nga Christian Voss

Ani Gjika është përkthyese e njohur nga shqipja në anglisht (ka përkthyer ndër të tjera vëllimet me poezi të Luljeta Lleshanakut dhe Xhevdet Bajrajt), por ka publikuar edhe poezinë e saj – duke përfshirë vëllimin me titull “Bread on Running Waters” në vitin 2013, nga i cili dhjetëra poezi janë përdorur si marginalia në këtë roman.

Në librin e saj më të fundit “An Unruled Body” (Restless Books, November 2023), ajo shkruan në pesëdhjetë kapituj të shkurtër historinë e jetës së saj si “creative nonfiction”, siç thuhet në titull: Alter ego-ja e saj Ani, lindur në vitin 1978 në Tiranë, tregon për fëmijërinë dhe rininë në Tiranë, emigrimin e familjes në SHBA në vitin 1996, martesën e saj me indianin Ishan nga 2005 deri në 2011, dhe jetën e saj të përditshme deri në periudhën pas pandemisë në SHBA.

Siç sugjeron titulli, libri ka të bëjë kryesisht me trupin dhe seksualitetin (“This is a story about listening to the language of my body.” fq. 5). Autorja shkruan me përpikëri dhe në të njëjtën kohë në mënyrë të hapur për emancipimin dhe seksualitetin e saj femëror. Kjo tingëllon si “Flower Power“ dhe “Make Love, Not War“ të lëvizjes hippie të viteve 1960-1970-të, por ka si përmbajtje diçka krejt ndryshe edhe më tronditëse: përballjen me traumat e një vajze të re nga Shqipëria mizogjino-patriarkale e periudhës komuniste dhe të tranzicionit të hershëm, ku ajo u dhunua në rrugë.

Cilësia letrare e librit e vuan peshën e seriozitetit si dhe të stilit të shkrimit të përpiktë, jo ironizues dhe pa humor, me të cilën autorja përshkruan rrugën e saj të mundimshme drejt seksit vaginal pa pasur komplikime. Synimi minimal për të paraqitur një grua europiane 30-vjeçare në SHBA, të cilën në prolog (fq. 3-7) e njohim si një person që masturbohet në timon, e cila sapo ka përfunduar një martesë gjashtëvjeçare pa marrëdhënie seksuale, përbën një lexim mjaft tronditës në kohërat e serive të Netflix si “Sex Education”. Publikut amerikan i prezantohet Shqipëria si një vend, në të cilin gjatë viteve ‘90-të gratë ishin të rrezikuara dhe të pambrojtura në rrugë. Kujtojmë imazhin tepër përçmues të Shqipërisë në “Il paese dove non si muore mai” (botimi origjinal në italisht në vitin 2004) ku Ornela Vorpsi përshkruan pranimin e gjymtimit gjenital. Gjithashtu kujtojmë “Yjet nuk vishen kështu” të Elvira Dones (2001) , në të cilin ajo përshkruan urrejtjen e dhunshme dhe të paimagjinueshme të ushtruesve shqiptarë të prostitucionit në Itali, ndaj grave si dhe bashkëpunimin e heshtur mes shoqërisë shqiptare dhe trafikuesve të njerëzve.

Gjika na tregon për një çift të shkolluar me nivel të lartë akademik – prindërit e saj – që nuk dinë asnjë fjalë anglisht, të cilët kur fitojnë lotarinë amerikane, nxitojnë të largohen nga Shqipëria për hir të vajzës së tyre. Ata punësohen si pastrues dhe mirëmbajtës ndërtesash, teksa mbrëmjeve shkruajnë libra për udhëtimin e apostullit Pal në Durrës dhe poezi. Ky është niveli i dytë i romanit, në të cilën përshkruhet procesi i integrimit të tyre në shoqërinë amerikane, që e orienton autoren drejt një reflektimi intensiv mbi përkatësinë gjuhësore.

Ky shtresëzim metagjuhësor i kalimit të gjuhës nga shqipja në anglisht e tejkalon diskursin e viktimës që përshkon librin, dhe që vende-vende të kujton grupet e vetëndihmës (“In some ways, writing this book is a way of naming different forms of love. How I came to know desire. Later in life. Much later. I did not survive girlhood. I avoided it. And when womanhood arrived, I was unprepared to recognize it. I wrote this book so that the words from the pages of that time in my life would find assemble, and I would speak. And I would see myself. Because language has a presence, and to speak means to be seen.”, fq. 214).

Gjika fillimisht shkruan për martesën e dështuar me indianin Ishan, një djalë nga një familje e pasur, të cilin e njohu në një forum poetik në internet dhe për të cilin u zhvendos në Tajlandë. Ishan duket se është vetë viktimë e abuzimit, ndërsa has vështirësi në jetën profesionale dhe private kur shkon fillimisht në Tajlandë dhe më pas në SHBA për Anin. Edhe pse Ani kohët e fundit e ndien lidhjen si një barrë, ajo lejon që ai të marrë iniciativën për t’u ndarë dhe për t’u larguar nga banesa e tyre e përbashkët. Që nga ky moment ajo e merr jetën në duart e saj dhe viziton një terapist për marrëdhënie seksuale. Më pas ka marrëdhënie të lumtura me dy meshkuj, dukshëm më të moshuar, Ben dhe Jai.

Duke ndërthurur narratorin me personazhin në vetën e parë, Gjika nuk e tregon historinë si një fat i çfarëdo imigranti pa vendodhje konkrete, por specifikon saktë vendin dhe kohën e ngjarjes: “You are born a girl in Albania in the late seventies and you learn to not rock the boat. When you do, God’s own wrath descends upon you with the might of people who’ll shout a thousand words a minute to let you know you were wrong to ever open your mouth. You learn that when someone dictates how you should behave, you shouldn’t be surprised when, after you do exactly what they told you to do, they blame you – here is where being yourself is wrong already. Here is where your existence irks someone to death. Here is where you try your best to disappear so they won’t see you, so they’ll lay off your back. You learn this from your parents who’ve learned it from everyone around them. Here is where you were raped on the street at twelve while going to school one morning.” (fq. 225).

Janë përfshirë rregullisht rikthimet në kohë në Shqipëri, në të cilat Ani rrëfen historinë e saj familjare ose përshkruan vitet 1980-të dhe 1990-të në Shqipëri. Pas përshtatjes me sistemin e spiunimit të Enver Hoxhës, vjen vazhdimësia e elitave të viteve 1990: “In my country, even thirty years after the collapse of Communism, there has been no acknowledgement of the toxic years so many died and suffered from. The venom of the past still runs in the Albanian government’s veins.” (fq. 49). Vitet ‘90 me pikun e tyre në 1997 i përkasin turmës së dhunshme mashkullore që kontrollon rrugët: “In Albania in the nineties, after the fall of a fifty-year- long Communist regime that strips everyone of their identity, men in their twenties and thirties are hungry to align themselves with what they perceive as power. They hang together in packs, harassing girls and women wherever they appear.” (fq. 75). “Albanians describe the eighties and nineties as a time when çunat ngacmonin gocat, which means “the boys teased the girls”. That choice of verb – ngacmoj, to tease – trivializes and removes responsibility from what happened. (…) For decades, people have refused to name it for what it was. It was sexual harassment. There was sexual assault. Human trafficking. This was rape culture.” (fq. 79)

Në të njëjtën kohë, ajo ndërton idenë e Shqipërisë si vendi i grave të forta: “Whenever I think of what I love most about Albania, it is this: The most ordinary women whose lives and convictions remain unruled by the extraordinary absurd times they live through.“ (fq. 49): Këtu është së pari stërgjyshja e saj e lindur në vitin 1881, Katerina, e cila i kishte prerë kokën e një ushtari osman me sëpatë kur ai kishte tentuar të dhunonte vajzën e saj. Më pas është gjyshja Meropi në Korçë e rritur dhe e edukuar në frymën ortodokse, e cila pranohet në kishën protestante të Adventistëve të Ditës së Shtatë përpara Luftës së Dytë Botërore dhe vazhdon praktikimin e këtij besimi nën diktaturën ateiste, duke siguruar kësisoj një rrjet të besueshëm për familjen e saj kur ata emigrojnë në Boston. Gjika i lidh këto biografi me figurën mitologjike të Rozafës, e cila u muros në një urë si flijim, por këmbënguli që në mur  të lihet një vrimë për syrin, gjoksin dhe dorën e saj, në mënyrë që të vazhdojë kujdesin për fëmijën e saj të vogël.

Pasazhet më të forta, që shkëputen nga fati individual shqiptar dhe prekin fenomenet globalizuese të akulturimit të emigrantëve, lidhen me gjuhën: “Encountering poetry while building fluency in another tongue feels magical. The way that language works at figurative levels sparks my imagination. But mostly, how language finds me when it arrives in another tongue feels charged. In English, I begin to see possibilities of meaning that are new and original in my new target language. And in the process, I arrive at a new way of seeing what my past has meant to me – at least the parts I’m willing to remember.” (fq. 151).

Metafora më mbresëlënëse e librit është ndoshta ajo e përkthyeses në barkun e kalit të Trojës: Gjika i sheh përkthimet e saj në anglisht si një strategji artistike të ngjashme me atë të Odiseut, në mënyrë që, në fund, të fitojë pëlqimin e lexuesve amerikanë: “But I was no Odysseus, just an ordinary female soldier no one could make something out of. From within the horse’s belly, I saw how, suddenly, there was interest in the work I was creating. Suddenly, I won an award and doors began to open.” (fq. 205).

Gjika shkruan për lexuesin amerikan madje me shumë sukses: Për këtë roman ajo fitoi çmimin “2021 Restless Books Prize for New Emigrant Writing”. Biografia e saj është maja e një ajsbergu biografish të ngjashme të rinjsh shqiptarë nga Ballkani Perëndimor që integrohen me sukses në Evropën Perëndimore apo në Amerikën e Veriut. Tashmë është detyrë e institucioneve akademike dhe kulturore në Tiranë, Prishtinë, Shkup dhe Tetovë që këtë përvojë jetësore të mos e përjashtojnë si diçka jashtë gjuhësore, por që ta integrojnë si diçka përfituese në kanonin e tyre.

© 2024 Christian Voss, Humboldt University Berlin (christian.voss@hu-berlin.de).

Përkthyer nga Çliresa Suka

Korrigjim editorial 2/23/2024: Gjika u zhvendos në Tajlandë me Ishan, dhe jo në Indonezi.