nga Adri Kalaja

I biri i Stalinit nuk e pastronte banjën
-Milan Kundera

Mendoj se po më vardiset sigurimi
-Orhan Pamuk

Sëmundja për vdekje është vepra e fundit e Kierkegaardit, dhe, si e tillë, është padyshim më e thukta, më e përmbledhura, më e ngjeshura dhe më pak stilistikja. Teksti nuk është një polemikë pasi polemikat – ashtu si në rastin e Erazmit me Luterin – janë shpeshherë nominaliste dhe, diskutojnë për nominalizmin. Emërtimi i gjërave[1] është fashist, kërkon një fajtor.[2] Sipas mendimeve të mirëpranuara dhe të mirënjohura të shkollarëve, Krishterimi është sfondi ku zhvillohet mendimi i tij. Më saktë, ajo degë protestante e Krishterimit, luteranizmi dhe tezat e famshme. Një komedi e re hyjnore thotë një studiues francez. Mund të krahasohet shumë mirë dhe me “Fatkeqësitë” e Pierre Abelard. [3]

Sigurisht që asnjë koncept i Kierkegaardit nuk është i pavarur, dhe këtu qëndron një nga joshjet madhore të veprës së tij. Gjuha daneze, për nga natyra e saj, është një gjuhë e mirëstrukturuar por që shpreh mirë mendimin. Kështu na thonë ekspertët. Kierkegaardi nuk është treguar i kursyer në fjalë, por ka marrë të mirëqenë se po i flet një publiku të caktuar. Kjo nuk është një e folur pastorale në meshë[4]. Kur këto të fundit po shtohen gjithmonë e më shumë, është tepër e rëndësishme të vihet në dukje.

Unë, teksa shkruaj këto radhë, nuk po pretendoj se kinse mund të shpjegoj, në fakt dua të bëj më shumë një recensë, ose një kritikë. Por jo për të gjykuar, as për të kuptuar e të ndihmuar për të kuptuar ndonjërin. Nuk është detyra imja ti bëj njerëzit të kuptojnë, është detyrë e gjuhës, të cilën e lëvron njeriu. Ose autori. Ose pseudonimi i autorit. Këtu ka një paradoks. Përsaqë nuk është kurrsesi qëllimi i Kierkegaardit që në të gjithë tekstet e tij të ndjehet e njëjta shije e mendimi, kjo ndjehet prej faktit se nuk ndjehet aspak, prej pseudonimeve.[5] Në fakt ai shpesh duket sikur i drejtohet direkt lexuesit nëpërmjet përdorimit të vetës së dytë, por meqenëse përdor pseudonim, një lexues i panjohur, një askush[6], është dhe Kierkegaardi vetë. Ky sulm ndaj identitetit, emrit të madh është shumë interesant.

Do të de-kapital-izojmë çdo gjë.[7] Kjo do ishte motoja e postrukturalistëve. Edhe emrat. Sidomos emrat. Grekët janë ata që thërret në ndihmë. Provokimin sokratik më saktë. Kemi të bëjmë me progresion logjik, pra, një maratonë metafizike të koncepteve. Vetja, Zoti, menjëhershmëria, sëmundja, lumturia e të tjera nuk duken kurrsesi se janë të ndërlidhura apo se varen nga njëra-tjetra. Në fakt duket sikur për dy koncepte të ndryshme nuk flet i njëjti autor. Duket edhe sikur koncepti nuk shkon kurrë më larg sesa një i shënjuar i thjeshtë. Duam të kuptojmë njeriun njëherësh duke e ndërtuar atë. Mamia e famshme. Vetëkënaqësia borgjeze e danezëve ia shpif Kierkegaardit, ashtu si Sokratit vaniteti athinas.
Teologjik aq sa poetik, ky tekst është ndoshta më personali i tij. Teologjik për arsye të kuptueshme. Referencat biblike janë lëmi ku Kierkegaardi zhvillon mendimin e vet. Poeticiteti është stili i rrjedhshëm me të cilin e shpreh këtë mendim.

Ndryshe nga “Ose…Ose…”, vepra e tij më (vo)luminoz(s)e, “Sëmundja për vdekje” është relativisht e shkurtër. Figura e Krishtit përvijon që nga fillimi në mënyrë anekdotike më ndihmën që i jep ai L(l)azarit. Miku i të gjithë të varfërve e të shtypurve, katundarëve e punëtorëve, është shëronjësi i madh. Makineria e pandalshme e hiperbolës. Ja, e shikoni? Ka edhe si Lazari na thotë Krishti. Madje nuk ke nga shpëton (shpëtohesh ndoshta?) pa u bërë si Lazari të paktën njëherë. Lazari është fytyra e re e njeriut, pohon filozofi më poshtë. Njerëz të dëshpëruar e të mërzitur, me dhëmbë të prishur, lëkurë të rrudhur, thonj të verdhë e që mbajnë erë kërmë. Ka dhe ndër pallate, pasi dëshpërimi është njerëzor dhe vetëm Zotit i lejohet të jetë hyjnor. Megjithëse sot ka mjekë të tjerë, më të pajisur dhe më të urryeshëm. Me këmisha force. Sepse sa më shumë që të shtohen veshët për të dëgjuar, aq më shumë do kumbojë klithma. Paradigma u kthye përmbys. Ndërkohë që trupi ishte akoma misterioz, pretendohej se mund të kurohej shpirti, tani pretendojmë se mund të mjekojmë shpirtin nëpërmjet trupit. Psikiatria, psikanaliza, psikologjia. Ka edhe në guva e në shtëpi fshati. Ka edhe në kasolle e në teatro. “I sëmuri ka shumë pretendime dhe i lejohet të ketë.”– na thotë diku Thomas Bernhard. Është e pamundur të shqitet vepra nga biografia, për studiuesit, ndërsa për lexuesit biografia është thjesht një kuriozitet apo tregim për të kaluar kohën, megjithatë autori këtë tenton nëpërmjet pseudonimeve. Tëhuajsimi i vetes. Nuk mund ti shkruaj këto gjëra, por meqenëse nuk mund ta bëjë askush tjetër, duhet të bëhem dikush që e ka lirinë e mendimit.

“Sa budallenj janë njerëzit, ju jepet liri mendimi dhe kërkojnë liri fjale.”

Në asnjë moment Kierkegaardi nuk është politik por është gjithmonë historik. Mendimi i tij zhvillohet në kuadër të luteranizmit dhe kishës anglikane. Figura e pastorit është ajo që përdor si personazh konceptual për të lindur dallimin mes mendimtarit dhe funksionarit. Shija për aporinë dhe ironinë vjen nga tradita sokratike e cila prej traditës së saj minon dalëngadalë skolastikën e krishterë, e cila është përlyer nga kultura borgjeze. Sëmundja për vdekje nuk është një manual, është një analizë e gjendjes, një fenomenologji përpara fenomenologjisë europiane. Por jo një fenomenologji Hegeliane. Gjithmonë ka një terren ku njeriu mund të shkelë sërish. Bashkë me “Frikë dhe drithërimë” dhe “Përsëritjen” formojnë një triptik. Si në pikturë. Antologjia e sakrificës. Kafshët nuk e kuptojnë ritualin. Pika e dobët e Krishterimit ka qenë gjithmonë përbuzja ndaj metaforave, vetë sëmundja është një metaforë. Nuk ka asgjë fizike te ajo pos vetmisë. I dëshpëruari është gjithmonë vetëm me veten e tij. Koncepti i vetes elaborohet antropologjikisht.

Arsyeja është se vetja është e shkitshme, identiteti i humbet, si një aktor pa emër, kërkon të shpëtojë duke u bërë dikush tjetër. Loja me dëshpërimin është e pafundme. Është si rasti i kutisë bosh që krijon mundësi lëvizje te loja e shahut, ose paradoksi i Akilit dhe breshkës. Metafizika e krishterë është e mirëstrukturuar por liturgjia nuk mbart imanencë të përhershme. Ndryshe sa mund të mendohet, teksti i Kierkegaardit nuk është aktual, në fakt nuk është as i papërsëritshëm. Është një paralajmërim për të ardhmen. Gjithmonë e më shumë efektet gërryese të sistemeve ekonomike shkaktojnë mangësi të reja shpirtërore. Ky tekst na ndih të kuptojmë përveçimin e njerëzve nga shoqëria, ose dhe qelizat e sëmura shoqërore, ato që mund të duken normale. Teksti është një kërcënim i vazhdueshëm.

Për të dëshpëruarit nuk ka vend në Krishterim. Nëse të marrët e të margjinalizuarit e tjerë praktikisht nuk kanë vend në jetën e përbashkët materiale, të dëshpëruarit nuk kanë vend në botën e krishterë, dhe meqenëse, për protestantët, këto të dyja shkojnë shumë afër, nuk është cilësim pavend. Etika protestante dhe shpirti i neoliberalizmit. Teksti deklamon se nuk ekziston kura për sëmundjen. Pra, në njëfarë mënyre, këto persona të përveçëm damkosen si skllevër të vetes së tyre. Këtu dhe lind problemi me ekzistencializmin e krishterë, ka vend vetëm për një vete autentike, një vete që ka cilësimet dhe kriteret e veta morale, asgjë më shumë dhe asgjë më pak sesa një kornizë. Nëse manekini është simulakra e trupit, vetja e krishterë është simulakra e shpirtit. Mëkati është akuza kryesore. Mëkat edhe pse mund të jesh njeriu më i moralshëm. Mëkat pse nuk je i pakonformueshëm. Dëshpërimi është një këmishë force me ngjyrë tjetër nga depresioni. Në vete janë katër vete për të cilat flitet. Nuk mund ti rreshtoj këtu, sepse kjo është dhe bukuria e tekstit, sfida me autorin. Secila i raportohet nevojës së vet. Aristoteli thoshte dikur se fytyra e vërtetë e njeriut shfaqet kur ai është vetëm, por për Kierkegaardin ai nuk është kurrë vetëm. Ka disa pikëpamje prej të cilave mund të shihet një dukuri e caktuar. Por ky konstatim nuk është i saktë. Kjo dukuri nuk mund të shihet, mundet vetëm të kapet nëpërmjet intuitës. Atëherë, pse përdorëm foljen “shihet”? Për një arsye shumë të thjeshtë. Shikimi nuk është thjesht çështje fizike, mund të shohësh dhe pa sy, ose sytë mund të të gënjejnë. Të shikosh nuk do të thotë të dish tamam çfarë është objekti që po vëren. Shikimi është pikësëpari identifikim, pra, mënyrë orientimi në humbëtirë, mekanizëm mbrojtjeje ndaj botës së jashtme. Shikimi i vërtetë është përjetim, ose, më saktë, mosidentifikim me tjetrin. Është përmbysje e identitetit, fillim i ndryshimit.

Depresioni është term klinik i përdorur në liturgjinë psikanaliste të dy shekujve të fundit. Një term tjetër do ishte “neuroza që vjen prej zhgënjimit nga bota”, ose, tkurrja e shpirtit që pason ngjarjen, në rastet historike. As nuk është e njëjta gjë me rastet individuale që shfaqen në popuj historik, spleen apo saudade. Brengë dhe trishtim do të ishin ekuivalentët në shqip. Shpirtërisht të transmetueshëm madje. Pandemikë. Depresioni është përjashtimor në lidhje me individët, është një nga mekanizmat e disiplinimit. Paradigma është kthyer përmbys. I padobishmi për shoqërinë shihet si i sëmurë, ndërkohë që shoqëria është sëmundja vetë. Më infektuese se çdo gjë, koncepti i saj na trazon stomakun. Pse? Sepse profesionet e shumta janë përjashtuese. Parazitizëm i shpirtit. Nga avokatët te psikologët, nga ekonomistët te deputetët. Ushqehen me të jashtëzakonshmen, me anormalen, me uniken, të veçantën, të përjashtuarën. Me histerikët, të marrët, të lodhurit, poetët, artistët. Janë moralistët e shekujve të rinj. Gardianët e të mirës. Ato që ndërtojnë identikitin e njeriut. Atij njeriu që nuk e gjen dot Diogjeni plak.

“Pse duhet të shqetësohem për mishin tim nëse jam tashmë i vdekur?”

Nuk është e njëjta gjë me mërzinë e thellë, mërzia e thellë nuk është problem strukturor. Njeriu i dorëzohet botës pa kushte, e lë ta marrë rrjedha kur ndodhet në këtë gjendje. Përkundrazi, mërzia e thellë është shkëputje ontologjike, është prerje. Psikiatrit janë denonciatorët, dora që ndihmon. Fryma në shpinë që të jep pushteti peshqesh. Kierkegaardi nuk është mendimtar i sistemit dhe as nuk ndërton sistem dhe as nuk është aq banal sa të përmendë fjalën “sistem”. Por megjithatë përmend shpesh fjalën “dialektikë”. Duhet të kuptojmë diçka. Ka disa lloje dialektikash. Ajo jezuite ose ajo sokratike. Nuk është fjala për asnjërën prej tyre. Të dyja këto janë shumë telegrafike. Është fjala për teogoninë historike që është Hegeli. Hierofania e të gjithë filozofëve. Shenjtërimi i historicizmit. Reduksionizmi i reales në racionale. Për reale do të fliste më vonë dhe Lacani. Paradoksi denoncon jetën në mes të përbindëshit që është Logosi. Absurdi denoncon paaftësinë që ka gjuha për të shprehur gjithçka. Njëherësh dhe dëshirën perverse të krishterë, pothuaj (Kaba)listike për të shprehur gjithçka nëpërmjet gjuhës. Gjuha nuk ka aftësi semantike dhe ka boshllëqe që nuk e lejojnë të mbërrijë dot konceptin.

Vetë pseudonimet e Kierkegaardit janë zgjedhje jo-binare por plurale. Secili bën një zgjedhje ekzistenciale. Tek diskurset edifikuese ai nënshkruan me emrin e vet. Kjo është dëshira e tij për tu afruar tashmë me absolutin. Siç thotë dhe vetë, zgjedh rrugën e vështirë, sepse çdo rrugë tjetër veç kësaj do të ishte estetike. Do e shohim sendin pa parë sfondin ku ai vendoset. Kjo duket e çuditshme. Pjesërisht sepse Krishterimi është një kulturë gjithëpërfshirëse europiane që ka ngulur kthetrat pothuajse në çdo fushë të jetës. Themi “pothuajse” sepse duam të tregohemi modestë. Në fakt Kierkegaardi ishte partizan. Partizan i marrëdhënies personale me zotin. Me të madhe ose të vogël u shkrua ky i fundit. Nëqoftëse do ta jepnim me një tablo, do ta përshkruanim filozofin me Jakobin e Delacroix. Është ai i panjohuri, anonimi që përleshet me engjëllin e dërguar nga zoti. Për Sokratin zoti dhe njeriu kishin të njëjtën peshë. Këtë ka harruar Krishterimi. Mjeshtrit e vjetër grekë e vlerësonin shumë të qeshurën. Me të krishterët nuk bëhet shaka. Rigidë është fjala e duhur. Pedantë do të ishte fjalë tjetër.

Dogmatikë? Ndoshta. As e qeshura e hidhur nuk ka vend në Krishterim. Pavarësisht se zoti qe i dyti, pas Abrahamit, që sakrifikoi të birin. Ndoshta ky është tempi i vërtetë i metaforës. Kurbani i buzëqeshjes. Njerëzit dallohen nga kafshët sepse kafshët nuk buzëqeshin na thotë plaku Bergson. Sokrati provokon gënjeshtrën e banales. Na shtyn të mos e marrim seriozisht atë. Të na shkrijë gazit. Aq sa të mos na shkojë më në mend. Ta harrojmë. Krishterimi është një makineri e kujtesës dhe fajit. Sakrifica e Krishtit nuk duhet harruar kurrë. Kierkegaardi është doktor, përveçse mjek. Rimerr vazhdimisht përkufizimin e Aristotelit. Zoti është motor. Kjo megjithatë nuk duhet parë me shumë hilaritet. Por duhet parë si ndryshim pozicioni. Zoti nuk është më drejtori i teatrit të botës, mjeshtri i marionetave, po koordinatori i ndërgjegjeve njerëzore, as më pak e as më shumë se menaxher. Disa thonë që për Kierkegaardin zoti është dashuri. Kjo është tepër profane dhe e rëndomtë.

Zoti nuk është kategori estetike dhe as racionale. Dashuria është më sublime sesa zoti. Ajo shpesh mund të jetë dhe nxitëse për humbjen e besimit. Një nga dogmat e Krishterimit, të cilat kanë shkaktuar shkëputjen, ndarjen e madhe me origjinën e tij hebraike dhe me helenizmin e hershëm është ajo e trinitetit. Marrëdhëniet hipostatike mes pjesëve të zotit. Marrëdhënia është term i rëndësishëm te “Sëmundja për vdekje”. Marrëdhënia me veten nuk është njësoj me njohjen e vetes që na propozon Sokrati. Nuk është as afër biles. Ndërkohë që njohja e vetes është një proces gjithsesi i shqetë por me rezultat final, marrëdhënia me veten është transgresive në natyrë, gjithmonë e shqetësuar dhe luftarake, gjithmonë e acaruar dhe gërricur, asnjëherë përfundimtare. Nuk është as mimetike e marrëdhënies me zotin pavarësisht se njeriu fetar e merr si shembull këtë. Marrëdhënia me veten lind ankthin dhe përkeqësimi i saj shkakton dëshpërim dhe njëherësh shkaktohet nga dëshpërimi.

Çhyjnizimi i botës (Entgőtterung) është një nga fenomenet që karakterizojnë kohët moderne. Çhyjnizimi nuk shënjon ateizmin, ai shënjon gjendjen ku individi, egoja që mendon, zëvendëson zotin si themelues të gjithçkaje; njeriu mund të vazhdojë të ketë besimin e vet, të gjunjëzohet në kishë, të lutet në shtrat, dhe këtej e mbrapa, besimi i tij të mos i përkasë veçse universit subjektiv.[8]

(c) 2023 Adri Kalaja. Të gjitha të drejtat janë të autorit.

[1] Në Bibël për shembull.

[2] Shih “Rendi i ligjërimit” të M. Foucault; “Pushteti dhe dija”; Dita 2000

[3] Historia e Kierkegaard me Regine Olsen rezonon me atë të Heloisës

[4] Sipas një filozofi tjetër transversal, F. Nietzsche, pastori është udhëheqësi i grigjës. Për Jeanne Hersch këto dy janë përjashtimet e mëdha të filozofisë.

[5] Victor Eremita në këtë rast. Johannes De Silentio te “Frikë dhe Drithërimë”.

[6] Askushi, si koncept diferencon po ashtu nga anonimati. Që nga “Odiseja”.

[7] J. Derrida

[8] Kundera; Testamentet e tradhtuara; fq. 14