nga Visar Zhiti
Shkak u bë poema “Trashëgimtarët e Stalinit”, dalë këto ditë në revistën elektronike “Peizazhe të Fjalës”, që për herë të parë i jepet e plotë lexuesit shqiptar.
Më shumë se gjysmë shekulli më parë, autori i saj, poeti ruso-sovjetik, Evgenij Jevtushenko, e kishte botuar në gazetën “Pravda”, organ i Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik, (shkërbyesja e saj në Shqipëri, “Zëri i Popullit”, organ i Komitetit Qendror të PPSH-së) dhe poshtë titullit të poemës shkruhej “për Enver Hoxhën”, një dedikim skandaloz, sipas përkthyesit të saj, studiuesit dhe shkrimtarit Ardian Vehbiu, ndërkohë dhe drejtori i revistës “Peizazhe të Fjalës”
Poema, aq sa ka qenë e njohur, po aq dhe e panjohur, e pa u botuar kurrë, dënoheshe po ta përflisje, kur, për paradoks, pjesë të saj gjendeshin dhe në një nga librat e shumtë të Enver Hoxhës, që quheshin “vepra”.
Për letrat shqipe, sidomos për poezinë e socrealizmit, “Jevtushenko” përbënte një dukuri, edhe pse pa asnjë libër në gjuhën shqipe, pra, pa prani letrare, ndërkohë dihej që ishte i famshëm në të gjithë perandorinë komuniste, i ndaluar tek ne, kur nuk kishte se ç’t’i ndaloje atij, si të thuash të ndalje erën. Do të ishin me interes studime kësisoj, ku nuk do të duhej vetëm antropologu, por dhe psikiatri.
Emrin e Jevtushenkos e dinim nga sharjet që i bëheshin atij në shtypin e Tiranës, ndërkaq do të thosha se i gjithë brezi im u njoh me letërsinë e huaj “të vendeve borgjeze e revizioniste” nëpërmjet kritikave që i bëheshin në shtyp, në të përjavshmen letrare “Drita”, në revistën e përmuajshme “Nëntori” dhe patjetër në të përditshmen politike “Zëri i Popullit”, etj, por dhe në leksione, për ata që studionin për letërsi.
Ndoshta ne jemi të vetmet gjenerata në botë, që u rritëm nën kulturën e sharjeve, që kështu mundëm të njohim sado pak, nga letërsia botërore e shekullit XX. Jam rrekur ta tregoj këtë dhe në librin tim, “Si na erdhi ai, i ndaluari”, i vitit 2017, ku protagonist është poeti Jevtushenko, siç nuk do të doja, nga që më doli pa e parashikuar, por e gjitha është një pretekst, aty shpjegoj kohën tonë letrare dhe veten, më saktë i përgjigjem pyetjes të së ardhmes, që më bëri im bir, Atjoni, student, pasi pati rastin të takohet me Jevtushenkon: “…ishte interesant, por dhe narcis… mos janë ca si egocentrikë ata që i ka përkëdhelur regjimi?” – Ç’t’i thosha? Në fakt ishte im bir që po më tregonte kështu poetin zyrtar, i njëjtë në të gjitha vendet e perandorisë komuniste, pavarësisht nga shkalla e ndryshme e talentit dhe njohjes.
Jevtushenko, donim – s’donim, ishte futur në jetët tona letrare, një herë duke shkëlqyer mynxyrshëm me mungesën e tij, pastaj, pas ndryshimeve të mëdha epokale, do ta takoja vetë atë, që do të mynxyronte shkëlqyer dhe, si një takim i tretë, do të ishte ai i tim biri në Zvicër, që do të ma përcaktonte me atë fjali, për të cilën unë bëra një libër të tërë.
Jevtushenko ishte poeti i angazhuar politik, megjithëse atij i pëlqente të thoshte se nuk ka poezi politike, por thjeshtë të të drejtave të njeriut, gjithsesi ai mbetet poet i fortë i poezive qytetare të dashurisë.
Por do të flasim për Shqipërinë politike në poezinë e Jevtushenkos, për aq pak sa u mor ai. Pas poemës për Enver Hoxhën, 30 vjet më vonë do të shkruante sërish, edhe më gjatë, por këtë radhë një poemë për bashkëpunëtorin e Enverit, kryeministrin shqiptar, Mehmet Shehu, që po Enveri e vetëvrau…
Poema mua më erdhi drejtpërsëdrejti në Tiranë nga Jevtushenko që banonte tashmë në superfuqinë tjetër, në SHBA, Bashkimi Sovjetik ishte zhbërë. Po kështu më nisi dhe dy të tjera për Shqipërinë, donte të kishte një libër dy gjuhësh, shqip, me origjinalin rusisht anash.
Unë nuk munda ta bëj dot, por në librin që kam për të, janë dhe 33 poezi të tij. Patjetër dhe ato për Shqipërinë. Po i risjell, duke shfletuar ndërkaq librin:
JEVTUSHENKO I RREZIKSHËM
Jevtushenko duket se ishte më i njohur dikur, në diktaturë, kur ishte i ndaluar rreptësisht edhe si emër, se sa tani, që perandoria komuniste ka rënë, dhe në demokraci nuk është se iu përkthye ndonjë vepër, pati ndonjë botim gazetave, edhe nga unë, ndërkaq fama e tij vazhdonte udhëtimin si një dritë yllësore.
Yll ishte, është, i vendit të tij, i gjithë perandorisë komuniste, i asaj epoke dhe edhe më tej.
* * *
E kisha lexuar fare pak, fshehurazi, student, por ia doja ato pak poezi që kisha arritur t’ia gjej kontrabandë. Ai emocion, ajo kërshëri dhe ajo pak hapësirë si e parë nga një vrimë çelësi, do të më shërbenin për më shumë mbyllje, për më shumë torturë e dënim.
* * *
Pata fatin të më lejojnë të studioj në shkollë të lartë, se më kapi vala e liberalizmit, fryu për pakë kohë, fare pakë dhe pastaj u ashpërsua lufta e klasave mizorisht, u bë dhe një Plenum i Partisë, IV, ku Enver Hoxha mbajti një fjalë të tmerrshme kundër lirisë në letërsi dhe arte. Dhe fjala e tij ishte urdhër, alarm, shtetrrethim, nen në Kodin e Dënimeve.
Ndërkaq unë e kisha bërë gabimin fatal, kisha dërguar për botim një libër me poezi, që u pranua para Plenumit IV, madje me vlerësime, por pas atij plenumi të kobshëm policia kulturore kontrolloi gjithçka dhe e tërhoqën si me gabime të rënda ideore.
Në këtë kohë unë kisha lexuar pak poezi, fare pakë nga Jevtushenko. Krim. E ç’dinim për të? Politikisht ai ishte poet i një vendi armik… mjaftonte kaq për atëherë. Por unë kisha kërshëri për më shumë.
I largët dhe i huaj, zulmëmadh, të paktën në kampin socialist, poet i revolucionit, por jo revolucionar si Majakovskij, thonë studiuesit, edhe ai vetë, luftëtar, por jo i luftës, them unë, kështu më dukej, i afrohej kryqit me adhurim, pa u bërë martir, i avitej Qiellit duke mbetur i tokës… i tokës së madhe ruse.
* * *
…siç thashë, në Shqipëri kishte ardhur fama e Jevtushenkos si një famëkeqësí, se diktatura e këtushme ia kishte dënuar emrin si revizionist, dekadent, ekstravagant, i shthurur, feminist, i shitur në Perëndim, etj, kështu shkruhej në shtypin shtypës të kohës.
* * *
Të flisje për poezinë e Jevtushenkos kundër Enver Hoxhës, burgosëshe, ndërkohë më dukej se thellë-thellë, pikërisht ajo poezi do t’ia kishte përkëdhelur sedrën diktatorit shqiptar, do të jetë ndjerë si përsipër, nga që ishte marrë në konsideratë nga një poet i njohur, aq në modë, jo vetëm në Moskë, por në të gjithë Bashkimin Sovjetik, në të gjithë perandorinë komuniste e më tej, me jehonë në botë, modern, le të ishte politike poezia, aq më mirë, mbase edhe e dobët, s’ka gjë, do të pasohej nga të tjera, mirë e më mirë. Ndjehej i mikluar, ndoshta ishte shumë për të atëherë, luks, kishte kapërcyer përtej poemave që i kushtoheshin, të poetëve vendas, që, për dreq, mbeteshin brenda 28 mijë km2 dhe aq. Sa pak?!
RETROSPEKTIVË NË RETROSPEKTIVË:
NË DHOMËN E FTOHTË,
NË ATDHEUN ENDE MË TË FTOHTË
…Kishim filluar të qarkullonim si gjysmëfshehurazi poezi të pabotuara nëpërmjet copa letrash, por dhe me fletore… të poetëve dekadentë, kështu i quanin të gjithë ata që kritikoheshin nëpër leksione si pesimistë e reaksionarë e me kufizime ideore, ndërsa pas Plenumit IV të Partisë, cilës parti, po një ishte atëherë, ajo që sundonte, ata, dekadentët, ishin dhe kundër proletariatit botëror, borgjeso-revizionistë, armiqësorë me shefat e lartë të Shqipërisë socialiste, etj, sidomos poetët nga bota që ishin ende gjallë.
Të gjallët ishin më të rrezikshëm, por pothuaj të panjohur. Si emra është fjala. Duhej të vdisje pa të njiheshe. Kurse Jevtushenkos së gjallë sikur nuk i mjaftonin këto, që ishte revizionist, snob, tradhtar, etj, por ai na paskësh shkruar poezi kundër udhëheqësit tonë të dashur, Enver Hoxhës, vërtet? E shikon që armiqësia e tij vërtetohet katërcipërisht, është ulëritëse… çudi sa poshtë paska rënë, të shkruajë për Enverin… kush foli?… Askush, mbase fola me vete… është tejet i rrezikshëm Jevtushenko, shiko kur të na hidhet ndonjëherë me parashutë si diversantët…
S’ishte më viti ’72 i liberalizmit, ai qe dënuar tashmë bashkë me shkrimtarë e artistë, por edhe funksionarë të lartë që e lejuan, që e sollën, që…
Të merreshe me Jevtushenkon në atë sallë leximi të ftohtë, pasmesnate, sigurisht që armët në depon përballë kërcëllinin nga zemërimi, bajonetat ngriheshin vetvetiu përpjetë, hakërueshëm si sekset e studentëve të uritur…
Një shoqe e shokut tim të dhomës, Moisiut, punonte në Bibliotekën e qytetit ajo, pasi u njoh dhe me mua më dha dhe një revistë sovjetike “Junost”. Kujdes, ta marrsha, më porositi… Pa merak…
Aty ishin ca poezi të Jevtushenkos me një titull të përbashkët “Për krijimtarinë”. Në djall Plenumi IV, ai u bë në Tiranë, larg!… I përpiva poezitë pa i kuptuar mirë. E para ishte me mollë, prandaj një libër i tij, mbase i fundit, titullohej “Molla”, ah, sikur ta gjesh, mollë e ndaluar, eeej, jo këtu s’do ta kenë lenë të futet, mbase në Bibliotekën e Tiranës, në Fondin e Zi…
Po dridhesha, jo nga të ftohtit e sallës së leximit, as nga të ftohtit e atdheut, ndërkohë era e liberalizmit qe ndëprerë, po fërgëlloja nga poezitë si nëpër puthje… U shkruajtka dhe kështu?! Qartë dhe kuptueshëm si rrahjet e zemrës, me po atë rëndësi…
Ky ishte takimi në mungesë me Jevtushenkon, i perceptuar, i copërluar, me një copëz të tij, me mangësi të llahtarshme…
DENONCIME TË FSHEHTA…
“…Bashkëpunëtori “Flaka” në datën 25.2.1974 informon se Visar Zhiti, student i vitit të tretë gjuhë-letërsi, merret me përkthime të poezive të poetëve hermetikë nga rusishtja si të Jevtushenkos, të poezive me thekse pesimiste të shkrimtarit francez Pol Eluari, të poetit spanjoll Federiko Garcia Lorka, të poetit turk Nazim Hikmeti”…
U trondita kur e lexova, megjithëse kishin kaluar vite, ishte ndërruar shekulli dhe kishte ardhur mijëvjeçar tjetër e perandoria komuniste kishte kohë që kishte rënë.
Po shfletoja tani vonë dosjet e mia, të nxjerra nga arkivat Sekrete të Shtetit, të Ministrisë së Punëve të Brendshme, të burgjeve, të dënimeve, s’e dija si quheshin. Pra, isha denoncuar qysh student, nga ndonjë shok mes nesh. Nuk doja ta besoja, edhe pse tani isha plot me përvojë të hidhur dhe dija mjaft fakte e ndodhi të tilla, pabesira e prapashpinëri, zilira të egra e dashurira të rreme, etj, etj.
“Flaka”? I kujt mund të ishte denoncimi? Pseudonimi i gjithkujt? Jo, jo, më vinte keq dhe turp ta pranoja. Ishte i askujt. Doja ta ruaja imazhin e shokëve, të atij sinqeriteti e gëzimesh të varfra të asaj moshe… sa të tim biri tani, sa shokë të mirë e të sinqert që janë ata… nuk doja ta pranoja spiunin në dhomën time, le të mbetej jashtë, as në auditor, as në bisedat në ndonjë bar në muzg, teksa me naivitet do kem treguar: shiko ç‘kam përkthyer… si shkruhet andej dhe si shkruajmë ne… E ai, çfarë më tha? Ku shkoi më pas? Natën. Dërgoi letër apo takoi operativin? Ku? Pas mureve të Institutit apo në rrethinë? Takimi pranë WC-ve të… Të ketë raportuar me dashje apo e shtrënguan? Iu djersit balli? Iu turbullua vështrimi? E zuri gjumi më pas. Si do të ketë dalë në provime? Po me mua a do të jetë takuar përsëri?
E lexova sërish shkresën e zbehtë, të daktilografuar me makinë të vjetër shkrimi. Në krye majtas shkruhej me shkronja kapitale: REPUBLIKA POPULLORE. SOC. E SHQIPËRISË. Një rresht më poshtë: MINISTRIA E PUNËVE TË BRENDSHME dhe prapë më poshtë: DEGA E PUNËVE TË BRENDSHME. Poshtë e më poshtë, e futur në thonjëza: “Ana e Sigurimit”, Nr. 504/4 Prot. Numri ishte shkruar me dorë, me bojë të zezë. Kurse në të djathtë të shkresës, po sipër: S E K R E T. Më poshtë: Ekzemplar nr. 2. Prapë më poshtë: “E përkohshme 5 vjet”. Po pse e kanë ruajtur kaq gjatë? Kanë kaluar disa dekada. Apo ka mbetur nga zhdukjet e djegiet postdiktatoriale. Dhe më poshtë: Shkodër, më 12.9.1979. Kjo shkresë sekrete i dërgohej: DEGËS SË PUNËVE TË BRENDSHME, “ANËS SIGURIMIT”, KUKËS. Ku unë isha mësues e pothuaj dy muaj më pas do të arrestohesha. Pra, po mblidhej material komprometues për mua…
PROÇES VERBAL
Mbi kallëzimin e krimit të Kryer
Datat përkatëse. Pastaj vazhdonte, në njërën: unë Agr… Kok… e në tjetrën: unë Nexh… Sel… mora dëshminë nga… Emri i poetit të njohur, lindur më… në… i divorcuar, arsim i mesëm… banues: në burg, detyra: i dënuar… me 4 vjet për agjitacion e propagandë… 4 vjet atëherë ngjanin sikur të mos ishe dënuar fare… Marrëdhëniet me të pandehurin, shoqëri, e kishte plotësuar ai, miku im… (Në një tjetër denoncim, një tjetër, që kishim qenë bashkë studentë, në marrëdhëniet me të pandehurin kishte plotësuar: indiferente… ?!… Dhe pasi e lajmërova për përgjegjësinë penale që ka për kallëzim të rrem, në bazë të nenit 219 të K. P. më deklaroi sa vijon:
(Kopjova ç’kishte thënë në lidhje me Jevtushenkon).
…Më kujtohet edhe një herë tjetër, kur Visari më ka ardhur në shtëpinë time në Shkodër, mund të ketë qenë viti 1973, ndër të tjera më kishte përmendur se kishte përkthyer disa vjersha të poetit revizionist sovjetik Jevtushenko, nga i cili, më tha, se kishte dhe një vëllim me vjersha, botim rusisht, që me sa më kujtohet, titullohej “Molla”, që më tha se më ka pëlqyer shumë.
Unë i thashë që ty nuk duhet të të pëlqejë se në radhë të parë ai është antishqiptar, sepse ka shkruar e folur kundër vendit tonë, ndër të parët që ka goditur teorikisht realizmin socialist, është i përkëdheluri i Hrushovit dhe se ka shkuar në Spanjë, Portugali, etj, dhe veç kësaj, Jevtushenko është poet revizionist dhe se është kritikuar në shtypin tonë, gjë të cilën Visari e dinte, por megjithatë Visari thoshte se atë e dua dhe e pëlqej shumë, shiko se ti mund ta kesh gabim, më tha Visari…
ERDHI I PARI
PAS RËNIES SË MURIT…
– Jam i pari shkrimtar rus që vizitoj Shqipërinë pas rënies së Murit të Berlinit, – kështu do më thoshte Jevtushenko, jo pa mburrje, larg në një vend të huaj…
Më shumë u ngazëllye me Pazarin e Ri në Tiranë, qe shplodhur nga bezditë e pritjes zyrtare, zhurmat demokratike, nga tronditja që i kishte shkaktuar varfëria, “më e madhe se në Rusi”, kështu kishte thënë, të cilën e dinte më të varfrën në botë. Por ja që ka më të varfër se më të varfrit.
Këtë vend e paskan drejtuar kriminelë… gati bërtiti…
Në Pazarin e Ri kishte vajtur vetëm, herët në mëngjesin e freskët të atij dhjetori aq të butë. Shitësit e pakët kishin hapur mbi tezgat e lagështa prodhimet e stinës, patate, qepë, mollë, bulmetra, më tej zogj, pula, mishra të varur.
Gjindja e kishte njohur, po e thërrisnin në emër: Jevtushenko, Jevtushenko, çudi!. Ndokush dhe donte t’i jepte ndonjë frut, mollë a gjelin, ta përqafonte…
Lavdia, njohja si kishin arritur deri këtu, me ç’magji? Një natë më parë e kishin parë në televizor, kishte dhënë një intervistë të gjatë dhe kaq mjaftonte për t’u miqësuar me të. Jemi me poetin disident, e nisi bisedën e saj gazetarja. As jam dhe as më duhet, kishte mërmëritur Jevtushenko…
Ecte me hapa të gjatë përmes Pazarit të Ri dhe përshëndeste me dorë a duke tundur kryet leshradrejtë, që, edhe pse të rralluara, në ngjyrën gri të ditës, ia arrinin ballin… Diku dhe do të ndalte. Për aq sa donte, merrej vesh. Dhe do të zbërthente kopsat e xhaketës a do ta hiqte fare. S’është dimër ky këtu…
I kishin pëlqyer dhe studiot e piktorëve në Tiranë, por sidomos buka thatë me djathë. Ma gjej, e dua patjetër, ndjej pështjellim në stomak.
Jevtushenko kishte bujtur në “Bllok”, jo shumë larg vilës së diktatorit Enver Hoxha. Ndoshta do të kishte dashur ta vizitonte, të shihte dhe telefonat, ku Stalini nga ferri e merrte për t’i dhënë porosira, por jo, ajo vilë ende mbahej mbyllur dhe e çuan të flinte në vilën e kryeministrit të (vetë)vrarë, të Mehmet Shehut.
VILA E KRYEMINISTRIT
Janë interesante përjetimet e ndryshme në atë vilë misterioze. Zgjime natën, rënkime të përgjakura, ikje për të mos u kthyer më. Dija që atje kishin bujtur dhe të tjerë, me famë, pa famë, që kishin ardhur për vizitë në Tiranë. Nga ata që njihja unë, shkrimtarit nga Prishtina Adem Demaçi, i njohur për burgjet e gjata në ish Jugosllavi, pas gjumit aty a mosgjumit, sikur iu trondit ca sindroma e mbetur e enverizmit, kështu m’u duk, si me tjetër ankth.
Edhe Mentor Çoku, President i Unionit Islamik për Perëndimin në Romë sikur donte të fliste për natën që kaloi aty. Në zë kishte një si triumf mbi jezitin.
Ndërsa shkrimtari-shkencëtar, argjentinasi me origjinë arbëreshe nga njëri gjysh, Ernesto Sabato, e refuzoi atë fjetje aty dhe kërkoi ta çonin në një hotel çfarëdo.
Kujtoj piktorin Ibrahim Kodra, e shoqëroja unë si diplomat i ambasadës tonë në Itali, por dhe si mik. Ne, pjesëtarët e grupit, u shpërndamë nëpër mjedise të ndryshme të vilës, por Mjeshtrit Kodra nuk i thamë që ndodhej pikërisht në dhomën ku vrau veten kryeministri, se me siguri do të zemërohej keqas si supersticioz që ishte.
Teksa endesha mesoreve aty, mundohesha të gjeja se ku mund të ishte tuneli i nëndheshëm nga duhej të kishte dalë vrasësi i kryeministrit? Po dhoma e djalit të tij të vogël, Bashkim Shehut, ku ishte? E njihja që atëherë, e doja dhe si shkrimtar, edhe si bashkëvuajtës, kishte një mirësi të pandryshueshme.
Qeshja kur më tregonte shkrimtari Ylljet Aliçka ndodhinë me aktoren Annie Girardot, bashkëshorten e aktorit italian Renato Salvatori, e ftuar nga Ministria e Kulturës. Kur kishin vajtur për ta marrë në vilën kryeministrore që të vazhdonin programin, vizita a xhirime, nuk e di, ajo, e sapo dalë nga dushi, me peshqirin e madh të hedhur mbi trup, kur i thanë për ta habitur nëse e dinte që kishte bërë gjumin e pasdites pikërisht në dhomën ku kishte vrarë veten kryeministri i vendit, qe habitur vërtet, madje tmerruar. Ashtu me peshqir, lakuriq, doli nga vila, vrapoi rrugëve e s’u kthye më.
Dhe darka e përcjelljes së Jevtushenkos aty në atë vilë u bë. Ishte dhe ambasadori rus. Patjetër dhe Dritëro Agolli, kryetari i shkrimtarëve shqiptarë. Kadare kishte kërkuar azil politik në Francë. Zëvendëskryeministri i qeverisë teknike, gjysmë i dehur, kishte ngritur një dolli për poetët dhe prostitutat, dy kategoritë njerëzore ku ai kishte miqtë. Gjysma e darkëtarëve ishin gra, ulën kryet. Jevtushenko u bë më ironik. Buzëqeshte ftohtë, përgjysmë.
Të nesërmen në aeroport do t’i thoshte Londos (poetit Bardhyl Londo që e shoqëronte, shën. imi) se kishte marrë vesh që shqiptarët ishin të sëmurë. Nga se, e pyet Bardhi me shpoti të pakuptimtë. Nga marrëzia e protagonizmit, e madhështisë, ia kthen Jevtushenko, se mbrëmë dëgjova gjithë ata ministra e shkrimtarë që thoshin, secili për veten e vet, se kishte sjellë demokracinë.
Po Jevtushenko aty në vilën e Kryeministrit e kishte shkruar atë poemën e tij, “Pagjumësi shqiptare”, pa ndonjë ankth trallisës makbethian, por me ftohtësinë e vrasjeve të njohura shtetërore, aq më tepër të një vendi komunist vogëlan?
TAKIMI IM I VONË:
…na prezantuan. Unë, me kravatë, me kostumin e errët të diplomatit, por që duhej të dukej se kisha udhëtuar me tren e autobusë qytetas, ai me një këmishë të gjatë me ngjyra e me shapkën mbi krye. Real. I vërtetë. Nuk ishte më burrë i ri. Disidenca ndaj pleqërisë s’është si në art, s’janë njëlloj të bukura. Më zgjati dorën. Mbaruan kështu paratakimet e takimet e perceptuara.
– Nga Shqipëria?
– Po.
– Kam qenë, jam i pari rus që…
– E di… Jam dënuar dhe për poezitë e tua… kisha përkthyer nja dy, aq gjeta… isha student…. Molla/Jabloko… 10 vjet burg…– Fola shpejt dhe shkurt, italisht.
Jevtushenko më shikoi me sytë e butë, me një xixëllimë të përthellët, ngjyrat dhe kuadratet në veshjen e tij lëvrinë si në një pikturë kubiste, hoqi shapkën nga kokë dramatikisht. Poshtë mollëzave pati një rrufitje të thellë. Mund të trishtohej edhe më, por sikur nuk kishte dhe aq kohë. Thirri një grua që të afrohej, bionde, ruse, mbase gruaja e tij më e fundit. Ndihej në zë që do të kishte një të papritur. Një njeri nga ferri që dëshmonte, sado pak, lavdinë e tij zulmëmadhe, ja që paskësh qenë i përndjekur, ku, ku, tej, ahaa, në Shqipëri. Duke përkthyer vetë rrëfimin tim në rusisht, duke iu larguar dhembja. Por jo ajo përskuqja e lehtë, e vragët në fytyrën që m’u bë si më gjatoshe.
– Pse ke lexuar Jevtushenkon, më bërtisnin në qeli… armikun, tradhtarin, edhe ti… Në duar nuk kisha gotën me verë si tani, por prangat.
Po e vëreja me adhurim, duke kërkuar dhe ca demon tek ai, që tejkalonte tela me gjemba dhe hekura burgjesh dhe frushullonte pelerinën mbi një sallë gjyqesh dhe ikte me një elegancë plagosëse, pa u kapur dot. Dhe gjeja gazmorin serioz, moskokëçarësin, të dhënin pas festës. Sikur po i pëlqente që kishte qenë i rrezikshëm, qoftë dhe në Shqipëri. S’ishte keq. Jo se nuk e dinte, por kishte tjetër joshje këtu, kaq shumë dashamirës, kaq shumë gra. Kjo sikur kishte më rëndësi sonte se sa dënimi im dikur…
Kamerieri na mbushi përsëri gotat me verë të përgjysmuar. Vazhdonim të ishim më këmbë si të gjithë, por në qendër. Po buzëqeshja me Jevtushenkon. Më ndërpreu duke më thënë se kishte shkruar për Shqipërinë… edhe për Mehmet Shehun.
– Për Enver Hoxhën, – më erdhi radha mua ta ndërpres, duke menduar se ai ngatërroi të parin me të dytin, mbiemra të fortë myslimanë.
– Njet, no, no, jo, kam shkruar për atë që ishte kryeministër, në vilën e tij kam fjetur, – këmbënguli.
– A të doli fantazma… e tij? – shtova. Se gati po thosha: imja? Më pa me vëmendje.
Kërkoi një nga librat e tij përmes zhurmave dhe kumbimeve, që dhe ato ngjanin kristalore si me ngjyra e avuj dehës, zgjati krahun mbi kryet e të tjerëve, e mori, përmbledhja e tij më e fundit në italisht, “Në vendin e sikureve” e përktheva me mend në gjuhën time, nxori stilografin, nisi të shkruajë duke i thënë fjalët me zë, vazhdoja përkthimin me mend: “Për Visar Zhitin, me dashuri për vendin e tij, Shqipërinë. Unë besoj në të ardhmen e vendit tënd.”. Mes fjalëve italisht ndërkallej ndonjë spanjisht, në fund anglisht, shkronjat latine, të dorës, por mes tyre ndonjë e shtypit. Në anën tjetër të faqes së librit, ku ishte fotoja e tij, hodhi firmën.
– Pranoni dhe ju librin tim, – i thashë, – është italisht, “Kryqi prej mishi”, ka dhe një poezi për ju, “Molla e dënimit” (“La mela della condanna”), e kam shkruar, jo, nuk e kam shkruar, e kam bërë me mënd në qeli, nën tokë, kur bërtitej dhe emri juaj, jeni personazh…
– Përthyeje faqen ku është ajo, – ma kërkoi fill. Dhe shkëlqimtar u kthye të përzihej me festës që vazhdonte gëzimplotë për të.
BALTA DHE TJETËRSIMI…
“Bëja pjesë mes atyre që e shtynin Rusinë si një kamion të zhytur në baltë, – rrëfehet Jevtushenko, – e kur historia vendosi ta lëvizë, ky kamion na doli duarsh, bëri tutje me shpejtësi të tmerrshme, na shqetësoi sikur binte nga një mal. Historia na i kaloi të gjithëve dhe ne mbetëm me fytyra të përbaltura, – pranon Jevtushenko.
Këtu ai më duket si i mbetur më gjunjë me krahët e shtrira, me qiellin përsipër si në një rit, – po i thosha Atjonit. – Gjithsesi është prekës ky sinqeritet poeti, njëlloj vetëqortimi dhe pranimi i përbaltjes… dhe m’u kujtua ajo strofa tjetër e Jevtushenkos, që thoshim në burg, por nuk thashë gjë.
Mjaftonte balta si mëkat dhe ndëshkim. Si shenjë e mundit zhgënjyes, e fajit të pafajshëm, e pafajësisë së fajshme të një utopie, sipas Jevtushenkos. Utopie vrastare, ku bashkëpunimi ishte fatkeqësi…
Si qëndrojnë të gjitha këto bashkë? Çfarë i mban? Ka ende më përtej…
POEZITË PËR SHQIPËRINË,
ME JEVTUSHENKON VIRTUAL.
Ndërsa flisja në celular me Jevtushenkon gjatë një panairi libri në Tiranë, në një nga nëntoret e fundit, (më dha celularin e vet poeti Sebastiano Grasso, që sapo i tha që ishte i ftuar këtu për të përuruar librin e tij në shqip… ia kisha përkthyer unë… ja, ja, po ta kaloj… foli…), zëri i Jevtushenkos nga përtej, duke kaluar dhe oqeanin, më vinte me superfuqi dhe me ndërprerje… do të dërgoj poezitë për Shqipërinë, po më premtonte, gjej dikë që di rusisht mirë e përktheji…
Urdhër nga ai i të mëdhenjve, gjithsesi egocentrizëm i bukur, që të bënte më për vete. Kishte shkruar për Shqipërinë Jevtushenko!! Interesant, duhej ndjekur medoemos…
* * *
Poezitë për Shqipërinë, me shkronja cirilike… ndala tek to. M’u dukën një thesar. Botimi i tyre… sa më shpejt… po si janë?… ja, ashtu siç është në përgjithësi krijimtaria e Evgeni Jevtushenkos… të shkruara në atë vit kur vizitoi Shqipërinë, më 1991, teksa diktatura ishte zbythur e në gazeta shpallej e rënë.
…Poezitë për Shqipërinë Jevtushenko i kishte marrë ndër duar sërisht, në vitet 2000, pra ato paskëshin qenë seriozisht në vëmendjen e poetit, pjesë e shqetësimeve të tij, përtej est-etikës… jo, jo, janë shqetësime poetike, sa rebeltare, po aq dhe qetësuese, me politikën brenda, një përzierje e tyre me një lloj madhërimi kryeneç dhe me zbulesa, ku diku shpaloset tirania dhe diku optimizmi, jo pa dëshpërim dhe me një si dritësirë, që sikur derdhej nga një dritare spitali fosforeshent, me pacientë të çuditshëm, që ndiejnë se kanë tjetër epikrizë nga ajo që i trajtojnë. Kohë patologjike që i vetëkupton streset që edhe iluzionet i ka shndërruar në të vërteta.
Jevtushenko në fund të fundit na duket se është poeti që beson, i beson besimit të tij dhe dëshpërimeve të tij, u nënshtrohet të dyjave, pa qenë cinik i keq, cinik i mirë po, madje ai i ngazëllehet më së shumti dashurisë, e tillë duket se është çdo poezi e tij, gjë që shihej dhe në ato që më kishte dërguar.
Ishin një befasi e mrekullueshme.
I SHENJTI MALL I MADH PËR POEZI. – Mbase kjo është e gjitha. Ky varg brilant, i dalë mes strofave kushtuar një vajze shqiptare, mbart sekretin, jo vetëm të poezisë së Jevtushenkos, por të gjithë poezisë botërore. Ky mall, që është i madh dhe i përhershëm, është dhe i shenjtë dhe na bën të tillë..
…Po ç’e tërhiqte Jevtushenkon, ç’fije e lidhnin me Shqipërinë e shqiptarët, drama e madhe e një populli të vogël, popull-fëmijë në krahasim me popullin e madh rus? Eh, s’ka popuj të vegjël, ka historira të mëdha a të vogla. T’i jemi dukur djali plëngprishës dhe rëndësi kishte takimi e jo cili kthehej? Mbase ato që mund ia thoshte Shqipërisë, do të duhej t’i dëgjonte stëratdheu i tij?
Mbase origjina e Jevtushenkos, me të persekutuar e larg e afronte me këtej? Kundërshtia në vetvete?…
Seç ka një pagjumësi oruelliane, që poezia jonë nuk e vuan, madje ia këput gjumit pa merak fare, do të thosha.
…Poezia tjetër e Jevtushenkos, “Shqiptarka”, jepte një si shplodhje, teksa zbulonte virtyte e pastërti virgjine dhe besim në vlerat e brishta dhe ëndërritjet. Më emocionoi edhe për sigurinë që na përçonte. Gjithsesi e kishte parë si rus, s’mund të ishte ndryshe. Mpleksej me realitetin e ri, ku ideal është bërë paraja, por poeti jep shpresa, do të shkruaja në artikullin tim për to, sipas një stili të pandryshueshëm gazetaresk.
BUZË LIQENIT NË ZVICËR:
…Po prisnin në holl kur ai ia behu te shkallët, i gjatë, i veshur në mënyrë piktoreske si përherë, zotëronin ngjyrat e çelëta me pak nuance këtë herë, i dobësuar, me patericë. Ecte ngadalë si i pa mësuar ende, moskokëçarës ndërkohë, se i mjaftonte ajo ecja tjetër si poet, ndër më të shkëlqyerat e shekullit XX. Pranë kishte të shoqen.
Ja, thirri hareshëm duke ngritur lart patericën, eci apo s’eci? Dhe u përqafuan me Sebastianon duke shkëmbyer me zë të lartë fjalë kortezie. Jevtushenko e fliste italishten me aksent të ndjeshëm rusi, të përzierë me spanjishten e tij… U bë prezantimi, kjo është Eda dhe djali, Atjoni… familja e atij që të përktheu në shqip. Jevtushenko shfaqi vëmendje dhe dashamirësi.
Jo, jo, e kujtonte vërtet, – do t’i thoshte Atjoni mamit. – Madje pyeti për ty, – do të më thoshte Eda.
Jevtushenko u ul në kolltukun mes të gjithëve, më të rëndësishmin. Këmbën e djathtë nuk e kishte më. Ia kishin prerë në operacionin e fundit…
Porositën kafe. Por do të duhej libri për veprimtarinë e më pastajme. Jevtushenko u ngrit që ta merrte vetë. Pas tij u ngrit menjëherë dhe Atjoni, e ndjeu se duhej t’i gjendej, iu afrua. Ai pranoi. Ecën ca bashkë krah për krah. Heshtje kërkëllitëse. Kthimi ende më i bukur. Poeti i moshuar, mbahej pas një të riu, që rrëzëllente.
Jevtushenko do të hapte librin e tij me poezi në italisht e rusisht dhe do të lexonte me zë, që Sebastiano ta qortonte atje ku do të çalonte në shqiptim. Zëri i lartë i Jevtushenkos sikur i nxiste gjestet e tij të ishin më të mëdha, hovëtare. Kur vështronte, në sytë e çelët sikur i yllëzohej një dritë… ylli i Kremlinit, jo, jo, një shandan i largët…
T
akimi me lexuesit do të bëhej në rrugë, në një nga sheshet kryesore në “Lungolago”. Dyert e shitoreve qenë mbyllur, vitrinave shihej malli, thasët e kafeve a reklama e tyre. Kalonin njerëz. Qenë ndezur dritat që liqeni mezi ç’priste t’i pasqyronte si buqeta fërgëlluese flakërimash.
Ahaa, do të ndodhte e kundërta, Narcisi i ringjallur do të dilte nga liqeni si nga një ëndërr, me leshrat e qullur… Policia kishte ndalur trafikun e makinave. Shkuan dalëngadalë për andej. Trokëllimë paterice e hareshme. Atjoni im i kishte futur krahun shpengueshëm Jevtushenkos, që t’mos e ndjente se po e mbante, por si afrim, si nderim… më ngjante me gjyshin, do të më thoshte dhe të njohurit që do të shihnin fotot e tij me atë në Lugano, do të pyesin: Atjon, me gjyshin ke dalë këtu? Po, po… – nuk do e zgjaste ai.
…Qeshte im bir, teksa do të më tregonte më vonë me adhurim që Jevtushenko i shiste vetë librat e tij, aty në trotuar, jo, jo, do ta ndërpriste Eda, po, po, do të këmbëngulte Atjoni, pasi mbaroi takimi i tij me lexuesin, në tryezën buzë liqenit ishin librat e tij dhe ai, shiteshin… pranë ujërave si në një ëndërr.
…Jevtushenko po jepte autografe. Paterica s’ishte aty, diku e kishin lënë. Ia sollën kur u ngritën. Një patericë kishte apo dy? S’i përdorte njëherësh të dyja? Bastun, the? Apo kur i fusnin krahun, s’i duhej asnjëra.
…Shëtitën dhe buzë liqenit. Atjoni pranë Jevtushenkos, e mbante nga krahu si përherë. I gjatë sa ai, edhe më shumë. Mbi 80 vjeç Jevtushenko, Atjoni s’i kishte mbushur ende të 19-at… trokëllima e ngadaltë e patericës… pasqyrimet mbi ujë. Flisnin gazmendshëm. Narcisi që çalonte…
Faji ishte i liqenit, – do më thoshte Atjoni duke buzëqeshur ngacmueshëm… pse, nga që e nxori Narcisin këtë radhë?… Ishte interesant… kur thua egocentrist, s’e di pse më vjen pamja e rrathëve të ujit, të njëpasnjëshëm, kur hedh një gur… po guri është egoja?…
Më vinte mirë që Atjoni e kishte mbajtur për krahu atë… njeriun, poetin, mitin…
TRE POEZITË:
SHQIPËRI,
ÇDO TË BËJMË ME LIRINË E MADHE?
Shqipëri, ç’do bëjmë me lirinë e madhe,
me këtë grua tradhtare të ndërgjegjes?
Në qorrsokak të dytë,
me këngën fitimtare,
liria në paliri do na çojë drejt tërheqjes?
Në banja gjaku na argëtuan marrëzisht,
me kapitalizëm po na ndjellin të fortët.
Do ta gënjejnë Rusinë
dhe Shqipërinë sërish
dhe sërish do të rrjedhin të hidhur lotët?
1991
PAGJUMËSIA SHQIPTARE
“Mua më duket sikur në varr ka telefon – Stalini direktivat Enver Hoxhës ia dërgon”
Trashëgimtarët e Stalinit, 1962
Unë fle në shtratin e Mehmet Shehut-
kryeministrit të Enver Hoxhës.
Vila e nomenklaturës s’është hedhur
si ashklat tej nga revoltat e kohës.
Mbijetoi vila.
Ashtu si më parë,
por s’dihet për kë dhe përse.
Unë, si patriarku partiak shqiptar,
në shtratin dopio jam zhytur të fle.
Idealet komuniste ku janë,
në ç’vrimë të zezë përpirëse?
Mbi trupin e ngrirë kallkan
një mal jorganesh kapitaliste.
Ne – dy vende me boshin në piedestale,
të shitoreve-bosh, ne – dy vënde.
Rusia u bë Shqipëri e stërmadhe,
me demokracinë timon të rëndë.
Pa qeshur,
me një rusishte të ftohtë,
një vëlla thatiq nga Shqipëria më thotë:
“Sovietpoetët – pa breg.
Shqiptarpoetët – pa brekë.”
Mbi shtratin e Mehmet Shehut
është pulti i shërbimit, që ti, Enver,
mbase e shpike, rri ngrehur,
sajuar me të
një revolver.
Vërtet vrau veten ai,
apo
me urdhër e vranë? Po…
sa e ulët kjo epokë e ideve të mëdha!
Të mos dish është turp.
Vuajtje – të dish gjithçka.
Përplaset mbi dritare si mizë dimri,
ai plumbth i nxjerrë nga tëmthi.
Baseni është krejt i ndotur
nga palmat e pështira.
Drejt meje vështrojnë “kallashnikovët”.
Dhe emrat e lodhur të ushtarëve –
në drurët tropikalë të gdhendur kot.
Dhe, pasi shoh fytyrat fshatare,
mendoj: politikan a bëhem dot?
Është krim të vrasësh,
mëkat – të vetëvritesh
dhe absurde –
të lejosh të të vrasin.
Shtrat i sfilitur nga gjum’ i ndërprerë,
në zgrip përpiqet të thotë diçka.
E shenja e revoles në tastierë
prapë nëpërmënd natën pagjumë,
është gati plumbthi i shtrenjtë,
të shërbejë, ja, dhe tek unë
E fantazma kryeministrore
me vdekjen e vet e papajtuar prore,
fshehtanake e sekretit mundues,
avitet në shtratin lëngues
dhe ka vendosur
gjithçka ta tregojë.
E pse? T’më shtojë ankthe,
shqetësime?
Ka kaq vjet që unë s’i duroj
sekretet e mia,
heshtjen time.
1991-2004
SHQIPTARKA
Shqiptarkë që të magjeps me bukurinë,
katërmbëdhjetë vjeçe, e zbathur.
The se të quajnë Aksinjë,
“Po Melehovi të është shfaqur?”
“Ende s’e kam, – psherëtive lehtë, –
s’e dua shpellar, e dua poet”.
E rrallë për kohën, s’gjen ngaherë
një vajzkë kështu, e tëra perrí,
që burrin të mos e dojë bankier,
plot me para, por me poezi.
Jeta vetë ecën dhe vonë a herët
do vijnë vajza me intelekt të fortë.
Ato s’do martohen kurrë me skllevër,
Ato s’do marrin tiranë bashkëshortë.
Etje parash e egër do jetë tretur
tek ne, në Rusi, tek ju, në Shqipëri
dhe do ngadhënjejë në shekuj e shekuj
i shenjti mall i madh për poezi.
Dhe poetët-gjeni do të shpërthejnë
mes bunkerësh pa shpirt, të ngrirë
si balle divash të rënë,
nëndhé rroposur, në errësirë,
për të mos u ngritur kurrë më.
Ja u ngritën! Skllevër s’na bën asgjë.
I përktheu Visar Zhiti
(c) 2020, Visar Zhiti. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
