nga Artan Sadiku

Nuk është e vështirë të vëresh një fascinim të shtuar në hapësirën publike shqiptare me vlerat vetanake, fascinim i manifestuar veçanërisht me sukseset e fundit ndërkombëtare.

Përtej karnavalitetit rrugor dhe mediatik, një ri-mobilizim i tillë kulturor nuk guxon të lihet të kalërojë lirshëm mbi konglomeratin e opinioneve latente kulturore. Rishikimi kritik i një tendence të tillë nënkupton rivendosjen e referencave përmes të cilave mund të ndërtohet një debat i suksesshëm.  Debat që e lufton mundësinë e përqafimit kolektiv të narracionit arkaik të cilin ky fascinim, me apo pa dashje, e inauguron. Duke pranuar që asnjë kritikë transformative nuk mund të ndërtohet duke sulmuar premisat abstrakte mbi të cilat ngrihet realiteti i sotëm shoqëror, qëllimi i këtij debati është hapja drejt jetës së përditshme, jetës së hipermediatizuar, të inflacionuar nga debati dhe stërngopur nga spektakli. Pikënisja kritike e tij qëndron në vendosjen e një pozicioni fillestar, matës për argumentet që mund të pasojnë. Dhe kjo pikënisje është vetë jeta e përditshme.

Duke qenë se përvoja e tranzicionit e modelon në masë mbizotëruese realitetin e sotëm shoqëror, materia kulturore me të cilën ndërtohen narracionet dhe përvojat e reja garuese është gjithmonë e gërmuar nga bërlloku klasor, social dhe politik i prodhuar si efekt kryesor i këtij procesi. Mbi gërmadhat e socializmit të dikurshëm, ideologjia konsumuese e tregut të ri integron dy trajta, në dukje kundërthënëse, por efektivisht mbindërtuese: (a) individualizimin e kërkesës në formë modelimi subjektiv distinktiv – përhapja e stileve të nduarnduarshme dhe (b) rikthimin e formave arkaike si mjedis i krijimit dhe konsumimit të përbërjes tregtare – ritet konsumuese familjare, mobilizimi kolektiv kombëtar i ndjekur hap pas hapi nga sponsorët mediatikë, etj. Përderisa të dy trajtat janë përbërës të një procesi global të kodimit kapitalist, trajta e dytë mund të analizohet në një debat lokal për arsye se referencat mbi të cilat ajo mobilizohet i takojnë kulturës lokale. Duke mos harruar që edhe kjo trajtë u nënshtrohet gjesteve universale ideologjike, ky debat ka, gjithmonë-veçmë, potencialin të jetë pjesë e një diskursi universal dhe universalist.

Duke pranuar që nuk ka asgjë speciale në riatdhesimin e një segmenti popullor specifik, edhe pse shpesh të bastarduar, në kontekstin bashkëkohor shqiptar, jemi të çliruar nga rreziku i zhvillimit të një argumenti autoracist. Modele të njëjta riatdhesimi gjenden gjithandej në Ballkan por dhe në Europë. Argumenti specifik i këtij debati më tej ndërtohet mbi përmbajtjen kulturore që riprodhohet në hapësirën publike shqiptare, duke mos tentuar asnjë gram të esencializimit të tij si një diskurs rreth një problemi ekskluzivisht shqiptar. Pasi që vendosëm pikënisjen në jetën e përditshme, skicimi i jetës shqiptare në përditshmërinë e saj krijon një reliev të denjë për kolonizim të menjëhershëm në shtresat e tij të sipërme. Këto janë shtresat më të lehta për tu kolonizuar, por njëherazi janë dhe ngelin territoret më jostabile për referencim kulturor. Një interpretim i mundshëm i lajthimit kolektiv që gjithmonë ndodh përmes përmbajtjeve veçmë të valorizuara mediatike, mund të jetë etja imediate për Leitkultur, për konsum të cekët kulturor. Konsum që zgjat pak dhe përjetohet në intensitet të lartë. Një përshkrim i tillë do të ishte i përshtatshëm për të njoftuar një ndryshim thelbësor subjektiv dhe mu këtu qëndron thelbi i falsitetit të një procesi të tillë kolonizues.

Andaj, mobilizimi kolektiv rreth kualifikimit të kombëtares shqiptare në një proces dueli dramatik me kombëtaren e Serbisë mund të lexohet si një eufori e induktuar nga dy rrethana: (a) si një ekzaltim që kyçet në lojë në formën e një instinkti mbijetues i cili mundëson fluktuimin e mizerjes sociale me krenarinë kolektive, gjë që e bën përditshmërinë të shkrihet në këto intensitete – dhe përfundimisht të  durueshme dhe (b) si një rezultat i punës së vazhdueshme mediatike për të krijuar rezonancë të përbashkët ndërmjet grupeve me përditshmëri të ndryshme sociale.

 

Shembulli i mësipërm është një lajm i keq për nacionalistët. Karnavali nacionalist në kohën e kartografisë së deterritorializuar digjitale nuk përmban asnjë element esencial mbi të cilin mund të ndërtohet një politikë përfaqësuese e idesë për autoktoni. “Autochtonous” – flamuri i fluturuar mbi Beograd, dhe më i shituri vitin e fundit në hapësirën shqiptare, shënon vetëm një simbol momental që referencon një spektakël mediatik. Intensiteti i afinitetit të manifestuar përfund lëvores simbolike/historike të tij, në instancë të fundit gjithmonë reflekton nivelin e profitit, kryesisht mediatik, të këtij intensiteti.

Prandaj, projektet nacionaliste sot janë filozofikisht të dështuara. Edhe pse në konstelacione të volitshme kushtesh ato mund të krijojnë dhe sakrifica reale njerëzore mbi të cilat mund të ndërtojnë narracion heroik, esenca nacionaliste sot është e pamundur. Kjo nuk do të thotë që politikat nacionaliste nuk mund të mobilizojnë masat për një kauzë esencializuese – kombëtare siç mund të ishte tundimi i Vetëvendosjes për bashkim kombëtar. Por, e vërteta të cilën këto projekte tentojnë ta përfaqësojnë mbart me vetë gjithmonë-veçmë një deficit thelbësor, atë që kauzat arkaike mobilizohen nga një element që përfaqëson një esencialitet tjetër – atë të këmbimit të valorizuar. Ky esencialitet që është një tjetër, gjithmonë i paraprin narracionit, sepse narracioni është vetëm një mjet i tij. Nacionalistët vazhdojnë të jenë gjithmonë-veçmë të tradhtuar brenda territorit të tyre, që vazhdimisht ik përtej në rrafshet skizofrenike kapitaliste. Prandaj pasioni nacionalist mbetet gjithnjë një guaskë e zbrazur e një politike që mund të ndërtonte konceptin e saj të popullit mbi të përditshmen e pa-ndërmjetësuar të tij, të treguar në paraqitjen e saj. E përditshmja gjithmonë është politikë e paraqitur drejt-për-së-drejti, ajo i bën bisht gjithmonë çdo tentimi për përfaqësim.

Atëherë, si mund të politizohen shtresat gjenerative të relievit kulturor shqiptar të përditshmërisë nëse ato të sipërmet ngelin jostabile dhe gjithmonë paraqesin një shantazh imediat politik? Përgjigjja gjithsesi qëndron, sërish, në një investigim universal të mundësisë politike në kohën e rrafshit mbizotërues mediatik. Rruga deri te shtresat stabile të përditshmërisë fillon me intervenimin estetik në nivelet e sipërme, jostabile. Estetika e këtij intervenimi konsiston në paraqitjen e një imazhi diskursiv që pretendon të tërheqë një paralele të dukshme mediatike mes tij dhe kolonizimit arkaik. Kjo paralele edhe pse e mediatizuar, gjithmonë mëton post-mediatizimin, ajo lançohet në media për të inauguruar një plan të ri shoqëror, të pakapshëm për median. Planin e përditshmërisë së organizuar. Këtë rol politik, intervenimi estetik mund ta luajë vetëm dhe vetëm nëse adreson përditshmërinë përmes referencave të jetuara lokale. Referenca që nuk janë asimiluar në kodet e universalizuara monotone, por prapë se prapë trajtojnë brenga universale. Si të tilla ato këndellin regjistrin global kulturor duke shënuar fitoret në njësitë e emëruara lokale.

Suksesi i filmit “Shok” do të ishte i vërtetë vetëm nëse përbrenda hapësirës publikë shqiptare do të zhvillohej një diskutim thelbësor rreth narracionit, estetikës dhe politikës së tij. Përqafimi i njëtrajtshëm pa asnjë koment serioz nga kritika kinematografike shqiptare dëshmon dy situata të mundshme (përdorimi i dy rrafsheve si mundësi në këtë tekst ka vlerë thjesht analitike dhe aspak nuk mëton të ndërtojë një regjistër binar të mundësive, të njëjtat mund të jenë tre, katër apo shtatë) : (a) që efekti mediatizues rreth një rasti të tillë unik nuk lejoi asnjë hapësirë për një prezencë reflektuese, dhe (b) që filmi në të vërtetë nuk zgjoi asnjë kërshëri të kritikës kinematografike për shkak se ai edhe nuk kishte me çka ta arrijë këtë. Gjithsesi, vetë ekzaltimi rreth udhëtimit të filmit “Shok” për në Oscar duhej të ndiqej me një narracion, që ishte dukshëm i munguar. Forma e zbrazur e këtij mobilizimi i mbijetoi edhe narracionit më folklorist të mundur që mund të sublimohej si vijon: “Le ta kuptojë bota historinë e shqiptarëve në Kosovë.” Mungesa e këtij mesazhi të rezonuar kolektivisht mund të ishte një indikacion i tejkalimit të folkloritetit në kontekst të tillë elitar global. Por, çfarë ndodh me përmbajtjen e këtij filmi që është një prodhim bashkëkohor shqiptar. Pas më shumë se një dekade e gjysmë nga lufta në Kosovë, ideja shqiptare për kontributin kinematografik vazhdon të jetë e ngujuar në përvojën e saj ekskluzive historike të viteve 98-99.

Edhe pse filmi tenton të ndërtojë një imazh të mundësive të variacionit të një shoqërie fëmijërore, estetika e tij e luftës e gllabëron gjithë narracionin e tentuar. Pra, si i tillë, ai mbetet një film për luftërat e Ballkanit. Një histori e stërngopur. Prodhimi kinematografik kosovar vuan akoma nga kompleksi ekzotik i tragjedisë vetanake dhe kjo paraqet një tragjedi në aspekt të kontributit të mundshëm universal. Vetë-censurimi nga qasja në temat universale që gjithmonë janë të përditshme, riciklon specializimin në filmin e luftës, që nuk rezulton në sukses nga fakti i vet-kufizimit të tij. Imazhi i filmit të luftës mund të tejkalojë kufizimin e tij vetëm nëse ai ia del të sendërtojë një estetikë që e mbisundon kontekstin e ngjarjes, dhe si e tillë ngrihet si narracion me vlerë universale. “The art of killing” i prezantuar në Dokufest, është ndër shembujt e tillë të suksesshëm të filmit që mbi kontekstin e luftës ndërton njëkohësisht një narracion sa mizor po aq edhe human. Kontradiktat që ai nxjerr në pah tejkalojnë çdo mundësi interpretimi në kuadër të një patosi të viktimës. Arti i tij është imediat, ai reflekton përditshmërinë e një vrasësi të kthyer në një super-star. Duke evituar moralizimin që gjithnjë ngulfat estetikën narrative, reflektimi i tij mbi rezultatin e të përditshmes hap mundësi të reja gjykimi. Cili është prodhimi kulturor i të përditshmes shqiptare?

Parreno. Instalacioni i tij në Kryeministri përfaqëson ndërhyrjen e një elementi veçmë të valorizuar në tregun global përbrenda një përditshmërie të varfër në prezantimin e saj estetik. Vlera e Parrenos në Tiranë mund të matet vetëm me efektin e saj social-lokal, të barabartë me zero. Prezenca e hiper-imponuar e tij simbolizon tentimin e mbisundimit të diskursit zyrtar singular, pra të fuqisë, mbi mundësinë e shumësisë së shprehjeve lokale. Ky intervenim zyrtarisht anulon aksiomën e barazisë politike që manifestimi estetik i të përditshmes e mbart si inaugurim i një praktike të re. Praktikë egalitare dhe emancipuese. Parreno në Tiranë bën nivelimin e relievit lokal me atë global, thjeshtësia e prezencës së instalacionit të tij tenton të hapë rrugën drejt një plani të imagjinuar global, rrugë në të cilën shenjat e komunikimit janë veçmë të koduara në gjuhën e kapitalit global të artit bashkëkohor. Arti imediat i Shqipërisë do të duhej të ndërtohet në distancë të një intervenimi të tillë. Sulmi ndaj instalacionit të Parrenos në protestën e Partisë Demokratike nuk është asgjë tjetër veçse edhe një manifestim i riatdhesimit të arkaizmave që nuk mbartin asnjë potencial progresiv shoqëror. Raporti i duhur emancipues ndaj Parrenos në Tiranë do të ishte një distancim i kujdesshëm. Indiferencë e kalkuluar, që me kalimin e kohës do të mund t’i qasej atij me një manifest të mirëfilltë kuratorial si bazë legjitime e çmontimit të tij.

Ndër betejat emancipuese që kohëve të fundit kap kërshërinë e mendjeve kritike padyshim veçohet lëvizja “Për Universitetin”. Përderisa suksesi mediatik i kësaj lëvizjeje në fillim konfirmoi qëndrimin që ‘kauzat e humbura’ akoma gjejnë hapësirë në sferën komerciale publike, qoftë për shkak të ekzotizmit të tyre përbrenda një bote lajmesh bajate, beteja e tyre hasi në humnerë. Paraqitja e një përfaqësuesi të tyre në media duke kontestuar median si medium i debatit real politik, shkaktoi vetëvrasjen publike të lëvizjes. Ne botën e hipermediatizuar, gjithmonë fillojmë nga mediat, duke respektuar kodin formal të tyre, por gjithnjë duke u munduar të shantazhojmë mesazhin që ata përcjellin në favorin tonë emancipues. Diskreditimi i medias në media sjell humbjen e qasjes deri te një numër i madh individësh që mund të merrnin mesazhin e organizimit post-mediatik. Rruga drejt botës post-mediatike dhe estetikës imediate politike kalon nëpërmjet mediave. Në media, estetika e një përditshmërie të reflektuar është gjithnjë e mundur. Ne kakofoninë e bindjeve qarkulluese të politikës formale, ajo është e etur për sensacion. Këtë hapësirë akoma vazhdojnë ta mbushin protestat qytetare, por ajo duhet okupuar plotësisht, me përmbajtje.

Nëse shtresat e sipërme janë jostabile dhe si të tilla janë të hapura ndaj variacioneve të impulseve mediatike, që gjithmonë ngecin në inercinë e tregut, përse vektori kritik i një debati kulturor dhe politik duhet të fokusohet tek ato? E vërtetë, tendencat valore në nivelet e sipërme të relievit kulturor shqiptar janë sipërfaqësore, ashtu siç manifestohen edhe në domenin universal. Por, politika ditore e kapitalizmit të vonshëm figurohet – paraqet një shëmbëlltyrë të mu atyre tendencave. Në mungesë të një politike të vërtetë, politikë e cila arrin të zgjojë koniunkturat tektonike në mozaikun kulturor të përditshëm, politika e tanishme shqiptare do të vazhdojë të konfiskojë argumentet kulturore brenda hapësirës së saj të interesit imediat. Prandaj arti imediat, estetika e reflektuar e të përditshmes, ku të gjithë ftohen të shkarravisin përvojën e tyre, mbart me vete potencialin për asfiksimin e territorit të debatit. Vetëm estetika mund të paraqesë një formë të tillë të imazhit të terrenit politik që më pas mobilizon rreth saj një diskurs emancipues dhe progresiv. Ne, duhet ta shohim hapësirën, në të cilën dëshira jonë investon lëvizje. Akti i investimit është akt politik dhe pa të, estetika do të ngelte siluetë e një skizofrenie konceptuale. Politika dhe estetika vazhdojnë të jenë korrelative me njëra tjetrën.

Vetëvendosja – e vetmja lëvizje shqiptare që vazhdon të mbajë gjallë mobilizimin politik dhe që në vitet e fundit merr trajtat e një kodi kulturor proto-fashist. Vetëvendosja i bëri vend vetes ne këtë debat vetëm për arsyen e mesazhit të tyre të njëanshëm për bashkim kombëtar. Çfarë do të nënkuptonte, në rrafshin e kulturës së përditshme, një bashkim i tillë. Asgjë. Politikisht, në konceptimin politik/gjeopolitik të Vetëvendosjes do të nënkuptonte forcimin e pozitës së shqiptarëve në rajon. Një shtet i bashkuar, një shtet më i fortë. Po të krijohej nesër, ky shtet do të duhej të ballafaqohej me problemin imediat të refugjatëve. Duke pasur parasysh historinë e afërme e të dhimbshme të refugjatëve të Kosovës, ky shtet do të duhej të hapej më shumë se cili do shtet tjetër në botë kundrejt njerëzve që kërkojnë shpëtim. Ardhja e tyre nënkupton gatishmërinë për transformim kulturor, për tolerancë të dallimit që ata sjellin me vete. Në kushtet kur Vetëvendosja mohon flamurin zyrtar të Kosovës, e me këtë edhe një segment të popullatës që e ka pranuar atë, ajo ngelet një rikoshet i një plumbi të gjuajtur me vonesë. Vetëvendosja me kokëfortësi insiston të ndërtojë partikularitetin e subjektit shqiptar brenda një konteksti ku debati zhvillohet në linjat e mundësisë së përafrimit kulturor Perëndim-Lindje. Objekti i saj politik është ultimativisht i huqur. Vetëvendosja, ashtu si “Shok”-u, mëton t’i ekstraktojë shqiptarët prej një debati ku gjithsecili ka të drejtë kontributi, përmes riatdhesimit të idesë për nevojën historike kombëtare që rrezikohet vetëm nga projeksionet e ekzagjeruara utilitare të vet Vetëvendosjes.

Kufiri ynë kulturor është i shënuar me shkumësin universal. Janë përvojat e të përditshmes që kushtëzojnë konfiguracione lokale të një estetike globale. Një estetikë e tillë mbushet nga prurjet emancipuese dhe ngrihet mbi mutacionet zyrtare të rastit të Parrenos. Rast që shterpet në raport me territorin të cilin tenton ta kodojë. Rast që ngel dëshmi e një suksesi të ndërtimit të një plani në të cilin askush nuk e gjen veten. Plan i një rasti të dështuar në përditshmëri. Lindja e një parku në liqen është gjithmonë një sihariq, përpos kur ai abortohet paraprakisht nga një masë e vetëdijshme kolektivisht, mbase jo aq shumë në numër – në rastin konkret. Por, çfarë rëndësie ka kjo, nëse autoritetet zyrtare me sjelljen e tyre, ditë për ditë vërtetojnë, që një akt i vogël për hir akti, nxjerr në pah një makth qeverisjeje që shkon përtej qëllimit të aktit. Kjo pozë estetike rreth liqenit është politika e re e qytetit. Politika e re që duhet ndjekur.

 

—

(c) Autori.

Foto:  (C) Thomas Hawk https://flic.kr/p/by8Cac