Leximi nuk është thjesht një akt kënaqësie, është edhe një marrëdhënie që ti vendos me atë që lexon, marrëdhënie që përcaktohet nga formimi i lexuesit, nga raporti që ai ka me tekstin e përgjithshëm të kohës ku jeton, me shkallën e kulturës dhe të dijes që zotëron. Teoria e leximit është e ndërlikuar, madje, më shumë se kaq, dhe ajo kërkon një shtjellim të posaçëm. Në këtë rast po mjaftohem të nënvizoj se lexuesi i kohës së diktaturës e kishte të gatshëm kodin e zbërthimit dhe të kuptimit të veprës. Edhe studiuesi i letërsisë, po ashtu. Pas rënies së diktaturës, për hir të së vërtetës, është krijuar një amulli e plotë dhe kodi i leximit apo kuptimit të letërsisë dhe artit është ende i papërpunuar sa duhet. Ndërkaq, rileximi i teksteve të shkruara në komunizëm dhe nën detyrimin e metodës së realizmit socialist, e bën më të vështirë procesin, por e bën edhe më interesant, gjithashtu. Kështu, duke e rilexuar këtë roman, pata rastin të verifikoj vlerësimet e kritikës së kohës për të dhe, në shumicën e tyre, ashtu siç e përmenda, vura re se në interpretimin e saj, më tepër i është mëshuar paraqitjes si një traktat shoqëror që tregon gjendjen e vështirë të fshatarësisë në një regjim që ishte shpallur prej elitave komuniste si antipopullor, shtypës e shfrytëzues, vlerësuar lart për stilin dhe për gjuhën që mbështetej sidomos në ndërtimet popullore. Madje kjo e fundit theksohej më shpesh.

Natyrisht, kjo kritikë është një mënyrë vështrimi e veprës letrare dhe idetë që jepen aty janë korrekte, sepse mbështeten mbi një platformë të caktuar. Unë kam veçuar dy-tri citime në mënyrë që të krijohet një ide e plotë mbi mënyrën se si i qasej kritika zyrtare një vepre letrare. Mark Gurakuqi është ndër të parët që ka botuar një recension të gjatë për këtë roman në gazetën «Zëri i rinisë».Duke u përpjekur në fillim të gjeje pse-në e romanit apo idenë kryesore të tij, autori shkruan:

Vepra ka në themel të saj këtë ide me randësi: fshatarin e vorfën s’e shpëton as beu as reshperi (tregtari), por ishin pikërisht këta, feudo-borgjezia, që e shfytëzonin, i banin vorrin.[1]

E pak më tej :

Ja, pra, çka asht themelore: forca e bashkimit të të vorfënve kundër klasave sunduese, vetë qeveria antipopullore zogiste, ma parë, e vetë Italia pushtuese, ma tutje.Këtë ide themelore autori e ka dhanë tue pasqyrue me realizëm me vërtetësi të thellë, nji vit jetë shqiptare, të fshatarëve të Myzeqesë.[2]

Siç shihet, kjo mënyrë vështrimi që ishte standard i vlerësimit të letërsisë në atë kohë, nuk e përfill veprën si një tekst më vete dhe nuk e vështron atë si një areal ku ndeshen pasione, ku ndërtohen personazhe imagjinare që janë zgjatime të imazheve nganjëherë surreale të autorit. Është e vërtetë se konteksti mbi të cilin vendosen këta personazhe, zotërohej nga padrejtësitë e nga shfrytëzimi, por qëllimi i autorit nuk ka qenë të tregojë vetëm këtë dramë shoqërore. Sipas meje, ai ka qenë i tërhequr, i shtyrë e i frymëzuar nga magjia e pasioneve, e mëkateve dhe virtyteve që lëvrijnë në këtë kontekst. Kjo vepër, sipas mendimit tim, do të mbetej e pandriçuar mirë nëse nuk do ta vështronim më parë si një entitet trillues, si një realitet që nuk ngjet me botën reale, si një utopi që ka vlerë vetëm përsa kohë që është një trillim i autorit. Natyrisht, këtu, nuk është rasti dhe as vendi për t’u shtyrë më tej në teoritë e narracionit, sepse do ta kapërcenim objektin dhe analiza do të bëhej cerebrale. Megjithatë, gjej rastin të përmend se letërsia e shkruar në vitet e socializmit ka nevojë të tregohet edhe në një formë tjetër për t’u kuptuar më mirë si tekst dhe për të ndriçuar më qartë raportin e zërit off me zërin on, për të marrë vesh më mirë rolin e autorit të tekstit dhe rrëfyesit dhe, në fund fare, për të kuptuar më mirë nëse autorët e realizmit socialist rrëfenin ngjarjen duke ilustruar një tekst të shkruar për të apo ndërtonin vetë një të tillë, duke mos iu bindur atij teksti të shkruar më parë. Duke e lexuar me këtë sy dhe duke pasur parasysh se ai është botuar para pesëdhjetë e katër vjetësh, në fillim në revistën «Nëntori» në vitin 1964, e pastaj si libër më vete me pjesë, vura re se ky roman nuk duket se është shkruar nën trysninë e realizmit socialist dhe është më shumë një narrativë natyraliste që ndërtohet jo aq nga shtysa për të vizatuar mjerimin, gjendjen e vështirë të fshatarësisë, ndarjen klasore, shfrytëzimin etj. Ky roman është shkruar nën një shtytje tjetër, mendoj unë. Rrëfimin këtu e vë në lëvizje pasioni, erosi dhe vdekja, thanatosi. Autorin e magjeps më shumë mënyra se si banorët e kësaj zone e rrëfejnë vetveten, vendin dhe jetën e tyre. Ata ndihen sikur janë peng të një fati të vendosur më parë dhe gjithçka që ndodh në jetën që çojnë, e ka një arsye. Kjo gjendet në librin e madh të përvojës së tyre që ata e rrëfejnë,sidomos, në momente kënaqësish, si ato kur mblidhen nëpër dreka, në vizita miqsh apo në vendtakime të tjera, si në raste fatkeqësish, në sheshin e kishës pas një përmbytjeje ose në pushimet pas ditëve të punës apo netëve të kujdesit për tokën e të mbjellat.

Siç e kam thënë që në titull, analiza që po i bëj romanit «Lumi i vdekur» është një përpjekje për ta intepretuar tekstin dhe për ta shpjeguar atë sipas kritikës semiologjike. Në themel të saj, ashtu siç e ka aplikuar atë sidomos Umberto Eko në studimet e tij, qëndron kuptimi se teksti është një shenjë që ka të shenjuarin dhe shenjuesin. I shenjuari në këtë roman është jeta e banorëve në një fshat të Myzeqesë me emrin Trokth. Për ta treguar atë, autori ka ndërtuar një personazh me emrin Pilo Shpiragu dhe, duke paraqitur fatin e tij brenda harkut kohor të një viti, përkatësisht në vitin 1939, ai ka ndërtuar një roman ku lëvrijnë pasione, ide, fate njerëzish dhe arsyetime për jetën e vdekjen. Ka zbuluar mënyrën se si këta banorë e jetojnë, e interpretojnë dhe e rrëfejnë jetën, të bindur që fatin e tyre e përcakton lakmia dhe mëkati. Ndërsa, fataliteti është përcaktuar qysh atëherë kur Lumi i Vdekur, sipas legjendës, një behar shteroi, sepse banorët e kishin mallkuar dimrin e mëparshëm kur ai pat përmbytur tokat anash tij. Në shenjë hakmarrjeje, Lumi i Vdekur ndërroi drejtim dhe, në vend që të rridhte nga lart poshtë në det, një ditë, kur moti u nxi dhe shirat errësuan vendin, ai u ngjall dhe u ngjit nga deti lart në fshat duke përmbytur gjithçka dhe duke i kthyer tokat e buta të fshatit që dikur quhej Lumlumthi, në toka me kripë ku asgjë nuk mund të mbillej dhe fshati u quajt Trokth.

Dallimi mes fiksionit dhe realitetit jo vetëm në roman, por edhe në art, në përgjithësi, është një çështje e debatueshme. Por të gjithë bashkohen në një pikë se romani është një rrëfim i trilluar mbi ngjarje dhe marrëdhënie që u binden ideve, emocioneve dhe imazheve të autorit. E vetmja gjë që e lidh utopinë e romanit, pra vendin irreal ku ndodhin ngjarjet me realitetin është mimesis-i, imitimi, në kuptimin që shkrimtari tregon ngjarje, pasione, veprime dhe personazhe që janë si të atyre që jetojnë në tokë, pra që ngjasin me ta edhe në rastet kur ai ndërton figura imagjinare si pjellë të fantazisë, si mund të jetë fjala vjen veprimi dhe personazhi në filmin «Avatar», edhe në këtë rast, pasionet dhe emocionet e tyre ngjajnë me ato të njerëzve, sepse parimi organizues i narrativës është mimesis-i që tregoi në fillim Aristoteli.

Për ta zbërthyer këtë utopi, pra, për të kuptuar dhe për ta shijuar më mirë kënaqësinë apo për ta ndier më shumë catharsisin, ose efektin që prodhon paraqitje e këtij realiteti fiktiv, na duhet të zbërthejmë shënjueshmërinë e romanit, pra na duhet të tregojnë se në ç’mënyrë e ka thurur intrigën ai dhe me çfarë mjetesh stilistikore e semantike e ka përfunduar atë. Në këtë rast unë e kam vënë veten time në rolin e figurës së tretë që mbyll veprën sipas Jauss, që është lexuesi. Në këtë analizë unë e kam ndjekur rrëfimin e autorit hap pas hapi, duke u munduar t’i qëndroj besnik imazhit ose rrëfimit si në ëndërr. Dhe, në disa raste, bashkë me autorin përpiqem të rrëfej atë që nuk duket në roman ose ta theksoj atë që shfaqet me një dritë më të fortë.

Romanin nisa ta rilexoj para gjashtë muajsh dhe, dora-dorës, mbeta peng i tij e nisa të nënvizoj të gjithë strukturën dhe elementet me të cilat është ndërtuar imazhi, pra shenjueshmëria. Vura re se kjo ngrehinë mbahet në këmbë nga tri arkitrarë të fuqishëm që janë bukuria, erosi, dhe vdekja.

Për ta theksuar më shumë idenë time, kam përmendur në fillim pritjen që i ka bërë këtij romani kritika zyrtare dhe kam cituar Mark Gurakuqin, i cili sheh te ky roman një traktat social që paraqet mjerimin e fshatarëve në dy periudha : nën regjimin e monarkisë dhe nën pushtimin italian. Besnik i kritikës sociomarksiste, Gurakuqi ka nënvizuar se qëllimi i autorit ka qenë të tregojë se kjo e keqe mund të shmanget vetëm nëse fshatarët bashkohen.

Ndërsa, siç do ta shohim edhe më pas, mua më duket se shenjueshmëria e këtij teksti është më e gjerë se kaq dhe qëllimi i autorit, siç më del nga ky vështrim, është të tregojë se në disa raste bukuria mund të jetë mallkim për atë që është i dënuar ta ketë pjesë të jetës së tij.

Në tekst, me germa kursive kam shënuar citimet e shumta dhe në fund edhe faqen nga janë hequr ato. Kam shënuar me germa bold, të zeza, ato fragmente që mua më duket se tregojnë më mirë kuptimin dhe shënjueshmërinë e tekstit dhe që mund të përdoren pastaj nga ata që duan t’i referohen apo duan të merren me romanin «Lumi i Vdekur».

Dhe, më në fund, ky vështrim është një nga leximet që mund t’i bëhet tekstit dhe ai as i përjashton interpretimet e tjera, por as i shpërfill.

 

Fragment nga libri « Erosi & Thanatosi në mjerim – një vështrim semiologjik për romanin « Lumi i Vdekur» të Jakov Xoxës.

Romani ka shumë faqe të bukura, por përshkrimi i ngjalljes së Lumit të Vdekur është, me të vërtetë, i magjishëm. Fillon shi, pastaj dëgjohet një zhurmë e llahtarshme. Gjithë këtë ngjarje autori e tregon duke zgjedhur hallkën më të dobët të subjektit, që është Rrapi, një lopar i vjetër dhe Leksi që po kullosin gjënë e gjallë në kënetë. Piloja, sa ka nisur shiu, dërgon Ndonin te Leksi. Babë e bir dhe një bari janë duke kullotur në kënetë. Ka filluar një shi i rrëmbyeshëm. Befas dëgjohet një uturimë dhe një zhurmë e llahtarshme nga deti. Në pamje të parë duket se jemi përballë një përmbytjeje të jashtëzakonshme, mirëpo autori këtë tragjedi të natyrës e transformon në një ndodhi në kufijtë e legjendës. Rrapi, që është më i vjetër dhe që e di se ç’po ndodh, thotë se deti po ngjall gjarprin, po ngjallet Lumi i Vdekur. Ndoshta është një fenomen i natyrës që nga një përmbytje e jashtëzakonshme ujërat nga deti ngjiten lart, por përmasat e jashtëzakonshme të kësaj kataklizmoje dhe përzierja e përjetimeve të banorëve me paragjykimet, besimet dhe fatet tragjike të tyre, e shndërron këtë dukuri në një legjendë dhe të gjithëve u kujtohet mallkimi që i kanë bërë dikur lumit, por tani duket se ai po ua kthen këtë mallkim dhe po hakmerret më shumë se sa e mendonin ata. Në përfytyrimin e tyre, ai është një gjarpër gjigand që po i ngjitet fshatit:

–  E dëgjon? – shënoi nga perëndimi! Është deti!… po rreh të ngjallë gjarprin!… O zot! Njëherë në një brez ngjan kjo, po kur ngjan… O Zot!
…
-U ngjall Lumi i vdekur, mjerë të gjallët! – klithi lopari me sa pati në kokë…
…
Leksi e Ndoni, ngrirë në mes të fushës s’i kuptuan fare fjalët e bariut.
…
Thirrjet e njerëzve u ndoqën nga britmat e kafshëve. Fusha u mbush me hingëllimat e pelave, me palljet e buallicave, me blegërimën e deleve dhe të shqerrave që kërkonin njëri-tjetrin nëpër tufan e mjegullimë. Një vajtim i përgjithshëm ngjethte mishtë e shtatit. Qante qielli, ulërinte deti, thërriste robi, blegërinte e pallte gjëja e gjallë.

Një valë uji, shtruar-shtruar, po i ngjitej fushës përpjetë, nga jugu në veri. Të dy, atë e bir, në mes të fushës lakuriqe, pa ditur nga t’ia mbanin e të kredhur në llahtarinë e thirrjes, që s’u dilte dot nga mendja, e që tani po merrte për ta një kuptim të vërtetë: «U ngjall Lumi i Vdekur!», nisën të dridheshin si purtekë nga athëtma që po u ngjitej kërcinjve e nga trëndja që po u zbriste zemrës poshtë. U prapsën të tmerruar kur panë si bënte ujët përpjetë, sikur nën këmbët e tyre të paskësh plasur ndonjë burim, po u zhytën më thellë.

– O zot, ç’është kjo kështu në Trokth! Ngjitet lumi andej nga zbret! – u tmerrua bariu nga Griza. (F. 289-290)

Ngjallja e Lumit të Vdekur shënon viktimën e parë, Ndonin, por për këtë autori do të na rrëfejë më vonë përmes përjetimeve të së ëmës, Dafinës. Dënimi i fatit është aq i madh, sa dikush shpërthen: «O Zot, ç’ke mos na i rrëfe!» Kisha është vendi më i ngritur dhe të gjithë braktisin kasollet dhe ngjiten atje në oborrin e saj. Pamjet janë të llahtarshme, njerëz mbi pullaze shtëpish, bagëti që lundrojnë të mbytura, por, sapo njerëzit mblidhen te sheshi i kishës, këtu ndërtohet një semantikë tjetër e utopisë së rrëfimit. Sheshi i kishës shndërrohet befas në një panair të çuditshëm karnavalesh njerëzore mbi ujë dhe secili zë vendin e vet në këtë hetereotipi. Nga pikëpamja e narrativës, këtu është me vend të përmendim se personazhet e romanit sjellin me vete në këtë panair romuzesh, debatesh, dialogësh që plasin sapo njerëzit zënë pozicionet e tyre, rolin dhe vendin që zënë ata në utopinë e romanit. Dhe ndarja apo identifikimi i tyre bëhet sipas vlerës që kanë në ligjërim. Këtu, të gjithë janë kthyer në kategori rrëfimi. Dallimi i parë është myzeqarë dhe muhaxhirë, jabanxhi/vendas, pastaj burrat dhe gratë. Një parim tjetër që përcakton marrëdhënien mes tyre, është edhe nderi. Dhe nga kjo pikëpamje, Vita është e përçmuara dhe objekti i fyerjes dhe i urrejtjes. Këtu shfaqet dhe një personazh tjetër, Zoga, grua e ve, e veja e djalit të xha Llazit. Duke parë kiametin e madh që u ka dërguar Zoti, të gjithë duan një kurban. Autori me mjeshtëri vizaton një ambient të marrë peng nga bestytnitë dhe paragjykimet. Tashmë të gjithë janë të bindur se fshati po vuan këto fatkeqësi për shkak të mëkatit, për shkak të Vitës. Dhe Zoga bën kërcënimin fatal. Ta mbytim në ujë, thotë ajo. Por pikërisht këtu nis kthesa në rrëfim dhe në këtë pikë Xoxe është i paarritshëm. Ai di ta kthejë rrëfimin nga projektimi tragjik në atë komik. Zoga, që ka marrë flamurin e ndëshkimit, nuk është aq e virgjër sa ç’hiqet dhe ajo ngjet më shumë me personazhet e ditëve tona, sidomos me ato që bartin hipokrizinë si armë për t’iu kundërvënë të tjerëve.

– Ti moj ma hap gojën e më flet për kurvëri, ti e veja e xha Llazit, ti gojaçe e ndyrë.
….
– Po me priftin, kur nxorët sytë të dy, harrove?… E harron ti, po s’e harrojmë ne, pa. (F.308)

Dhe këtu rrëfimi ndryshon trajektore. Tragjedia e Lumit të Vdekur, përmbytja, ka mbetur atje në fushë, poshtë. Këtu lart, në skenën e improvizuar të kishës, shpërthen talenti i rrëfimit ironik dhe Vala i kujton Zogës historinë me priftin. Kjo është një ndër skenat më të bukura të romanit.

– Harrove ti kur i vajte paput atje ku po i këndonte trisahi tyt shoqi, te koka e varrit, e i the: (dhe Vala ndreqi zërin si të së Llazit) «Ja, një moshë me ty, o papu, e kisha atë të zi burrë, që më nxiu kaq të re. Na, hiq një burnut, për shpirt të tij, se ma donte keq këtë të shkretë !…» «Ik, moj, rrëzohu(e ktheu Vala zërin si të priftit), ai mbase hante edhe m…!» Mahere ti m’iu qase atij edhe më pranë, duke u këputur më dysh nga lajkat, se të kishte lezet ty, një gruas së ve (dhe prapë e ndreqi zërin Vala). « Aman, papu, sot kam përshpirtjen e burrit, vërsnik me ty. Hajde në shtëpi, kur s’do të heqësh burnut këtu, të hipësh mbi dardhë e të kapshoç sa të dëndesh, se dhe im shoq, ndjesë pastë, ashtu ia hipte e i hante shumë të shkretat, sa harronte të zbriste. Hajde, hajde, papu, për shpirt të tij, mos ia prish… »

Është shumë vështirë të gjesh një ligjërim të tillë, me kaq ngjyrë dhe me kaq alegori brenda, ku analogjia e dardhës, e hipjes dhe kënaqësia nga ajo rrëfehen si mbulojë e kënaqësisë që vjen nga epshi. Tani të gjithë, burra e gra, thotë autori, e kanë harruar zemërimin e parë, ai ishte kthyer në gaz. Që të gjithë kishin harruar lumin, kasollet, gjënë, grizarakët dhe qeshnin e s’ngopeshin dot me atë që rrëfente Vala, sikur të kishin kohë që s’kishin bërë gaz. Mirëpo, Zoga e ofenduar i përgjigjet:

– Tyt, moj gojëkëllirë! Unë lidha të ritë e mi me këtë djalë, ty s’të vjen keq të më turpërosh kësisoj! – dhe e veja e xha Llazit ngriti të birin në duar.

– Po atë djalë, moj që e ma ngre ashtu ndër duar, harrove me cilë e ke?… Harron ti, po s’harron fshati, pa!…

Dhe këtu është skena finale, ajo që kulmon me bukurinë e gjetjes dhe me ironinë e pashoqe. Pikërisht kjo skenë më kishte mbetur në mendje si nëpër tym dhe kjo më nxiti të rimarr edhe njëherë në dorë këtë roman e të nis këtë aventurë.

– U më marrç pleshtat e djalit ! Unë me tim shoq e nisa e me tim shoq e bitisa që në gjalljetë tij, moj e pacipë!

– Me cilë e bitisë s’e di unë, po me cilë e nise e di gjithë fshati, që të pa nuse me barkun te goja.

Nga të katër anët plasi një gaz i fortë që tronditi themelet e foltores dhe trazoi ujët e lumit, sikur me këtë që tha Vala të kishin qenë të gjithë me një mendje.

Po e veja e xha Llazit, që s’kishte ku të futej, ngriti foshnjen përpjetë, sikur kërkonte të fshihej pas tij.

Ahere Vala këmbeu zërin si të Zogës, nisi ta qëllonte me numërimin e muajve të barrës, të së Llazit:

– Ja, më thuaj edhe ti, o burrë… A s’u martuaç në mars?… Në mars… nashti, marsi, shilarsi dhe ai që e mbarsi, a nuk bëjnë tre?…Tre… – dhe nisi të përthyente lart, që ta shihnin bota, gishtërinjtë e dorës së mëngjër. – Prilli, bandilli dhe ai që e mbilli…a nuk bëjne gjashtë? Gjashtë!… Kur vajti te numri gjashtë kaloi nga njëra dorë në tjetrën dhe vazhdoi prapë llogarinë e saj:

-Thamë gjashtë? Gjashtë… Maj, marshallai dhe ai që mbaj… a nuk bëjnë nëntë? Nëntë plot!… Ça thotë mahere fshati, për pëllumbin tim që i ngjan babagjyshit në vend?

Gratë dhe burrat ia dhanë gazit me lot. (F. 316)

Kjo është një nga skenat më të bukura të romanit, ndërtuar në formën e një komedie që shfaqet në një amfiteatër të zymtë. Gazi dhe ironia, humori brilant dhe përqeshja me nderin të kujton shoqëritë postmoderne që janë çliruar nga klishetë e ngurta të dogmës sociale dhe adulterin apo kurvërinë e përdorin si një stilemë që personazhin duket sikur e ruan, duke e përqeshur e ironizuar, por nuk e djeg në zjarrin e dhunës verbale apo edhe në zjarrin e kodeve të nderit. Në anë tjetër, stili kontrastues. Pikërisht kur toni i rrëfimit bëhet i zymtë dhe notat tragjike e mbysin ngjarjen, autori ndërton një skenë tjetër dhe i vendos personazhet e tij që të recitojnë komedinë e jetës së tyre dhe për këtë ka gati romanin tjetër, atë të narrativës së traditës së rrëfimit gojor të zonës që ai e njeh në mënyrë brilante.

Kur të gjithë kujtojnë se rrëfimi ka marrë një drejtim që mund ta komplikojë vijimin e rrëfimit, autori, zemërimin e Zogës, pas asaj që i bëri Vala, e tret me shpejtësi dhe na kujton të gjithëve se ky panair  i personazheve tragjikomikë që e rrëfejnë fatin e tyre herë me tragjizëm dhe pastaj me vetironi, nuk beson shumë te klishetë shoqërore të fanatizmit vrasës, siç jemi mësuar ta njohim ne. Gjithçka mbyllet këtu dhe veprimi zhvendoset jashtë te uji, që po përmbyt çdo gjë dhe te Vita që u bë shkak i kësaj shfaqjeje. Ndaj e nxjerr kamerën e tij jashtë sheshit të kishës dhe ndërton një skenë tjetër për ta futur në veprim edhe Vitën. Pak më sipër, Zoga, si e ndërkryer, duke mallkuar Vitën, kërkoi që ta hidhnin në ujë e ta mbytnin sepse mëkatet e saj i kishin sjellë tragjedi fshatit. Pas kësaj, Vala rrëfeu romanin dhe kuptimin e mëkatit në një areal ku nderi nuk është një tabu, përkundrazi, loja me të është një semantikë e mrekullueshme që shenjon ndjeshmërinë dhe përjetimin gazmor për ato tema që në pamje të parë duket sikur e mpijnë jetën. Në fakt, qëndrimi ndaj erosit bëhet, edhe në këtë rast, një kriter estetik për të na rrëfyer një ambient të çlirët dhe të mbushur me dëshirën për të qeshur edhe atëherë kur fati i shtyn ata banorë drejt vdekjes.

Befas, sheshi i fshatit përmbytet nga uji që ngjitet lart dhe të gjithë zihen në befasi. Merr përpara gjithçka dhe, në një moment, foshnja e Zogës i shpëton nga duart së ëmës dhe gati mbytet, por Vita hidhet dhe e shpëton. Gjithçka ndryshon dhe tani armiqtë e dikurshëm bëhen miq.

Ndërkaq, pas shumë peripecish, në kishë ka ardhur edhe prifti. Ai është lënë pak mënjanë nga fshatarët që kanë nxituar të ndihmojnë njëri-tjetrin që të ngjiten lart, por jo priftin. Me të ardhur aty, ai përpiqet të zërë vendin në ligjërim, sepse sheshi i kishës është shndërruar tashmë në një teatër ku personazhet recitojnë jo vetëm fatin e tyre, por edhe dukuri të moralit, të fatit dhe të gjendjes së rëndë. Prifti ka monopolin e të vërtetave hyjnore, ai është ndërmjetësi me atë që përcakton fatin e njerëzve në tokë. Mirëpo, banorët edhe priftin e marrin me të qeshur. Është mjaft interesante dhe e bukur të shikosh këtë marrëdhënie mes priftit dhe besimtarëve të tij. Kriteri që i bashkon ata, është dyshimi dhe qesëndia. Mes tyre duket sikur ka një garë të heshtur se kush e zotëron më shumë artin e bindjes, prifti që luan edhe me rolin e tij si njohës i testamentit dhe i të fshehtave të Perëndisë apo fshatarët që, duke qenë mes qiellit dhe tokës, e kuptojnë më mirë se çfarë ju sjell Perëndia dhe çfarë i shkakton robi fatit të tij. Kjo sfidë mes rrëfimeve të priftit dhe romuzeve apo batutave që hedhin fshatarët, vizaton një roman ku të gjithë dyshojnë te të gjithë dhe ku gjithçka filtrohet në mushtin e ironisë dhe humorit. Edhe prifti bëhet simpatik sepse edhe ai trillon me humor të vërteta që justifikojnë mjerimin dhe fatalitetin e paradokseve të atij fshati.  Në disa raste, dialogët e fshatarëve me priftin paraqesin edhe diegjezën e re të kuptimit revolucionar të kohës.

– A nuk më shkoqit njëherë, o papu, si ngjau kjo punë me këtë perëndinë tonë. Në behar na thanë buzët për një pikë shi, në dimër në mbyt në ujë!… (F. 316)

Nuk është vështirë të kuptohet këtu cinizmi mosbesues dhe një lloj ateizmi, karakteristikë e ligjërimit të mëvonshëm, që vë në dyshim dogmën. Mirëpo, autori nuk dorëzohet dhe kalon sa nga figura e atij që pyeti, te ajo e priftit. Papu bën këtu një arsyetim të shkëlqyer plot ironi e humor dhe cinizmin ateist të fshatarëve e sfidon me ironinë brilante. Në fakt, është autori që i përplas të dyja palët në sheshin e një ligjërimi magjepsës që i përket romanit popullor, të cilin ai e ka zbuluar dhe po na e rrëfen. Si personazh, autori thotë se prifti ishte mjeshtër i paravolive.

– Dëgjoni, o të bekuar, si ka rrjedhur kjo punë që habit Arqilenë e Tonxhit e na çudit dhe ne, të gjithë, se mendojmë e themi me vete: «po si kështu xhanëm, perëndia me aq barrë mend, bën këto punë robi të pavend!…» Po shyqyr që na e bëri këtë pyetje Arqileja sot që ta shkoqit unë e të merrni vesh edhe ju.

Njëherë në kohët e lashta, ka qenë vakt behari atëhere, na mblidhen robt e Perëndisë e na i dërgojnë një lutje zotit që t’u çojë disa ore me shi, se të lashtat e të vonat u mbetën bitërr nga vapa. Po ju e dini, o të bekuar, sa larg është Perëndia këtej. Lutja na arrin në qiell pas tre muajsh. Do të thoni ju: «Sa shumë!» Jo, o të uruar, s’qe dhe aq shumë, po engjëjt, megjithëse kanë krahë, nuk janë gjithnjë të shpejtë, se kanë miliona e miliona lutje për t’i parë e vënë në radhë. Kështu, ia paraqitën rixhanë të madhit, pas tre muajsh të tjerë, domethënë pas gjashtë muajsh, kohë dimri.

– Shi kërkojnë?- pyeti perëndia, për t’u siguruar, se i vinte çudi që njerëzia kërkojnë shi në dimër.

– Po, shi, i gjithëfuqishëm, – iu përgjigjën engjëjt.

– Lëshoni shiun e le të rrjedhin qiejt – urdhëroi perëndia e kënaqur që po u plotësonte dëshirën robëve të tij.

E, që thoni ju, u hapën menjëherë gjithë musllukët e qiellit, ata më të mëdhenjtë, si musllukët e vozave kuintalçe të nartiotëve dhe bota u bë ujë…po ç’e do që kishte ikur vera, asnjeriu s’i lipsej më ujë, se fusha ishte bërë det nga shirat e stinës së dimrit.
…
Dhe që atëhere njerëzit vazhdimisht i bëjnë lutje perëndisë në verë të ndërpresë vapën e madhe, në dimër të reshtë shiun e dendur e vazhdimisht lutjet i bien në dorë me gjashtë muaj vonesë. E që atëhere ka mbetur që dimrit të mbytemi e verës të piqemi… (F. 316-317)

Njerëzia mbledhur aty ia plasën gazit, por dhe prifti u kënaq nga shkoqitja hokatare që dha.

Mirëpo vetëm kaq, sepse autori e hedh vështrimin tani tej fushës së përmbytur. Prifti ishte ngjitur në kambanare dhe ajo po ushtonte me një tingull të përzishëm vdekjeje që të ngjethte mishtë. Gratë ia dhanë vajit. Përpara, thotë autori, nuk kishte asnjë arkivol të zi që të mbështillte këta tinguj të llahtarshëm vdekjeje. Sot, edhe gropat e varreve të reja ishin mbushur dhe zhdukur nga përmbytja e Lumit të Vdekur.

(c) 2020, Ilir Yzeiri. Të gjitha të drejtat të rezervuara.

---

[1] Mark Gurakuqi, Mbi romanin « Lumi i Vdekur » të Jakov Xoxës, « Zëri i Rinisë, 26 maj 1965.

[2] Po ai, po aty.