Pas disa ideve themelore të ndërgjegjes kombëtare që pamë në artikujt e kaluar, një aspekt më i veçantë, por po aq i rëndësishëm, i shoqërisë amerikane është idealizimi i sistemit të sipërmarrjes së lirë. Për këtë konteksti historik ishte zhvillimi i vrullshëm i ekonomisë në kapërcyell të shekujve XIX-XX, kur tregu i lirë e i parregulluar filloi të shihej si mënyra e vetme dhe e natyrshme e zhvillimit të shoqërisë, në përputhje të plotë me atë se “gjërat janë ashtu siç duhet të jenë”. Pati edhe disa faktorë objektivë që ndikuan në tiparet e theksuara individualiste të sistemit në fjalë, si popullsia e rrallë dhe e izoluar, distancat e mëdha, apo larmia e përbërjes etnike, racore e fetare të vendit, që shtonte mosbesimin ndërmjet krahinave të ndryshme. Por ishte ideja e “shtetit natyror” ajo që dha ndihmesën kryesore në justifikimin dhe idealizimin e tregut e të sipërmarrjes së lirë.

Autorë të ndryshëm në fund të shekullit XIX theksonin se Perëndia ja kishte dhënë njeriut dëshirën e zotërimit të gjërave me një qëllim të mirë e fisnik, dhe se “kërkimi e grumbullimi i pasurisë është shenjë e një karakteri natyral, të fortë e të fuqishëm, aq e natyrshme për njeriun sa dhe shtrirja e rrënjëve për pemën”. Prirja e paepur për ekspansion argumentohej si diçka natyrore, po ashtu kërkimi i tregjeve e mundësive të reja të investimit konsiderohej si ligj po aq natyror i zhvillimit të ekonomisë dhe të racës. Konfirmohej kështu përsëri ajo që shqyrtuam në artikullin për “shtetin natyror”, d.m.th. që ata që i referoheshin “natyrës dhe Zotit të natyrës” gjenin tek natyra atë që kërkonin. Kjo edhe sepse në fakt ideja e “shtetit natyror” ishte asokohe aq e fuqishme saqë çdo element i kulturës amerikane dukej sikur pasqyronte një farë të vërtete të vetëkuptueshme.

Edhe “populli i zgjedhur” pati një rol të posaçëm në argumentet për tregun e lirë e të pakontrolluar, sidomos si pasojë e Luftës Civile. Pamë se edhe Veriu edhe Jugu hynë në luftë duke besuar secila në qenien popull i zgjedhur, me kauzë të sanksionuar nga Zoti, e me bindje të patundur për fitore të shpejtë. Konflikti mbaroi me fitoren e Veriut dhe pati si efekt zhvillimin e vrullshëm ekonomik, shtimin e madh të popullsisë në qytete dhe grumbullimin e pasurisë në nivele të papara. Meqë në Jug disfata u shoqërua me një periudhë të gjatë varfërie të skajshme, e gjithë kjo u interpretua si dëshmi të bekimit të Zotit për kauzën e Veriut. E tillë u quajt edhe dalja në skenë e një numri individësh të shquar që grumbulluan pasuri të mëdha në procesin e industrializimit, si Morgan, Carnegie, Rockefeller, Vanderbilt etj. Ndërkaq vërshimi i gati 14 milion imigrantëve ndërmjet viteve 1865-1900 krijoi ofertë të tepërt për krahë pune, me varësinë e plotë të të punësuarve nga pronarët, pa asnjë pretendim për kushte të mira pune (këtë e përshkruan mjeshtërisht autori Upton Sinclair në romanin e famshëm “Xhungla”, të përkthyer edhe në shqip).

Në këtë kohë pabarazie të theksuar, në Shtetet e Bashkuara filloi të predikohej një ideologji që interpretonte pasurimin e individëve si dëshmi të bekimit të Zotit. Meqë Veriu siç thamë e shikonte pasurinë e vet si shpërblim për drejtësinë e kauzës kombëtare, ishte e lehtë të kalohej tek i njëjti interpretim edhe për pasurinë e individëve. Dhe ashtu si Jugu që ishte dënuar prej Zotit për arsye të skllavërisë, edhe varfëria e masave në qytetet veriore u interpretua si ndëshkim për përtacinë apo dështimin e tyre moral. Duket pra që barazimi i pasurisë me ndershmërinë e i varfërisë me mëkatin ishte i kuptueshëm në kontekstin e ideve që kemi trajtuar më parë. Nëse Amerika i ofronte gjithkujt mundësi të barabarta, e nëse sipërmarrja e lirë ishte krejt natyrore dhe e sanksionuar nga Zoti, atëherë rrjedhimi logjik do të ishte që, për ata që dështonin, fajin e kishin ata vetë e askush tjetër. Ky ishte thelbi i të ashtuquajturit “ungjill të pasurisë”, një ide dominuese ndër elitat amerikane prej mbarimit të Luftës Civile deri në fillimet e shekullit XX.

Një shumicë e madhe predikimesh të kohës (si mesazhi tepër popullor ‘Hektarët prej diamanti’ i pastorit R. Conwell) pasqyronin të njëjtën ide themelore, atë që ndershmëria e individit sillte bekimin prej Zotit në formë të mirash materiale, ndërsa përtacia, pija e shthurja morale kishin pasojë mallkimin hyjnor në formën e varfërisë. Kemi pra një transformim rrënjësor të konceptit të “popullit të zgjedhur”, sepse versioni i vjetër i besëlidhjes me Zotin në shkallë vendi zëvendësohej me besëlidhjen individuale, të karakterizuar nga “individët e zgjedhur”.

Ndërkaq edhe teoria e evolucionit ndikoi në një ndryshim tjetër të vetë idesë së zgjedhjes, e kjo sidomos nëpërmjet filozofit anglez Herbert Spencer, i cili e shtriu parimin e “mbijetesës së më të aftit” edhe në fushën sociale. Ky “darvinizëm social” u përhap me shpejtësi në Shtetet e Bashkuara, dhe më 1889 Andrew Carnegie, industrialist e filantrop i shquar, botoi artikullin e rëndësishëm “Pasuria”. Mbështetur tek parimet e Spencer, autori pasqyron me besnikëri botëkuptimin e shoqërisë së lartë të kohës, dhe thelbin e dukurisë për të cilën po flasim. Ai argumentonte se “për përparimin e racës është më mirë që shtëpitë e një pakice të jenë plot me lukset e qytetërimit, se sa të mos kemi asnjë shtëpi të tillë”, se “ligji i konkurrencës është i dobishëm për racën në përgjithësi, sepse siguron mbijetesën e më të aftëve në çdo sektor” dhe se “i gjithë qytetërimi mbështetet në shenjtërinë e pronës”. Ky “ungjill i vërtetë i pasurisë” do të çonte detyrimisht një ditë tek zgjidhja e problemit të varfërisë dhe tek “paqja mbi tokë e vullneti i mirë mes njerëzve”.

Artikulli i Carnegie e shprehte fare qartë “ungjillin e pasurisë” të fundshekullit XIX, dhe duket që “shenjtëria e pronës” është kryesore në argumentin e tij, e rrjedhimisht edhe sipërmarrja e lirë si një rend natyror i sanksionuar nga Zoti. Ideja e “individëve të zgjedhur” është e pranishme, sepse flitet për “shtëpitë e një pakice”, ndërsa ajo e “shtetit natyror” duket në paraqitjen e tregut të lirë si të mbështetur në ligjin natyror e konstant të konkurrencës. Ky bashkim i “shtetit natyror” me “individët e zgjedhur” e bënte dyfishe zgjedhjen e këtyre të fundit: prej Zotit sepse ishin të virtytshëm, dhe prej natyrës sepse ishin të aftë. Edhe mallkimi për të tjerët ishte gjithaq i dyfishtë: prej Zotit për mangësitë morale (përtacinë), e prej natyrës për shkak të paaftësisë për të konkurruar. Pikërisht konkurrenca e lirë dhe mbijetesa e më të aftëve do të çonin, sipas Carnegie, në zhdukjen e varfërisë e në epokën e lumtur të “paqes mbi tokë”. Autori me idealizëm i supozonte të pasurit si të virtytshëm, duke i quajtur vetëm “administratorë në emër të të varfërve”. Ai vetë e dha në fakt shembullin personal të një idealizmi të tillë duke e zbatuar deri në fund atë që predikonte e duke ja kushtuar pothuaj krejt pasurinë e tij veprave të bamirësisë.

Në mënyrë të kuptueshme shtresat e privilegjuara të kohës e mbështesnin këtë idealizim të sistemit ekonomik amerikan, dhe arsyetimet për zgjedhjen e dyfishtë të pakicës së virtytshme për të dalë fitimtare në treg, e të shumicës mëkatare për të dështuar. Por nga ana tjetër, kundërshtime të mëdha u ngritën nga disa grupe të rëndësishme, siç ishin lëvizja punëtore, dhe lëvizja kristiane e “ungjillit social”. Vitet 1880 shënuan sidomos ashpërsimin e ndjeshëm të konflikteve mes punëtorëve e punëdhënësve, ku vend të veçantë zenë protestat e mëdha të majit 1886 në Chicago (nga gjen zanafillën edhe festa e 1 majit). Kjo situatë e rënduar tregonte se nga perspektiva e punëtorëve, i famshmi ligj i konkurrencës s’ishte as i shenjtë e as i bazuar në rendin e natyrshëm të gjërave. Po ashtu tregu i lirë e i parregulluar s’po sillte ndonjë epokë të lumtur apo zhdukjen e varfërisë, por përkundrazi mungesa e vuajtje, dhe prandaj sindikatat e kundërshtonin me forcë vënien e të drejtave të pronës mbi ato të vetë njeriut.

Megjithë përhapjen e “ungjillit të pasurisë” të veshur qartësisht në terma fetare, burimi më i fuqishëm i kritikave ndaj sistemit u bënë në fakt besimtarët kristianë. Duke e cilësuar atë si ideologji të rreme e si përmbysje të moralit kristian, shumë anëtarë të kishave katolike e protestante u angazhuan fuqimisht në një lëvizje kundërproteste që u njoh me emrin “ungjilli social”. Veprimtarët e saj shpallnin se duhej kthyer “forca shpirtërore e kristianizmit kundër materializmit dhe adhurimit të parasë”, ndërsa kishat kristiane duhej të përfshiheshin në përpjekje madhore për të zbutur krizën sociale duke ndihmuar të varfrit me ushqime, veshje e kujdes shëndetësor. Këta besimtarë theksonin se “diferencat ndërmjet shtresave të shoqërisë janë krijime të njeriut, jo të Zotit”, e prandaj kundërshtimi i “mëkatit shoqëror”, të mishëruar nga shfrytëzimi e nga dallimet e mëdha sociale, ishte për ta po aq me rëndësi sa edhe kundërshtimi i mëkatit personal. Por e rëndësishme në morinë e kritikave ndaj teprimeve të sistemit është se pothuaj të gjithë autorët e tyre, si nga radhët e besimtarëve kristianë, të lëvizjes punëtore, apo të pakicave me ngjyrë, e ruajtën besimin e tyre tek shpresat e premtimet e kredos amerikane.

Pikërisht ky fakt, pra besimi tek sistemi amerikan edhe nga ana e atyre që vuanin padrejtësitë e tij, nënvizon edhe një herë paradoksin e ideve bazë të ndërgjegjes kombëtare amerikane. Megjithëse ato ide shpesh janë korruptuar dhe kanë errësuar parimet e kredos amerikane, kjo e fundit përsëri qëndron në plot kuptimin e saj si një vizion i fuqishëm për barazinë e njerëzve e për të drejtat e tyre themelore të patjetërsueshme. Dhe e vërteta është se shumë gjëra kanë ndryshuar në Amerikë qysh nga fillimet e shekullit të kaluar dhe tregu i lirë e i parregulluar është lënë tashmë pas, krahas me zbatimin e masave e politikave për mbrojtjen e shtresave të paprivilegjuara nga shfrytëzimi. Shtetet e Bashkuara janë bërë vendi i mundësive për të gjithë në plot kuptimin e fjalës, dhe po ashtu, qysh prej viteve ’50-’60 zezakët e pakicat e tjera me ngjyrë kanë parë përmirësimin e ndjeshëm të gjendjes së tyre materiale.

Por nga ana tjetër shumë gjëra s’kanë ndryshuar, dhe disa nga idetë që mbështetën zhvillimin e vrullshëm të tregut të pakontrolluar në fund të shekullit XIX janë të pranishme edhe sot, duke justifikuar veprime që çojnë në skandale si ato të viteve 2001-2002, apo të krizës së fundit financiare të vitit 2008. Për shkak të korrupsionit e të këtyre skandaleve, pakkush do të ishte sot dakord me tezën se “ata që pasurohen janë më të ndershmit e qytetit”, por nga ana tjetër po aq të paktë janë edhe ata që do të kundërshtonin idenë se të varfrit e kanë vetë fajin për gjendjen ku ndodhen. Edhe e ashtuquajtura “ëndrra amerikane” vazhdon të përkufizohet në terma të zotërimit të sa më shumë të mirave materiale, e prandaj mjaft pastorë e mendimtarë kristianë kanë vënë në dukje se një obsesion i tillë ushqen individualizmin e skajshëm, që është padyshim në dëm të shëndetit moral të kombit e në kundërshtim me karakterin kristian të Amerikës. Shprehje e këtyre tipareve individualiste ishte edhe dalja e lëvizjes Tea Party si fraksion brenda Partisë Republikane në vitin 2009, lëvizje e cila është prononcuar për privatizime masive, duke kundërshtuar çdo ndërhyrje rregulluese nga ana e shtetit e përgjithësisht çdo politikë të fokusuar sadopak tek e mira publike. Pikëpamjeve të tilla po u bën jehonë edhe administrata e re presidentit Trump që është shprehur për zvogëlim masiv të rolit të shtetit e për pakësim drastik të ligjeve e rregullave në fushën ekonomike.

Mund të themi si përfundim se në kuadrin e koncepteve bazë që po trajtojmë në këtë cikël shkrimesh, çështja përsëri është ajo e absolutizimit e idealizimit të tyre. Edhe ideja e tregut të lirë ka pësuar disa herë një fat të tillë e është çuar në ekstrem, dhe, duke pasur parasysh se kredoja amerikane nuk u referohet vetëm shtresave të pasura e të mesme, por të gjithë njerëzve, pikërisht këtu qëndron edhe një nga sfidat më të mëdha të zbatimit të saj.