Po ta kthenim uniformën në trajtë verbale do të merrte pamjen e një deklarate. Herë e detyruar, herë vullnetare, herë e pësuar, herë solemne. Por gjithnjë e hapur, deklaruese e shpesh deklamuese. Pra uniformës duhet t’i pranojmë një farë “sinqeriteti”. Nuk është e rastit që polici me uniformë na ngjall më shumë besim se ai që punon i veshur civil. Janë të dobishëm të dy, por i pari përmbush edhe nevojën tonë për simbolikën e autoritetit shtetar, i dyti futet në dritëhije ku konturet e besimit zbehen detyrimisht, sepse zbehet edhe vetë deklarata që “firmoset“ midis qytetarit dhe shtetit.

Si veprim, para se ta veshë uniformën, njeriu zhvishet, dhe nëse “zhveshja është akt simbolik i dorëzimit të individualitetit”, atëherë depersonalizimi nuk mbaron me heqjen e rrobave. Sepse edhe trupi, lëkura, flokët, etj. janë pjesë, madje tepër të ndjeshme, të individualitetit tonë. Në burg e në ushtri fillohet me zhveshje, por edhe me qethje tullë. Madje kam përshtypjen se edhe larja e detyruar nëpër dushet kolektive i ngjan më shumë aktit simbolik me referenca fetare se sa veprimit normal të larjes për t’u pastruar.

Në Shqipërinë totalitare uniforma paraqitej si kutitë kineze. Brenda uniformës civile të përgjithshme (veshjet standarde prej doku e teritali) ekzistonin edhe uniformat, si të thuash, më uniforme. Me fjalë të tjera, ne ishim pak a shumë të veshur njëlloj, si në jetë ashtu edhe në punë. Por brenda nesh qarkullonin policë, ushtarakë, mjekë, kamerierë, etj. që dallonin për nga “qartësia” e uniformës. Ka pasur edhe një zonë të ndërmjetme, si dëshmi e natyrshme e karakterit total dhe pervaziv të uniformës. Aty bënte pjesë një shoku im, për shembull, që e kishte babanë oficer. Vitet e shkollës i kaloi me teritalin e ushtrisë dhe me xhaketat e modifikuara rishtas. Nga halli, natyrisht. Vetë unë, që e kisha babanë shofer zjarrfikëse, përdorja rregullisht këpucë policësh. Im atë ua blinte policëve që vinin nga fshati. Ata kishin nevojë për ndonjë lek, ne kishim nevojë për këpucë që në treg nuk gjendeshin. Këpucët ishin të zeza, pothuajse civile, por më e rëndësishmja ishte se “nuk kishin vdekje kurrë” dhe se po t’i lyeje tek Xhiku, lustraxhiu i lagjes, mund edhe të kriheshe se “bëheshin pasqyrë”.

Sa për uniformat ushtarake që vishnim në zbor, mund të them se ndonjëherë kishin efektin e maskës tek filmi “The Mask”. Papritur shndërroheshe në njeri tjetër. Gjumi të kapte më lehtë, librat të lodhnin më shumë, femrat të grishnin më tepër. Një farë kthimi në natyrë. Kishte nga ata që flaknin tej çdo reminishencë qytetëse, çka kurorëzohej me heqjen përfundimtare të çorapeve, për të adoptuar si këmbëmbështjellëse të famshmet “pece”; sipas shumëkujt më efikase ndaj vështirësive të jetës ushtarake. Sidoqoftë, shpeshherë veshja e uniformës nuk përjetohej si dramë, por si çlirim nga një zgjedhë tjetër. Por ngazëllimi mund edhe të mekej përballë përplasjes së uniformave, në kuptimin që mund të binte ndonjë oficer që ta merrte shpirtin. Atëherë uniforma bëhej edhe më e rëndë se armatura e kalorësve mesjetarë.

Në diktaturat më totalitare uniformat bëhen gjithnjë e më thelbësore (esenciale). Heqja e gradave në atë kohë në Shqipëri nuk kishte të bënte me shëmtimin e uniformave, por me uniformizimin e mëtejshëm të tyre. Pra një uniformë që reduktohet edhe më shumë mund të merret fare mirë si shenjë e ashpërsimit të sistemit totalitar. Mirëpo e kundërta mund edhe të mos vlejë. Zbukurimi i uniformave, lajlelulëzimi i tyre me grada, ngjyra, pupla, yje, mund të fshehë kultin ushtarak. Sepse uniforma mund të jetë konceptuar edhe nga stilisti më i madh botëror, por uniformë mbetet.