Kriza politike shkaktuar prej botimit të karikaturave të profetit Muhamet nga gazeta daneze Yullands-Posten dhe sidomos protestave të myslimanëve anembanë botës kundër këtij profanimi të fesë së tyre tanimë është analizuar e debatuar gjërë e gjatë e nga shumë anë e këndvështrime të larmishme shpesh të përkundërta. Komentatorët më të moderuar zakonisht janë prirur ta trajtojnë si një konflikt midis lirisë së fjalës aq të shtrenjtë për qytetërimin Perëndimor liberal dhe korrektesës politike, ose nevojës për të respektuar besimin fetar të një komuniteti të tërë; duke vënë në dukje edhe se shoqëritë islamike e mendojnë lirinë e shtypit dhe raportin e shtetit me mediat krejt ndryshe nga shoqëritë në Perëndim. Të tjerë komentatorë, më të angazhuar e më të skajshëm, kanë parë në shkallëzimin e krizës një akt tjetër në përplasjen e Perëndimit me Lindjen, ose Krishtërimit me Islamin; duke e denoncuar reagimin e dhunshëm të turmave myslimane si provë të mëtejshme të prapambetjes ideologjike dhe sociale të Lindjes.
Tani që i shkruaj këto radhë, protestat ende nuk kanë reshtur; madje vijnë lajme për të tjerë viktima të dhunës. Sulmet ndaj konsullatave, përfaqësive diplomatike dhe në përgjithësi interesave skandinave, evropiane e Perëndimore duken absurde madje surreale, po të kihet parasysh se qeveritë e vendeve skandinave vitet e fundit janë përpjekur sinqerisht të ndërmjetësojnë në zgjidhjen e konflikteve të ndryshme në Lindjen e Mesme, sidomos të konfliktit izraelito-palestinez; por edhe në kuadrin e politikave multikulturale që është përpjekur të ndjekë Evropa e veçanërisht Evropa skandinave këto 20-30 vjetët e fundit, ndaj imigrantëve nga Bota e Tretë e më pas edhe nga Evropa Lindore. Nëse kriza e karikaturave i ka provuar botës diçka deri tani, është se modelet multikulturale të bashkëjetesës nuk mund t’i mbijetojnë kirurgjisë gjeopolitike të ndërhyrjeve amerikane në Irak, as mllefit të përgjithshëm oriental-islamik ndaj Perëndimit. Sikurse edhe incidentet e paradokohshme me myslimanët në rrethinat paraurbane të Parisit, protestat e tanishme në vendet e besimit mysliman dhe në përgjithësi enormiteti i fyerjes kolektive që po shprehet nëpërmjet këtyre protestave tregon se Perëndimi liberal dhe Lindja islamike ende nuk po arrijnë dot t’i flasin njëra-tjetrës, as të gjejnë një gjuhë të përbashkët.
Gazeta daneze që botoi e para karikaturat e profetit Muhamet nuk shpërndahet asnjë vend të besimit islam; pse është gazetë e vogël e djathtë me një numër të kufizuar lexuesish dhe praktikisht e panjohur përtej teatrit mediatik provincial të Danimarkës. Që karikatura të kësaj gazete u bënë papritur shkas që të çohen peshë turmat në Malajzi e në Pakistan e të shkaktojnë një krizë politike dhe diplomatike të nivelit të lartë, kjo tregon për deformimin e madh që u ka sjellë globalizimi kontakteve midis kulturave përndryshe të largëta e të pabashkëmatshme. Qindra mijërat e protestuesve anembanë Azisë natyrisht nuk i kanë parë karikaturat, pse nuk kanë pasur asnjë mundësi t’i shohin qoftë në origjinalin danez, qoftë në riprodhimet e ndryshme që u janë bërë pas pilafi; ndoshta edhe ngaqë feja ua ndalon të shohin profanime të tilla. Çudia e kësaj psikoze kolektive mund të rroket më mirë po të përfytyrohet, për një çast, sikur të ngrihej kallaballëku në Kopenhagen për të protestuar kundër një karikature fyese ndaj Krishtit, botuar në një gazetë në Lahore a në Kuala-Lumpur… Nga ana tjetër e natyrisht, dihet se bota islame është e lënduar rëndë nga çka perceptohet si poshtërim dhe nëpërkëmbje e popujve të fesë islame prej Perëndimit, në veçanti SHBA dhe Izraelit; dhe se këto protesta e të tjera që u kanë paraprirë janë thjesht manifestime spontane e ndoshta simbolike të një marazi të parrëfyer që valon e përvëlon përbrenda.
Si edhe herë të tjera në të shkuarën, në rrënjë të krizës fshihet i njëjti skenar: komunitetet e fesë islame perceptojnë një sakrilegj ose fyerje, ndaj së cilës reagojnë me frymë të sëmurë viktimizimi, madje shpesh me mënyra të dhunshme, të pakontrollueshme dhe të huaja për mendësinë Perëndimore. Në vitin 1989, shkrimtari indian Salman Ruzhdie u dënua me vdekje me një fatwa të Ajatollah Khomeinit të Iranit, pse u cilësua t’i kishte lënduar rëndë myslimanët në librin e vet “Vargje Satanike” – që nga ajo kohë, Ruzhdie është detyruar të çojë një jetë praktikisht incognito, për t’iu fshehur zemërimit të dëlirë të fanatikëve që duan ta ekzekutojnë me të parë. Vite më pas, shkrimtarja italiane Oriana Fallaci u kërcënua edhe ajo me vdekje pasi u deklarua haptazi dhe ashpër kundër pranisë së Islamit në Evropë. Kineasti holandez Theo Van Gogh, për arsye të ngjashme e pikërisht për një film të vetin kontroversial, u vra nga një fanatik islamik pak hapa larg shtëpisë së vet në Amsterdam. Askush nuk e vë në dyshim se shoqëritë islamike kanë një koncept të tyrin për raportin midis lirisë së fjalës dhe respektit për simbolet fetare; çështja është nëse ky koncept duhet marrë parasysh e madje adoptuar edhe kur diskutohet liria e fjalës në shoqëri të tjera, ku komunitetet e fesë islame organizohen si pakica transplantuar për arsye ekonomike dhe të globalizimit.
Danezët e karikaturave përqeshëse të profetit Muhamet u mbrojtën nga akuzat duke përmendur parimin kushtetues të lirisë së shprehjes, i cili qëndron në themel të qytetërimit evropian liberal modern. Edhe gazeta të tjera anembanë botës, si “France Soir”, të cilat i rimorën karikaturat në shenjë solidariteti me simotrën daneze, e përligjën këtë jo me dëshirën për të fyer posaçërisht fenë islame, por me nevojën për ta riafirmuar këtë liri shprehjeje, tanimë “të kërcënuar” nga protestat aq dramatike të turmave myslimane. Në të vërtetë, pikërisht ky parim i lirisë së shprehjes bëri të mundur edhe që përfaqësues të komuniteteve islamike t’i kritikojnë ashpër e botërisht mediat evropiane fajtore për këtë fyerje ndaj profetit, brenda atij kontekstit mediatik ku më parë ishin botuar karikaturat. U kujtua edhe si, pak vite më parë, shumëkush në Perëndim u skandalizua nga një fotografi e artistit Andre Serrano, me Krishtin e kryqëzuar të zhytur në urinën e autorit (“Piss Christ”), ose nga një pikturë e Chris Ofili, që paraqiste një Shën Mëri zezake të lyer e llangosur me bajgë elefanti; por askush nuk kërkoi kokën e këtyre dy artistëve, as u ngritën turmat në Assisi e në Katovicë të djegin konsullatat amerikane e britanike. Sipas një opinioni mbizotërues në Perëndim, kufijtë e lirisë së shprehjes nuk përcaktohen aq me ligj dhe me kërcënimin e heshtjes me dhunë, sesa me ndjesitë e hijeshisë morale, shijes dhe bon sensit.
A ka vlerë, megjithatë, që mediat evropiane ta tundin flamurin e shenjtë të lirisë së fjalës në kontekstin e këtyre disputeve me komunitetet islamike dhe tabutë e tyre mesjetare të komunikimit? Historia e liberalizmit kontinental tregon, përkundrazi, se një liri e tillë, si e drejtë civile themelore, ka vlerë sa kohë ushtrohet në ato mjedise ku përndryshe do të mund të kërcënohej. Këtu më kujtohet një anekdotë e viteve të Luftës së Ftohtë. Tek ne, i mburret amerikani rusit, kushdo mund të dalë para Shtëpisë së Bardhë e të thotë me zë të lartë se presidenti amerikan është idiot. Edhe te ne njëlloj është, i përgjigjet rusi; kushdo mund të dalë në Sheshin e Kuq dhe të thotë se presidenti amerikan është idiot. Me fjalë të tjera, është pak qesharake që vitaliteti i lirisë së fjalës të testohet në kontekstin e një diskursi që prek thellë sensibilitetet islamike, siç është rasti me karikaturat kundër profetit Muhamet. Karikaturat janë një formë efikase dhe veçanërisht pikante e satirës, ose e përqeshjes së të fuqishmëve; dhe satira në kulturën evropiane Perëndimore historikisht ka lindur dhe është shtjelluar në kontekstin e përtalljes së mbretërve, papëve, kardinalëve, gjeneralëve, diktatorëve, autokratëve, kryeministrave e të tjerëve të plotfuqishëm. Molieri e shkroi “Tartufin” në një kohë kur morali fetar e sundonte krejt shoqërinë frënge, prandaj edhe kurajoja civile e Molierit e shprehur në personazhin homonim të Tartufit u ka mbijetuar shekujve dhe përmendet edhe sot e kësaj dite në tekstet e historisë së letërsisë. Përndryshe, sikur të ish tallur komediografi frëng me sulltanin turk a me perandorin kinez ndoshta sot nuk do t’ia kishte kujtuar kush emrin…
Nëse përligjja e provokimit me karikaturat nëpërmjet invokimit të lirisë së fjalës tingëllon në mos e pasinqertë, të paktën artificiale, kjo nuk e përjashton, megjithatë, gjasën e ekzistencës së segmenteve politike, në Perëndim, që përnjimend kanë frikë nga Islami, pse i druhen fanatizmit, manipulimit emocional, vetëmohimit të fanatikëve, gatishmërisë për sakrificë, tradicionalizmit, patriarkalizmit. Politikani italian Calderoli vërtet mund të kapardiset paq me fanellën e re butaforike anti-Islam, por në thelb etosi i së djathtës provinciale të Legës Nord nuk është dhe aq i ndryshëm nga etosi islamik i turmave që u vënë zjarrin flamujve të Danimarkës e të Norvegjisë; meqë si njëra palë ashtu edhe tjetra kanë përfunduar të themeluara mbi kulturën e protestës, ose nevojën histerike të rivendikimit. E papranueshme, në këtë kontekst, është që vetë karikaturat dhe mesazhin fyes që karikaturat dashur pa dashur i përcjellin publikut, po i mbrojnë me të madhe pikërisht ato forca politike në Evropë e gjetiu në Perëndim – e djathta konservatore tradicionale-rurale, ksenofobike dhe fashistoide – që nuk do të stepeshin aspak para një propozimi e mundësie për të mbrojtur me ligj figurat “e shenjta” të Krishtërimit.
E keqja me karikaturat daneze nuk ka të bëjë aq me paraqitjen blasfemike të profetit Muhamet, sesa me vetë satirën, ose përqeshjen e shenjtërisë islame. Perëndimi prej kohësh e ka bërë të vetin funksionin katartik të satirës brenda mekanizmit të përgjithshëm të komunikimit social; madje shumë politikanë e dinjitarë sot e mirëpresin pikturimin e tyre në karikatura gazetash, pse ua shton popullaritetin dhe ekspozimin ndaj publikut. Si edhe gjetiu në shoqëri idealisht homogjene, kufijtë lirisë së satirës ia përcakton shija, jo ligji. Shumë perëndimorë, megjithatë, i konsideruan karikaturat daneze si pa shije, çka përfaqëson një dënim të rëndë nga publiku dhe pothuajse fatal për një instrument mediatik, që mbijeton vetëm falë simpatisë së lexuesve; por shumë pak perëndimorë mendojnë se shija e keqe mund të jetë kriter i mjaftueshëm për të pezulluar ligjërisht lirinë e shprehjes. Vendet islamike, përkundrazi, e organizojnë komunikimin sipas kriteresh dhe ritualesh të tjera; ku satira dhe përqeshja nuk kanë e as mund të kenë atë rol që luajnë në mediat perëndimore. Në rrethana të tilla, e sidomos kur dy kultura të ndryshme vijnë në kontakt me njëra-tjetrën, komunikimi nëpërmjet të qeshurit doemos do të perceptohet si ofensiv, sidomos nga pala inferiore.
Në praktikën e përditshme të bashkëjetesës, në metropolet e mëdha të Evropës, midis shumicës së krishterë e liberale nga njëra anë, dhe pakicave myslimane nga ana tjetër, protokollet e komunikimit nuk mund të themelohen kurrsesi mbi sisteme politikisht korrekte vetosh të ndërsjella. Nëse kriza e karikaturave është tepër dramatike në vetvete për t’u përdorur si ilustrim i dështimit të kodeve kulturore, një shembull nga një tjetër krizë, fatmirësisht pa viktima, do të mjaftonte për të sugjeruar absurditetin e përparësive multikulturale. “Ju nuk keni as idenë më të vogël se çfarë lëndimi, ankthi dhe neverie u ka ngjallur veprimi juaj burrave, grave dhe fëmijëve myslimanë,” thuhet në një letër të Xhamisë Qendrore të Manchester-it, drejtuar rrjetit të dyqaneve erotike Ann Summers. “Prandaj ju kërkojmë të tregoni pak mirëkuptim dhe të hiqni dorë nga ndërmarrja juaj.” Ç’i ka shtyrë myslimanët e Manchester-it, në Angli, të ulen e t’i shkruajnë një letër të tillë kaq tronditëse reshperëve të artit seksual në Britaninë e Madhe? Një produkt i ri – pikërisht një kukull pneumatike mashkull, e pagëzuar Mustafa. Marketizuesit e Ann Summers nuk e paskëshin ditur që Mustafa është një prej emrave dhënë profetit Muhamet.
[2006]
