I lindur në fund të viteve 50, fëmininë dhe rininë i kalova nën kërcënimin e përhershëm të një invazioni herë real e herë surreal nga ana e “Forcave të Traktatit të Varshavës”, ose “Forcave të NATO-s”; madje shpesh edhe në aleancë të posaçme mes tyre – siç na e sqaronte një “përkujtesë” kapakverdhë e vetëmbrojtjes popullore, shpërndarë asokohe nga autoritetet e lagjes.

Mbeturinat arkitektonike të këtij kërcënimi e shenjojnë edhe sot e kësaj dite historinë intime të pejzazhit në Shqipëri: që nga bunkerët shpërndarë fushave deri te vend-strehimet midis pallateve.

Ende fëmijë, i zija besë shqetësimit epik të udhëheqësit suprem, por edhe ankthit konkret të atyre që kisha përreth. Invazioni më përhihej si një sintezë pasazhesh nga filma bardhezi me temë nga Lufta II Botërore, shfaqur në kinema shkatërraqe periferish. Në këto pasazhe ideja përçohej kryesisht nëpërmjet një popullimi të papritur të qiellit me aeroplanë, bomba në trajtë peshku, parashuta desantësh, shpërthime shurdhuese.

Në thelb, kjo s’ishte veçse atmosfera festive e 28–29 nëntorit, e kthyer së prapthi. Në vend të ulërimave ceremoniale të tenorëve partiakë, në sheshin “Skënderbej” do të kumbonin ndoshta piskamat e të plagosurve rëndë, në mos të ndërtesave gjysmë të shkatërruara.

Unë vetë do të kisha vdekur sakaq.

Përndryshe, vitet e fëminisë sime më kujtohen të përshkuara tejendanë nga një diell mesdhetar verbues; mëngjese të plogëta pranvere, kur më zgjonte uturima ankimtare e javashtë e një aeroplani italian dymotorrësh mbetur përjetësisht në remont në Fushën e Aviacionit përbri.

Rrallë e për mall, ndonjë nga “kaçatorët” e atjeshëm merrte përpjetë qiellit shoqëruar nga pasthirrmat gazmore të fëmijëve; ndonjëherë edhe nga një këngë a refren naiv trashëguar nga koha e pushtimit italian – kohë që, e parë nga lartësitë e së sotmes, nuk paskësh qenë edhe kaq e largët.

Njëlloj si ai çunaku i romanit “Kronikë në gur” të Ismail Kadaresë, dridhesha i tëri nga emocioni kur pikasja ndonjë farfurimë metalike në qiell; por ndryshe prej tij, nuk kisha arsye të ndihesha fajtor për këtë ngazëllim prej fëmije.

Përndryshe e kisha vendosur që, kur të na sulmonin ata që nuk na i donin të mirën, ta nxirrja pak kokën nga strehimi, për t’ua parë avionët qoftë edhe një çast të vetëm. Për hir të së vërtetës, më duhet të them se këtë vendim e kisha marrë që pa e lexuar “Kronikën”.

Vitet kaluan dhe fishekzjarrët e festave të Nëntorit kurrë nuk u shndërruan në bomba; as u përzhit ndonjëherë qielli mbi Tiranë nga flakadanët e zjarreve prej napalmit e as toka u përpëlit nga shpërthimet kuptimplote në Komitetin Qendror, në Bllokun e Udhëheqësave, a në Ministrinë e Luftës.

Andej nga fundi i viteve shtatëdhjetë deri edhe prozhektorët ceremonialë të regjimit bashkë me fishekzjarrët – tanimë prodhuar në vend – erdhën duke i bjerrë ngjyrat dhe shkëlqimin; për t’ia kthyer qiellin mbi Tiranë errësirës dhe të apasionuarve pas astronomisë planetare e yjore.

Por në ato kohë të muzgëta, qiellin e qytetit tim do të më qëllonte ta kundroja edhe nga ndonjë kodër e veshur shkurresh, teksa hidhesha me automatik në dorë nga një hendek në tjetrin, duke u stërvitur për momentin fatal a orën zero, kur do të më duhej të ndalja të famshmin invazion armik.

Avioni kobzi amerikano-sovjetik, ose dërdyli metaliko-mitik me të cilin do të kalëronte vdekja, më shfaqej tanimë në trajtën e një siluete prej llamarine shkeleshko, e cila hiqej zvarrë me gërvimë nëpër një tel të tendosur midis dy shtyllash të shtrembëra mbi poligonin e qitjes, teksa ne zboristët e qëllonim me kallash nga poshtë.

E pranoj edhe se, kur më ka rastisur të vërtit çikrikun e kësaj lodre tragjikomike e ta pilotoj llamarinën-aeroplan kaluar mbi shinën e kavos së ndryshkur, kurrë nuk e kam ndier veten pilot pa dashka, as gjysmë-perëndi a hero vdekjesjellës.

Por edhe s’e kam besuar që plumbat e automatikëve tanë do të mund të nxirrnin jashtë luftimi përbindëshat imperialistë a social-imperialistë të ajrit; por vetëm ngaqë gjithashtu kurrë s’e kam besuar që brezi im do të mund të rrëzonte ndonjëherë ndonjë aeroplan, as ta pilotonte ndërsa të tjerët ose viktimat përkatëse përpiqeshin ta rrëzonin.

Edhe pse totalitarizmi na e kish pasuruar përfytyrimin kolektiv me gjithfarë pamjesh heronjsh vetëmohues, të rënësh, gjaku, sakrificash e zjarri, prapë se prapë luftën kundër vendit tim e kam përjetuar si të pamundshme; por jo thjesht ngaqë nuk ndodhi.

Në të vërtetë, çlirimin nga diktatura nuk e mendoja dot të zbritur nga qielli si ndonjë deus ex machina – me anë bombash, desantësh të parashutuar dhe tankesh bubullitës rrugëve ku kisha luajtur me top që fëmijë e i kisha gjakosur me të gërvishturat e gjunjëve.

E mendoja më tepër si teposhtje statujash; ashtu si, tek e fundit, edhe ndodhi.

Pa çka se një kushërirë e largët dhe e rrëgjuar e sime mëje, bashkëmoshatare e Enverit, sa herë dëgjonte ndonjë uturimë helikopteri, ose kur iknin dritat papritur a kur binte ndonjë zjarr i rrallë në mëhallë, dilte me vrrik në ballkon të shtëpizës së vet duke sokëllitur: “Erdhën aleatët! Erdhën anglezët!”

Të shkretën plakë deri edhe regjimi nuk e merrte seriozisht; pastaj, si ndërroi jetë Enver Hoxha në 1985, edhe ajo vetë hoqi dorë nga ky optimizëm kaq kinematografik dhe me sa mbaj mend, dha shpirt me emrin e Sali Berishës në gojë.

Po për t’u kthyer te teposhtja e statujave, është mirë – them unë – që Enverin e rrëzuan turmat festive të atyre që nuk i kishin nxënë oborret e ambasadave në korrik, madje edhe në rastin e pagjasë që kavon prej çeliku t’ua ketë ofruar Sigurimi i Shtetit; jo bombat e NATO-s a djagaçet e Traktatit të Varshavës.

Sa për atë që thonë se “liria vjen nga gryka e pushkës”, ndoshta është tepër vonë që ta besoj; por gjithsesi, e kur është fjala për lirinë time, do të kisha dashur që pushkën në fjalë ta mbaja në duar unë. [2003]