumë njerëz, bile në restorante mekdonaldi, por kjo nuk e bën atë të shëndetshme, as vendin ku konsumohet ndonjë mrekulli gastronomike; dhe të lutem, kjo puna e asaj që di unë, meqë ndoshta kështu si flet ti e njeh personalisht xhaxhain dhe unë jo, nuk më duket se duhet përmendur, meqë janë argumentet ato që flasin për atë që unë di dhe jo ndonjë parashtrim kursesh, librash dhe emrash. Ti nuk do duroje dot që unë të përmendja dijenitë e tua. Të lutem.
Lulian, unë edhe diskursin për Salën gjithnjë brenda temës së mediave u mundova ta mbaj; jo sepse nuk jam i kualifikuar të them gjë për artin e tij, por sepse nuk e njoh. Dhe Salën mes nesh nuk e suallën instalacionet, të cilat pak vetë ia kanë parë, por zhurma që kanë bërë e po bëjnë rreth këtyre instalacioneve mediat. Gjithashtu nuk ka nevojë t’ia njohësh veprën Salës për të folur në lidhje me limitet etike dhe estetike të citimit në post-modernizëm duke përdorur deklarata dhe përshkrime të Salës vetë, drejtuar një publiku si ai i “Shekullit”, që pak ia ka njohur veprën. Unë as në Kamerun nuk kam qenë, por jam në gjendje të them, me një farë sigurie, se atje banon një popullsi e racës së zezë. Për të sjellë një analogji tjetër: Ismail Kadarenë e kam cmuar dhe e cmoj shumë si shkrimtar, por ato që thuhen sot në media për Kadarenë gjithnjë i kam kundërshtuar. Janë dy gjëra të ndryshme. Sa për të tjerat… please, tha.
Them se qellimisht Xha Xhai dhe D. kane perqafuar polin ekstrem (ate qe dikush e quan konservativ) per ta patur me te lehte te vene ne dukje krizen e artit dhe kultures sot – dhe me duket se Salvatori, Luliani e Kolektiviza bien dakort qe ka nje fare krize. Keto mund te jene dhe bindje personale te nxitura sa nga percjellja qe media i ben artit te Anrit sa nga arti ne pergjithesi ku me se 90% e asaj qe quhet art eshte asgje me teper se nje komoditet i ambalazhuar, perfshi ketu dhe vete institucionet e artit qe ne deshiren e mire per t’i injektuar publikut kulture po shkaktojne mbidoze me droge te dores se dyte. Shto ketu dhe vete gjendjen postmoderne ku do te permend vetem hibridin entertainment….
Lulian, vertet arti mund te ndahet ne art elitist (koleksion privat) dhe popullor (muze a la MOMA) gjihmon duke i ndenjur besnik aspirates qe arti komunikon, cliron, edukon. Them se elitizmi ka luajtur rol kryesor ne zhvillimin dhe ndoshta ne mbrojtjen e artit dhe kultures. Fatkeqesisht, thirrja per popullarizim masiv ska bere gje tjeter vec se ia ka zbehur artit vleren ose duke e izoluar deri ne nje abstraksion qe i flet vetem nje audience te veteseleksionuar ose duke e thjeshtezuar ne produkte te konfeksionuara qe t’i pershtaten mediumeve te reja dhe spektaklit te argetimit/sportit. Tjeter eshte te perdoresh videoartin si medium dhe tjeter eshte te krijosh ide e t’ia pershtatesh videoartit.
Nje shembull te kesaj qe po them e gjeni ketu. Vini re: eshte hera e dyte qe nje artist shqiptar tenton te futet ne permendje boterore ne rekordin Guiness. Art for records sake.
Arti ne shqiperi eshte ne krize sepse modelet e fundit te tij ishin pikerisht artistet si puna e Sales. Jo puna dhe meritat e tyre, por fama dhe suksesi i tyre. Keshtu dhe ky Saimir Strati nuk e koncepton punen e tij si asgje tjeter pervecse rrekord thyese dhe faqe-gazete -zenese. Po te ishin te edukuar, dmth arsimuar me artin boteror Saimiri mund te merrte mesim nga Tara Donovan, e cila poashtu ve ne pune materiale te perditshme si pipsa, lapsa apo kopsa te cilat i mbledh dhe nga to rriten skulptura gati organike. Pse Tara nuk eshte e interesuar te konkuroj per rekordin Guinnes per me shume pipsa apo gota plastike te perdorura ne nje veper arti. Ose pse kjo Tara nuk i perdor keto materiale per te pikturuar me to nje kale apo nje dele por i grumbullon ne skulptura?
une nuk e njoh as personin e xha xhait personalisht, as tendin, as te selfmade radio, as te salvatorit, dhe sic e kam bere te qarte edhe me pare, ne te vertetat e mia me te qendrueshme nuk ka as nje lloj shprese per nje njohje personale te tjetrit. si, pse dhe ku te dhemb ty gishti eshte fizikisht e pamundur te me dhembi mua. dijenite e secilit prej entiteve virtuale ne fjale une i gjykoj nga ato qe keto entitete shkruajne. ky gjykim i imi, per te cilin shpresoj dhe punoj qe te jete sa me i shendetshem dhe i kthjellet, eshte vetem i imi. nese ju mendoni se nuk eshte i shendetshem dhe i kthjellet, injoroheni. please, te lutem dhe kaluar.
per limitet etike dhe estetike te citimit ne postmodernizem mund te llapim e llagapim sa te duam. por duhet mbajtur ne mend qe postmodernizmi nuk eshte vecse nje kontekst historik temporal, pavaresisht pretendimeve se don kishoti i cervantesit eshte veper postmoderniste si virtyt i referencave ne kanonin kalorsiak te kohes se vet. ne kete aspekt, asnje veper e krijuar gjate kesaj periudhe kohore historike qe eshte postmodernizmi nuk mund t’i shpetoje kualifikimit postmodern. qe te kapercehet ky lloj kualifikimi, iu keshilloj te lexoni james elkins “master narratives and their discontents” ku postmodernizmi nuk eshte vecse nje prej kater master-narrativave te trajtuara prej tij. (dhe meqe jemi tek parashtrimi i kurseve dhe librave, i dashur d., nuk jane keto ato qe parashtrojne ate qe une di, por njesoj si ty, jane argumentet e mia qe ndryshe nga fshehtesia opake e shtrimit te argumenteve te tua, parashtrimi i ketyre referencave nuk me lejon vecse nje kthjelltesi te metejshme, apo fundja vetem nje kursim kohe, per te mos perseritur argumentat e cituara. per kete mund te kemi komunikuar, ndoshta edhe vetem telepatikisht, kur kemi komunikuar per baudrillard). mirepo, qe t’i kthehem nje vepre te krijuar gjate nje periudhe te caktuar, vete vepra, sa me shume qe perpiqet t’i shkeputet kanonit apo limiteve te periudhes ne te cilen ndodhet, aq me lehte aneksohet si pjese e panteonit te periudhes, sa me shume te ngreje ceshtje, pyetje, sa me shume te dyshoje, aq me shume keto ceshtje dhe pyetje, aq me shume keto dyshime behen distinktive te preiudhes.
pyetja e ngritur nga organizatoret ne manchester, eshte nje nga pyetjet me te goditura. artet vizuale dhe artet ne pergjithesi, kane hyre prej kohesh ne nje zhvillim me parametra kohore as opposed to me parametra hapsinor. kulmi i artit me parametra hapsinor arrihet ne periudhen baroke, e cila ndjek per nga permasa hapsinore ne mos tejkalon gotiken. me pas fillon nje periudhe me parametra kohore e quajtur modernizem, ku moda eshte cilesi temporane dhe jo spaciale. postmodernizmi e konsolidon me tej kete zhvillim me ane te prefiksit kohor post. ne kohen qe ndodhemi, ndjej nje levizje, nje rryme, me qender diku ne lubjane, qe tenton qe periudhen postmoderniste t’a konsideroje te mbyllur, dhe periudhen qe ndodhemi t’a cilesoje me termin “kontemporane”. nuk e di a do jemi ne gjendje se shpejti te flasim per kontemporanizem, por zhvillimi i teknologjise dhe mediumeve drejt nxitjes se nje kenaqesie temporale ne vend te nje kenaqesie hapsinore, fakti qe postmodernizmi e ka kritikuar fuqishem kubin e bardhe te muzeve dhe galerive, ngritja e ceshtjes se kohoresise perballe hapesires ne eventin ne fjale ne manchester, me bejne te mendoj se tendenca eshte ne rritje drejt kesaj periudhe te re.
kaq per sot xha xha, se me duhet te iki ne pune. falemnderit per kuvendin.
Mungesa e mediave të specializuara në lëmin e artit figuratif i bën dëm atyre personave që do të donin të mirëinformoheshin dhe të kishin mundësitë të arrinin një kontakt me veprat e realizuara.Në Shqipëri,fatkeqsisht nuk ka.Pse-të janë të dyshimta dhe ndonjëherë të kuptueshme,por vetëm për ato që njohin mirë se si funksionojnë mediat sot dhe vlerën që një media e specializuar mund të ketë mbi një publik që nuk ekziston (absent).Nga fundi i veteve 90,disa numra të PAMORART e panë rrugën e tregut,d.m.th dolën nga shtëpia botuese.kjo,falë punës së mirë të ekipit të Galerisë të atyre viteve që kishin pasur mundësinë të udhëtonin dhe të shfletonin shumë revista arti si: Artforum,Parket,Freeze,Flashart,Artpress etj.Mbaj mend të kem lexuar artikuj të mirë,të sinqertë deri diku,por ky takim nuk vazhdoi gjatë.
E kam thënë dhe herë të tjera se përse nuk i bëhet një panoramë përfaqësimit të Shqipërisë në Venezia.Nga kjo Biennale dalin shumë informacione,debate,kontakte,kurse ne,duhet të mjaftohemi vetëm me ndonjë kopje bërë nga shtypi i huaj apo me portrete artistësh që nuk sjellin asgjë interesante për idetë dhe punët e tyre.
Sala,falë dhe ….,paska patur një shans që të intervistohet via email apo msn,apo visiophone,me një gazetare aktive në mediat shqiptare në lëmin e kulturës.Shumë mirë,por kjo dritare që u fut dhe në blog,për tu diskutuar,krahasuar,kuvenduar nga njerëz që ndjekin rregullisht shëndetin e kulturës në Shqipëri,nuk i shërben dhe aq shumë artisti Sala,sa gazetares vetë dhe gazetës që mori përsipër ta botonte dhe të kishte idenë.Gjithçka ecën kështu sot,pak reklamë dhe shitja është e sigurtë.
Nuk kuptova mirë termin delikat dhe abstrakt: snobizëm!Mendoj që shumica që kuvendojnë në këtë faqe virtuale kanë marrë shembuj apo janë munduar t’i qëndrojnë etikës së diskutimeve që dua të them ishte e përmbajtshme me atë që ndodh gjetiu midis shqiptarësh.Të kesh parë punët e Abramoviç kur ajo pastron kockat e të vrarëve të Ballkanit,apo Gina Pane që shphet me therra trëndafili,apo Cattelan që shpon një veturë Audi me një trung peme,apo Papën (që vdiq) të rrëzuar nga një meteorit;dhe të flasësh me këto punë dhe për këto punë,nuk besoj se kuvendimi merr trajta elitare apo snobiste,përkundrazi,ndjehem mirë që kuvendoj me njerëz që arrijnë të lexojnë e të respektojnë idetë,qëllimet dhe opinionet e të tjerëve.Të gjithë sot kemi mundësinë të informohemi me çfarë ndodh nëpër botë,por jo të gjithë e shpenzojnë kohën njësoj përpara internetit.Prandaj është më me interes që ne të gjejmë fjalë sa më të përshtatshme për punën që (të gjithë) po bëjmë: kuvendimin mbi kulturën e re që po hyn në Shqipëri nga disa njerëz që kërkojnë të shkruajnë në shqip dhe të ekpozojnë në Shqipëri.
Faleminderit.
Une hyj ne grupin e konservatoreve, te atyre qe i irriton edhe nje arie e famshme e kenduar nje oktave me poshte apo nje simfoni e luajtur jo me formacion te plote orkestre. Ashtu sic me irriton nje venie ne skene apo veper kinematografike qe shkarravit nje kryeveper te letersise. Sic do me irritonte “Moisiu” i bojatisur edhe ne formen me moderne te mundshme.
Nga te gjitha llojet e emocioneve qe kam perjetuar neper muze e galeri artesh anembane globit, me ka mbetur ne mendje gazi dhe hareja qe provova para nje telajoje ku ishin ngulur dy gozhde qe lidheshin me nje spango ne nje muze te artit modern (ia kalonin per nga serioziteti i prezantimit edhe nje pirgu me kanoce grumbulluar shume estetikisht ne nje qoshe.)
Debati per Anri Salen dhe vleren e tij si artist kaloi nga teorizimet tek etiketimet personale. Une dua te ndricohem, dua te mesoj nga ata qe marrin vesh nga arti modern e post-modern. Di njeri te me thote se cfare pikerisht desh te thoshte Anri Sala me Madame Butterfly-in e tij? Cili ishte kendveshtrimi origjinal? C’mesazh madheshtor na percolli qe Puccinit i mungonte? Apo kombinimi i teknikave, mjeteve te komunikimit eshte edhe vlera artistike? Dhe pse 8 Butterfly per 2 Pinkertone (ma merr mendja edhe kjo do kete ndonje kumt fshehur diku)?
Faleminderit
Lulian, unë nuk e kisha fjalën për ju, unë thashë që argumentet që ti sjell dhe ato që unë sjell flasin vetë. Nuk ishim në asnjë çast tek edukimi i përgjithshëm, unë e kisha fjalën vetëm për veten kur përmenda librat dhe emrat. Kjo gjë u përmend në një fjali që fliste për mua, jo për ty. Me lejoni t’iu siguroj se ishte vetëm për mua dhe se në asnjë instancë nuk nënkuptonte ju. Unë nuk kam asgjë kundër gjithë asaj që ju thoni, përveç kur merreni me të kaluarën time, kjo është të thuash se çfarë di unë dhe se çfarë nuk di. Nuk mu duket se të thuash që unë nuk di gjë apo nuk marr vesh është ndonjë argument. Ajo që unë kam thënë mund të hidhet poshtë apo kundërshtohet duke sjellë diç tjetër. Nuk më duket se është e vështirë të kuptohet kjo.
…natyrisht, ky koment mund të fshihet!
Ka disa artistë që krijojnë dhe nuk është e udhës të kuptohet me fjalë ajo që ai ka ndërtuar,apo çfarë ka dashtur të thotë.Një punë e tillë (që nuk është parë nga asnjëri nga në,informacionet na i jep artisti vetë nqs kemi interes t’i lexojmë) ndjehet.Qëndron apo nuk qëndron varet nga edukimi,shijet estetike dhe pranimi i një provakacioni që nuk bën dëm,nuk ndan shtete,nuk vret,nuk fut askënd në burg,por vetëm ri-thotë me gjuhën e pikturës,videos,filmit apo të ndonjë cyber artisti nomad,vlera dhe monopole të një shoqërie të degraduar,përverse,vrastare,raciste dhe skizofrene.Sala nuk ka dashtur t’i shtojë ndonje gjë kryeveprave kalsike që për shumë admirues është krim po t’i dëgjojnë jashtë ambjenteve të përshtatshme.Sot,Puccini-n e dëgjojmë edhe në internet,e shkarkojmë e fshijmë,e hedhim në koshin virtual.Artisti post-modern (term i pabazuar në një të vërtetë por vetëm në spekullime filozofësh si Lyotard) nuk interpreton,kopjon diçka që ne mund të mendojmë se e dimë,por risjell një gjëndje,mbush një boshllëk,kapërcen kufij.
Yves Klein në vënd të penelit merrte femra lakuriq për të pikturuar çarçafët e bardhë.Vazhdimi i pikturës nga të tjera mediume tek arti i Warhol bëhej me qëllim për të kundërshtuar armikun e artit deri atëherë,fotografinë.Pra artisti mbronte diçka të pavlerë për shumë idhujtarë të pikturës së “vërtetë”.Artisti riprodhonte diçka që nuk duhej riprodhuar.
Megjithatë, Selfi, pyetja jote nuk di pse më kujtoi historinë e mëposhtme:
Piktori grek Apelles (shek. IV p.e.s.) e kish bërë zakon t’i nxirrte veprat e veta në rrugë, përpara punishtes, pastaj të fshihej diku afër e të dëgjonte se ç’thoshin kalimtarët për to. Njëherë, një këpucar komentoi për njërën nga pikturat se këpuca nuk ishte vizatuar mirë. Apelles iu fut punës dhe i bëri korrigjimet po atë natë; të nesërmen, këpucari, që përsëri qëlloi të kalonte aty, e pikasi që vërejtja i ishte marrë parasysh dhe filloi të bënte komente të tjera për mënyrën si ishte vizatuar këmba. Në këtë moment, Apelles nuk duroi dot më e doli prej vendit ku ishte fshehur, për t’i thënë kritikut të vet kështu: Ne sutor ultra crepidam – “Mos guxo më tutje, këpucar.”
Salvator, ka shumë snobizëm në qarqe artdashësish të rinj, të cilët shpresojnë se duke përqafuar të renë në art, do të çlirohen nga detyrimi i mundimshëm për të njohur të vjetrën. Pse të vrasësh mendjen për efektin estetik të La Gioconda-s, kur mund t’i vizatosh një palë mustaqe përsipër dhe pastaj të rokanisësh gjithë dynjanë për ambiguitetin seksual të Da Vinci-t dhe bla-bla-bla të tjera tashmë të padurueshme? Shpesh frekuentimi i artit nga këta marifetçinj është edhe një teknikë për t’u shquar prej “turmës” që e merr edukimin estetik kryesisht nëpërmjet filmit “300”. Ngaqë snobët e këtij lloji nuk kuptojnë shumë as nga arti bashkëkohor, as nga i vjetri; madje ngaqë një pjesë e tyre nuk janë as emocionalisht gati për të kuptuar shumë nga arti, atëherë kanë frikë të prononcohen individualisht përballë një vepre, ose të largohen sadopak prej vijës së partisë; meqë në rrethet e tyre edhe një gafë e vetme ose një faux pas mjafton për t’u diskredituar. Prandaj snobizmi, në njerëz të tillë, shkon krah për krah me konformizmin. Nëse këta shohin dikë që defekon në skenë, atëherë automatikisht ia miratojnë e ia duartrokasin gjestin duke e përligjur me budallallëqe të hatashme, sepse besojnë se dikush tjetër me autoritet do ta ketë miratuar ndërkohë; njëlloj si Hegeli i lexuar prej Engelsit, edhe këta mendojnë se, kur është fjala për artin bashkëkohor, realja është e arsyeshme. E keqja këtu nuk ka lidhje me përqafimin e transgresionit, por me konformizmin që i motivon këto pozicionime. Nga ana tjetër, Salvator, unë i vlerësoj shumë ndërhyrjet e tua këtu në forum, sepse e konsideroj perspektivën që sjell ti të domosdoshme; dhe se e shoh që ti thellohesh për këto gjëra edhe pasi largohesh nga kompjuteri.
Po çlirimi nga një art që bëhej dikur,shpresoj se do jetë kështu e natyrshme gjithmonë,nuk heq aspak vlerat e dikurshme.Duchamp kur vëndoste mustaqet dhe shkruante se: “Elle a chaud au cul…”(Ajo ka zjarrin në bythë),nuk vepronte pa dije.Ai e njhte Da Vincin,por edhe artin që kishte ekzistuar përpara tij.Duchamp filloi të fuste pak ironi në art,deri atëherë shumë serioz dhe konservator.Po t’i shohësh veprat (konceptet)duchampiane,një ankth i fortë të kaplon sepse ai nuk pranon se arti i pikturës duhet të mbajë vendin e parë dhe të pengojë shprehjet e reja.Dhe në artin figuratif,pas Duchamp gjithçka është përdorur: fotografia,materialet e forta,plehrat,vizatimet e gjetura rastësisht në një valixhe,trupi njerëzor,djersa,urina,sperma,jashtëqitjet dhe deri vetë-flijimi si vepër e një njeriu që bën art.
Kuptoj shqetësimin e disave që mendojnë që duke veshur disa rroba mund të flasësh plot pasion për Bruce Nauman apo Marcuse,por nuk ka pse të shqetësohemi nëse një artist e fillon karrierën e tij vetëm me ambalazhime shishesh dhe etiketime dhomash gjumi,ai kryan një eksperiencë që kërkon një prekje dhe ide se si të bëhet puna.Ata që flasin për artin figurativ dhe nuk njohin Nicolas Poussin apo Delacroix e Ingres,ndjekesit e David,e shumë neo-klasikë të tjerë,nuk besoj se i pengon të kapen pas detajeve që shoqëria e sotme e trullosur nga mediat percjell tek truri ynë që ka frikë nga një interpretim i pavemëndshëm.Eshtë e qartë që një libër i mbyllur nuk përcjell emocione,gjëndje të hapur,por praktikat artistike që vërshuan pas luftës së dytë botërore ia ndryshuan kodin artit figuratif,dhe shumë kritikë konservatorë u munduan të depërtojnë pak a shumë me zbirilimet e tyre,por e pamundur të ndaloje valët e reja,forcën e një brezi që urrente luftën në Kore e Veriut,luftën e Vietnamit.Pas kësaj ndodhën ngjarje që ne,shqiptarët i mësuam shumë vonë,pas shumë arritjeve socialiste dhe katrahura pleniumesh ku artistët që shtrembëronin një këmbë kooperativisti (E Hila) dënoheshin apo ndëshkoheshin.
Lë t’i lëmë pak rrugë disa artistëve që të krijojnë edhe pse nuk dinë shumë nga historia e të tjera si këto.Cdo shoqëri ka nevojë për pak thyerje tabush,e në Shqipëri ka mjaft si këto.Pak e nga pak po thyhen,duke shpresuar që identiteti i njerëzve të mos humbasi vlera.Dhe arti i sotëm që krijon,vëndos në lojë (nuk luan,tallet me të) disa vepra për t’i pranuar,zbuluar në një tjetër kontekst,duhet të jetojë e të vazhdojë një rrugë që jo shumë herë ka qënë e qartë edhe për vetë teoricien të një cilësie të mirë si Bruce Nauman,me studimet e tij estetike mbi filozofinë kantiane mbi çfarë është e bukur në art.
Faleminderit.
Unë si shqiptar, vërtetë, nuk do interesohesha fare se çfarë është postmodernizmi, si i thonë, nuk do kisha çarë kryet. Pse vallë? Një përgjigje mund të ishte se postmodernizmi shndërrohet në postmodernitet, çfarë është gjendja jonë globale/lokale. Por ja që ka dhe një përgjigje tjetër më imediate: postmodernizmi është bërë, ndërgjegjëshëm apo jo, për mirë apo për keq, një kategori interpretuese, një vegël hermeneutike. Si i tillë ai ndërfutet në punën e studentit të kulturës, letërsisë apo artit. Pse është kështu? Për më shumë se një periudhë, për më shumë se një konstelacion modësh artistike dhe stilesh, bile edhe pas vdekjes së pjesëshme të tij, ai është bërë një mënyrë sipas së cilës ne shohim botën. Bernard Smith mund të ketë të drejtë kur thotë në Modernism’s History (1998) se, postmodernizmi është vetëm pak më shumë sesa një betejë me “formalesque”-un modernist. Por dialogu ose beteja bëhet po ashtu një filtër nëpërmjet së cilës ne shohim historinë, interpretojmë realitetin, apo vështrojmë veten tonë; postmodernizmi është tashmë lupa dhe hija jonë.
Çdo gjeneratë, natyrisht, rishpik, ri-investon në paraardhësit e saj – kjo po ashtu është hermeneutikë. E ja kështu, ti sheh një libër si Tristam Shandy të Lawrence Sterne (1759-1767) dhe thua se kjo është instancë, apo më mirë një pararendës i postmodernizmit. Dhe e njëjta gjë mund të thuhet për Kështjellën e Kafkës (1926), apo Neverinë e Sartrit dhe natyrisht meqë kurrësesi nuk mund të mungojë Finnegans Wake të Joyce (1939). Por kjo vetëm do të thotë se në kemi internalizuar ca nga supozimet dhe vlerat e postmodernizmit dhe se tani ne rilexojmë të shkuarën – hë, por ndoshta më saktë, e ripërvetësojmë atë – në terma të tyre.
Këto tendenca, të pashmangëshme ndoshta dhe jo rrallë aftësuese, mund të bëhen ofensive kur ideologjitë postmoderne kanibalizojnë të shkuarën, duke e trupëzuar atë në mishin e tyre. Që të thuhet më peshuar, ne duhet ta respektojmë tjetërsinë e së shkuarës, edhe pse ne mund të jemi të dënuar ta rishikojmë ndërsa e përsërisim. Në këtë, si në studimet letrare në përgjithësi – meqë këto më interesojnë më shumë – teoria e postmodernizmës në rastin më të mirë, por dhe në arritjen e vet më të mirë, mund të jetë bamirëse: mund të bëhet një mënyrë më e thellë vetëdijeje, vet-kritike kundrejt mendësive të veta, mitet e vet të zbardhur dhe teoritë e padukshme; dhe toleruese ndaj asaj që nuk është vetja e vet. Por kjo thërret për pragmatizëm ashtu që të shmangen ekstremet e dogmës dhe skepticizmit. Për këtë të fundit, siç Elliot tha në Shënime kundrejt një përkufizimi të kulturës (1948), mund të jetë një cilësi tejet e civilizuar, por veçse kur degradon në pirronizëm bëhet një cilësi prej së cilës qytetërimi mund të vdesë.
hej, po sikur definicioni i xha xhait per snobizmin te jete gabim? po sikur snobizmi te mos kete lidhje me ata qe perqafojne te rene edhe pa e njohur te vjetren, por me ata qe nuk e leshojne dot te vjetren duke nenvleftesuar te rene? e reja e njeh gjithmone te vjetren, eshte e vjetra ajo qe nuk e njeh te rene. duchamp dhe mustaqet e madones, sic na ka informuar me se miri salvatori, jane te vjeter tashme. fatkeqesia qendron ne faktin se mustaqet e madones, ne perceptimin shqiptar te historise se artit, jane te reja. ka shume artist shqiptar qe lozin me pyetjet dhe ceshtjet e duchamp, nder me te shquarit per kete patetizem, eshte i mirenjohuri vlad myrtezaji. por c’ti besh, cunat e lagjes e vleresojne myrtezajin dhe labirintin e tij te elaboruar me oturake shurre. nuk ka asgje te keqe nje metafore ekstreme e oturakut te shurres, perkundrazi, ne kohen e duhur, ngre ceshtjen e duhur. e keqja eshte tek pjerr menardi qe e perkthen fjale per fjale ne shqip, sikur te ishte dicka e re, mbushur me bagazhin historik qe na sjell deri ne bashkekohesi. ky eshte snobizmi, kjo eshte e vjetra, qe nuk lejon te rene, si per shkak te injorances te se vjetres ndaj se rese, si per shkak te nenvleftesimit.
Prmendet Vladimir Myrtezaj,një artist konceptual,por tejet i vështirë në zgjedhjet që ai bën,kur sheh që një ri-interpretim i viteve 60,nuk do të thoja imitim,heq pak nga konceptet e viteve 90-2000.Nuk ka patur shumë nevojë të kriste gazeta apo Galeri kombëtare,ai ndodhet i ulur në kolltukun e profesorit në një shkollë arti,të vetmen në Tiranë dhe krijon për të,por dhe për studentët e tij.
Njeriu po shokn drejt marrëzisë totale,ai kërkon të dijë gjithçka,të punojë mbi çdo ide,të modernizojë dhe të zevëndësojë gjymtyrët e tij nga pjesë metalika,titanike apo optike.Po kjo është një fund i madh,një krizë psiqike,një ambalazhim që Kristo i bën urava,pallateve,parlamenteve.Po humbasim identitetin,po merakosemi për estetikën.SHumë filozofë,të nderuar,përcjellin sinjale alarmi për një botë që po bëhet e bukur,tej mase e bukur.
Muzika,arti figurativ,kinamaja,letersia,janë të vëndosur përballë ligjeve të komercit së pari dhe së dyti,përballë njeriut post-post-post,e post-ët nuk kanë të sosur.
Humori i Duchamp-it,përbën një çlirim për shumë artistë që e pasuan.Ato u gjënden përballë disa masakrave humane që kishin shkatërruar identitetin njerëzor.Piktura e re,e pas luftë se II-të botërore,nuk do ishte më e tillë si më përpara.Francis Bacon përqafoi një estetikë mishi të shqyer,të mykur.Në telajot e Bacon,senset (ndjenjat) vështrojnë ndryshe.Aty shikohet vrer,vrasje,orgazëm,shkulje organesh,seks primitiv.
Njeriu nuk ka më peshë në pikturat e bacon,ai rrjedh nga telajoja,sikur të ishte vetëm një hije e vetevetes.Asgjë nuk numd të dallojmë përveçse një gjeometrie të rrëmbyeshme dhe një ngjyre të ftohtë.
Faleminderit.
Lulian Kodra shkruan:
Po në qoftë kështu, shumë prej admiruesve të tanishëm të Duchamp përsëri do të klasifikoheshin si snobë, në bazë të hamendjes sate….
Ndërsa unë besoj se snobizmi ka të bëjë më tepër me të vrapuarit pas “cool”. Kjo lidhet edhe me moshën, meqë të rinjtë duan si rregull ta ndryshojnë botën (ndonjëherë edhe vetëm duke i vizatuar mustaqe), ndërsa të vjetrit ta ruajnë. Por midis artit “të vjetër” dhe artit “të ri” ka edhe një dallim tjetër – i vjetri është aq i filtruar dhe i sigurt, sa kërkon guxim të madh për t’u hedhur poshtë; i riu është kaq i pastabilizuar, sa kërkon guxim të madh për t’u përqafuar. Snobë ke sa të duash edhe në një shfaqje të Koncerteve Brandeburgeze të Bach-ut në Lincoln Center; pa përmendur turmat në Louvre dhe Musei Vaticani; por kjo nuk më duket se ka shumë lidhje me temën e bisedës sonë; meqë nuk është e thënë të jesh snob për ta parë me skepticizëm citimin brenda post-modernizmit.
Nga ana tjetër, kam përshtypjen se edhe më eksperimentalët e artistëve të sotëm në Perëndim i referohen Kanonit, qoftë edhe thjesht për ta pështyrë ose për të urinuar mbi të; por ky transgresion do të përjetohet si i tillë vetëm nga një publik që e njeh kanonin. Unë mbetem shumë i interesuar të di si do të perceptohet i njëjti transgresion nga njerëz që kanonin nuk e njohin. Kthehemi kështu në pikën zero, ose te Shqipëria; e cila në fushë të artit mbetet ende djerrë, për shkak të humnerës që i ndan shumë artistë të sotëm nga publiku nga njëra anë, dhe nga kanoni më anën tjetër.
Publiku në Shqipëri ende është rob i disa reflekseve dhe konotacioneve që i përkasin estetikës së realizmit socialist, mitit kombëtarist dhe propagandës totalitare; por unë mbetem i mendimit që ka hapësirë të madhe atje për një art i cili do të luante me këto konotacione dhe reflekse të kushtëzuara; edhe pse ky art nuk do të kishte shumë shanse për t’u pëlqyer përtej kufijve përvecse si ekzotik, sa kohë që kanoni kombëtar shqiptar (të themi Buzuku, Onufri, kënga labe, Gjergj Fishta, vallet e Veriut, lahuta) nuk funksionon si i tillë gjetiu.
Çështja nëse artistë shqiptarë mund të çajnë drejt majave të suksesit global mua nuk më intereson fare, megjithëse po t’i njihja personalisht do të më bëhej sigurisht qejfi; përkundrazi, mbetem i preokupuar me gjendjen e kulturës në Shqipëri, dhe me rolin shërues që mund të luajë arti për shoqërinë e atjeshme aq të gjymtuar, veçanërisht kur mungon jeta fetare e mirëfilltë dhe përmasa spirituale në jetën e përditshme.
perseri mbi etiken dhe estetiken e citimit, une nuk e kuptoj se ku eshte e keqja e citimit. citimi per mua eshte e vetmja mode komunikimi. edhe kur themi thjesht karrike, nuk bejme gje tjeter pervecse citojme dy njerezit e pare qe rane dakord qe ajo te quhej karrike. i bere me finese dhe me shije, si ne rastin bije llafi te karrikes se joseph kosuth apo te komedise hyjnore te dante aligerit, ku me finese dhe shije kam parasysh nje vernakularizim brutal imediat vulgar, apo me sakte brutal imediat popullor si te gjuhes se folur dhe te shenjes se shikuar, citimi eshte mediumi me i arritur artistik.
nga ana tjeter, jam shume skeptik ndaj skepticizmit. nuk me duket se skepticizmi eshte metoda e duhur per te pare citimin ne postmodernizem. jam dakord me d., kur shprehet se kerkohet pragmatizem. nese citimi i karrikes eshte citimi i dy njerezve te pare qe lidhen kontrate qe ajo te quhej karrike, kerkohet besim tek kjo kontrate, dhe jo skepticizem, perndryshe komunikimi do ishte akoma kafsheror gutural. skepticizmi nuk lejon njohuri koherente, as te se tashmes as te se shkuares, as te vetes, as te tjetrit. skepticizmi i ndjekur ne perfundimin e tij llogjik eshte shkaterrues, si ndaj pragmatizmit kanunor shqiptar, dhe ndaj kanonit artistik shqiptar.
nderkohe, skepticizmi ne shqiperi, si ndaj ligjit e politikes dhe ndaj artit e kultures, eshte mode, eshte “cool”. kur nga njera ane eshte ngritur pyetja e cuditshme, gati makabre, shume naive dhe perpara kohes se vete si pyetje, se shqiperia nuk mund te qeveriset pervecse me diktature, nga ana tjeter moda skeptike ne interpretimin e artit eshte, “c’eshte kjo permjerje keshtu e kanonit?” nderkohe qe ceshtjet e sinqerta qe nje veper arti mund te kete ngritur jane injoruar krejt. kjo mode pritjeje mund te beje ate qe arti shqiptar pastaj as mos perpiqet te komunikoje me auditorin shqiptar fare, por t’i drejtohet nje kontrate me nje auditor me te hapur, me pak paragjykues qe ndodhet jashte.
parrulla, sipas nje platonizmi te thjeshtezuar aristotelian, nuk me duket se idete mund te krijohen. ideja eshte nje dhe ajo eshte e krijuar per secilin prej nesh. cfare mund te krijohen, jane forma te ndryshme te idese se pare. qe t’a nxjerrim muhabetin nga greqia e lashte dhe te hyjme ne te tashmen, kjo mund te thuhet ndryshe se ideja pervec amballazhimit te saj ne forma te ndryshme, mund te komunikohet nepermjet mediumeve te ndryshme. duke qene se ideja eshte nje, c’ka ngelet eshte vetem argetimi, hidh e prit idene si te ishte top futbolli. popullariteti i sportit apo i rekordeve, nuk eshte vecse transparenca e formes, mbreti lakuriq perballe subjekteve te vet. mirepo kjo nuk mund kritikohet, pervecse per transparence te tepert. shija e kultivuar qe nga molla e edenit nuk eshte tjeter vecse gjethe fiku mbi gjethe fiku, opaciteti qe krijohet kerkon nje interpretim te kthjellet dhe eshte pikerisht me ane te nje vernakularizimi popullor te gjuhes interpretuese qe kjo kthjelltesi arrihet.
kaq per sot.
Të mos harrojmë se diskutimi për citimin lindi në kuadrin e përdorimit të “Madame Butterfly” nga Anri Sala.
Me atë rast unë përmenda dy çështje të diskutueshme:
– që ajo vepër i drejtohet kryesisht një publiku që e njeh “Madama Butterfly” duke e seleksionuar paraprakisht publikun
– që ajo vepër, sa kohë që kërkon të jetë e suksesshme, do t’ia ndikojë leximin edhe veprës së cituar, origjinalit “Madama Butterfly” të Puccini-t, në të ardhmen.
Në NYC, në rast se ti zhgarravit diçka në murin e fasadës të Rockefeller Center, ose në një vagon metroje, do të arrestohesh dhe do të gjobitesh; edhe pse ti mund të pretendosh se je duke u shprehur artistikisht dhe t’i referohesh kushtetutës amerikane për t’u mbrojtur.
Unë pyeta nëse duhen mbrojtur apo jo veprat e mëdha të kanonit perëndimor nga abuzimi post-modern. Kjo nuk do të thotë që çdo citim është abuzim; madje edhe sikur çdo abuzim të jetë edhe citim.
Një person i cili e ka njohur Mona Liza-n e Duchamp para se të njihte origjinalin e Da Vinci-t, do ta përfytyrojë origjinalin gjithnjë me mustaqe. Ky person është viktimë e citimit, sepse në një farë mënyre vepra e Duchamp ia ka hequr të drejtën, njerëzore, për të shijuar një kryevepër si ajo e Da Vinci-t.
Një shembull që vetëm tërthorazi lidhet me post-modernizmin. Kur ime bijë ishte ende 5-6 vjeçe, luante një video-game në kompjuter (“Borëbardha”) e cila kishte, si kolonë muzikore, një nga temat kryesore të suitës simfonike “Sheherazade” nga Rimsky-Korsakov (mund ta dëgjoni këtu, dhe ia vlen të instaloni një program të vogël leximi; ose këtu me Real Player).
Më vonë, sa herë që do ta dëgjonte këtë suitë në stereon time, ime bijë do të hidhej përpjetë e do të më thoshte: “Borëbardha!,” “Borëbardha”!
Me ç’rast mua s’më mbetej vetëm të uroja që autorit të kësaj paçavureje t’ia bënte ndonjë vizitë natën, të paktën herë pas here, vetë fantazma ose incubus-i i Rimsky-Korsakovit, për ta vazhduar dialogun post-modern nën çarçafe.
Një tjetër problem me citimin post-modernist është se autorët u drejtohen veprave të njohura, përndryshe citimi nuk funksionon. Sikur Anri Sala të kishte përdorur për instalacionin e vet një skenë nga opera “Fervaal” e Vincent d’Indy, vështirë se do t’ia kishin seleksionuar veprën, meqë atë opera pakkush e njeh dhe praktikisht nuk e luan asnjë trupë.
Natyrisht, citimin nuk e shpikën post-modernistët; meqë një pjesë e madhe e kanonit perëndimor në letërsi, arte vizuale dhe muzikë është e mbështetur në narrativën biblike. Një nga risitë e post-modernizmit, më duket mua, është se këta e përdorën kanonin thjesht për t’u dhënë një “free-ride”; ose për të krijuar një lloj arti të mbështetur mbi manipulimin e konotacioneve që i gjenin të gatshme në publik.
Xh,
atëherë ne duhet të dyshojmë mbi vlerën e artit të Manet, Monet, apo të themi se William Turner nuk meriton të quhet piktor dhe William Hogarth po? Sepse dy të parët e gjymtuan natyrën me penalatat e tyre të çuditshme, jashtë normave, që nuk preokupoheshin për ta lëpirë telajon?
Duhet ta dish se më shumë se vepra, puna që bënte artisti, për artistët e shek të XX-të kishte rëndësi personaliteti dhe jeta që ai bënte. Duchamp mbajti veprën e fundit për plot tridhjetë vjet në fshehtësi, ai heshtte, dhe të tjerët e kërkonin, e intervistonin sepse ai dinte të fliste, të mbronte idetë e tija dhe të tregonte për neo-dadaizmat që lindën si kërpurdha pas gjetjeve flagrante të Dadaistë-ve. Dhe çfarë shihet në veprën e fundit të Duchamp? Asgjë, një vrimë, vetëm një vrimë, aq e dashur dhe që përmban origjinën e Botës sipas idesë së Gustav Courbet.
Një artist bashkëkohor mund të përdori një vepër të vjetër, por kjo nuk besoj se i heq aurën kësaj vepre, përkundrazi ajo mund të përftohet nën një tjetër kontekst, me një tjetër pikë vështrimi dhe e stilizuar me absurditetin e kohës që jetojmë.
Sot pak njerëz arrijnë të kuptojnë humorin dhe ironinë në art. E vetmja vegël për të sensibilizuar një publik që nuk ekziston është përshtatja me situatën. Artisti duket se shokon me veprat e tij, me qëllimet e tij, por gjithnjë ka qënë kështu. Van Gogh pikturonte në një mënyrë të paedukatë për disa purista të artit figurativ, ai shkërdhente ligjet e rilindjes italiane, Raffaelos, Mikelanxhelos, e shumë të tjerëve. Por, të shohësh një Tiziano sot në një kishe italiane dhe të pranosh një instalacion në një godinë të braktisur, a duhet të kemi të njëjtën përvojë estetike? Disa kritikë kanë akuzuar shekullin që sapo kaloi se arti i shek të XX-të është dalluar më shumë për çuarjen në ekstrem pasojat e disa koncepteve që ekzistonin edhe më përpara, se sa krijimi i ndonjë gjëje të re. Këtu mund të përputhet pak me mendimet e tua pak të “rrepta” për ato që janë ndarë nga telajoja apo arti (i menduar gjithmonë me anën e historisë dhe respektin për të).
Faleminderit.
Salvator, më shumë se sa të jap gjykime, unë dua të flas për disa gjëra që ndodhin kur vepra të kohëve të ndryshme dialogojnë me njëra-tjetrën. Unë gjithnjë parapëlqej perspektivën e publikut (lexuesit), sepse e njoh më mirë se atë të artistit. Mua vetë nuk më pëlqen kur një vepër e re e dëmton ose e paragjykon leximin e një vepre të mëparshme. Kjo nuk ka fare të bëjë me qëndrimin tim ndaj artit të krijuar rishtas, përkundrejt artit të konsoliduar, ose më të vjetër; madje unë jam gati të pranoj edhe atë lloj procedure artistike që jo vetëm ma ofron, por edhe ma afron veprën e cituar. Por unë artistët nuk i gjykoj dot jashtë mënyrës si arrijnë ta materializojnë veten në vepra.
Sala nuk është i pari që procedon në këtë mënyrë, mbase shembuj të tjerë mund të të qartësojnë këtë pezmatim shijesh që të sjell përdorimi i një vepre në një vepër tjetër. Unë mendoj se nuk është për qëllim dialogimi këtu vëndosja e operës së Puccinit. Flas për dialogim midis punësh, por nuk përjashtohet fakti që opera e Puccinit, nëpërmjet artistit, merr një tjetër interpretim duke qëndruar gjithnjë brënda unazës së vet të pashkëputur ndonjëherë.
Artist materializon veten e vet atëherë kur ai tregon një histori nga pikvështrimi përsonal, ndërsa kur vetëm tregon një histori, ai nuk ka asgjë të veten, dhe këtu qëndron diferenca.
vetem nje gje dua te them, per te cilen jam pothuajse plotesisht i bindur. nuk besoj te kete pasur asnje njeri te mos kete pare nje riprodhim te mona lizes, si sot, si ate dite qe duchamp vendosi t’i vej mustaqe. keto riprodhime te pafundme te mona lizes jane coca cola e kohes qe duchamp kritikon. nuk besoj kurre se duchamp do kishte guxuar te prekte ate kopje te mona lizes qe mbahet per origjinali i da vincit. ne mos gabohem, ai ia vuri mustaqet nje kopje te nje reviste, kartoline, apo cfare do cocacolizimi tjeter mediatik. e megjithate, perseri jam pothuajse plotesisht i bindur, se kush ka pare duchamp, ka pare me pare davincin. dhe edhe po te ndodhte ne nje situate fiktive te mrekullueshme qe dikush te binte pre e ketij citimi, dhe e shikonte me pare duchampin, do varej nga karakteri i personazhit se si ai do e lexonte.
nuk ka abuzim postmodern. pike. perndryshe ka edhe abuzim modern, edhe abuzim klasik, edhe abuzim te te gjitha llojeve. ose perndryshe, ka interpretim postmodern, i cili ne qofte i kthjellet, bujrum t’a provoje, sot e mot. ti pyet a duhet ruajtur kanoni nga abuzimi? mua kjo pyetje me duket s’ka nevoje te behet fare, pasi nuk besoj te kete njeri, ne mos qofte i marre, qe te thote se nuk duhet ruajtur kanoni nga abuzimi. e bukura dhe e shemtuara e permjerjes eshte se eshte e harrueshme, pervecse po mos duam te falim fare. per te dale tek free ride. te thuash se kanoni eshte perdorur thjesht per free ride ne postmodernizem, do te thote se, “asgje ka kuptim” eshte teneti kryesor i postmodernizmit. nderkohe qe kjo qendron, kjo nuk eshte vecse nje nga ekstremet e postmodernizmit. ajo cka eshte me terheqese ndodhet ne kahun tjeter te spektrit ku cdo gje ka kuptim “sipas meje”. “une” ketu perdoret ne nje kontekst te lirshem te, bie llafi, Dasein. ajo qe vjen si rrjedhoje eshte nje larmishmeri hermeneutike horizontale, transgresioni ndaj autoritetit nuk ka kuptim, por kemi te bejme me nje zberthim te tij, ku dhe manipulimi i konotacioneve te gjendura te gatshme ne publik nuk eshte vecse rrezim i dikotomive fallco qe nje konotacion mund te permbaje.
per borebardhen nuk di c’te them. e bukura e muzikes eshte qe nuk ka nevoje as per lirika, as per nje plot opere, dhe per asgje. komunikon ne forme abstrakte pavaresisht cfare gjuhe ti flet, mund te jete asgje dhe gjithcka. edhe njehere, nuk eshte detyre atij qe prodhon per arsye fitimi t’i beje gjerat e qarta. eshte detyre e atij qe prodhon per arsye njohurie qe t’a beje kete.
1. artikulli ishte i shkurter veç diskutimi shume i gjate, nuk arrita te lexoja te gjitha, lexova ne diagonal. Ne fund te fundit mgjth thashe qe eshte nje diskutim serioze mbi artin, Salen(artistin se mos e harrojme), artin modern, transgresionin (!shqip kjo fjala ? na mori lumi) mes arteve te ndryshme etj etj.
2. Xhaxha, mendoj qe nuk mund te justifikosh me mire pseudonimin sesa ne kete qendrim stoik te mbrojtjes se vepres klasike qe do aq shume me sa duket (dhe qe ke plotesisht te drejte, nuk e kam aty fjalen).
3. Muzeu i pare modern qe vizitova, ishte ne Hollande dhe nuk kuptova gje me thene te drejten, tjetri ishte ne Paris dhe u arratisa kur pashe si veper arti nje zog te plagosur. Instalacionet nuk i kuptoj mgjth me te mirin, per mua gjithmone, e kam pare ne Institutin e arteve ne atdhe dhe mund te vazhdoj te shkruaj akoma per artin. Nuk jam kritike arti. Perpara nje vepre mund vetem te belbezoj – me pelqen, nuk me pelqen, nuk kuptoj, nuk jam dakort, nuk kam mendim apo nuk e kam pare. Kemngul tek kjo e fundit se nese revoltimi yt per perdorimin “abuziv” te nje vepre, per mua, eshte e justifikuar, sjellja si shembull per ta ilustruar dy artiste shqiptar ku te paren e vlereson dhe te dytin, pa e njohur, e gjykon nuk eshte e drejte.
P.s. Vepren e Anrit nuk e njoh veç filmit te permendur nga Selfi. Xhaxha, para ca ditesh shkruaje per nje mungese te plote te artit te memorjes se te kaluares dhe ky eshte nje. Mendoj qe duhet diskutuar. Mbase mund te jete i vlefshem nje blog me krijime dhe ese mbi te kaluaren ?! (komuniste)
5.
Gjej lidhje te forte ndermjet ketij dhe shkrimit “NJË ART PËR TMERRIN”. Jane si shfaqje sindromash te ndryshme te te njejtes semundje. Eshte shume shume interesante.