Bisedë me Ardian Vehbiun, autor i romanit “Bolero”
Bisedoi Parrulla, blogu “Zgjoje” 

ZGJOJE: Keni thënë se e keni shkruar një version të parë të librit kur punonit në një zyrë në Manhattan dhe merrnit çdo ditë metronë për të shkuar atje. Sikurse keni thënë edhe se ky version i parë i romanit ka qenë në anglishte dhe vetëm më pas është përkthyer në shqipe. Sa kanë ndikuar në ecurinë e versioneve të ndryshme të romanit ndryshimet në rutinën tuaj, ose fakti që ju tani nuk e merrni më trenin mëgjeseve? Po fakti tjetër, që ju tani e kaloni një pjesë të kohës duke përkthyer?

AV: E vërteta është se e konceptova dhe pjesërisht e shkrova “Boleronë” në anglishte, në fund të viteve 1990, në rrethana të tjera nga këto të tanishmet: New York-u ishte qytet tjetër, më i shpenguar; por edhe unë isha tjetër. Ai projekt u këput pastaj në mes nga 11 shtatori 2001, një traumë për mua më shumë e thellë se në sipërfaqe, që ma rikonfiguroi marrëdhënien me qytetin. Nuk e vazhdoja dot më këtë projekt, më kish ikur dëshira dhe kuptimi; dhe ashtu e lashë, në dorëshkrim, si relike të një kohe të kapërcyer, të pafajshme. Vetëm shumë vite më pas mendova se kushedi mund ta shpëtoja, qoftë edhe duke e përkthyer dhe pjesërisht rishkruar në shqip. Një proces tri-pjesësh: ngaqë disa gjëra i përktheva, disa të tjera i hoqa sepse nuk më bindën, ndërsa shtova kapituj të rinj, për mua tani të rëndësishëm. Gjithsesi, asgjë nga këto nuk e bëra me lexuesin pikërisht shqiptar në mendje, por vetëm për ta dhënë më mirë atë që kisha në mendje. Kështu romani u bë më pak lozonjar dhe më shumë abstrakt, madje metafizik. Vura re edhe se elementi video-lojë, që kish luajtur rol në konceptimin e dikurshëm, tani erdhi duke u zbehur; tek e fundit, 11 shtatori provoi se të jetoje në një metropol të Perëndimit nuk mund të ishte më lojë; edhe pse, ironikisht, tani që e kujtoj, atë orën e tmerrshme kur kullat po digjeshin, pasi ishin goditur nga dy avionë njëri pas tjetrit, e kam kaluar duke dremitur nën dhé. Isha, në fakt, duke shkuar në zyrë dhe treni po vonohej jashtëzakonisht, në tunelet midis stacioneve – pa çka se askush nuk na shpjegonte psenë. Ashtu mund të thoja pastaj se 11 shtatori për mua kish ndodhur si në ëndërr. Vetëm kur dola nga metroja, në avenynë e 6-të dhe rrugën 42, pashë që rruga ishte pothuajse e zbrazët, teksa kaloi aty një makinë ushtarake, me një konfigurim të çuditshëm. Gjithsesi, kjo histori duhet treguar gjetiu; dhe e vetmja lidhje e saj me metronë, sa për mua, është se metroja sikur më mbrojti nga çfarë po ndodhte sipër; edhe pse natyrisht gjithnjë gjendesha relativisht larg zonës së goditur nga atentati. Vetëm të nesërmen fillova ta përjetoj metronë edhe si kërcënim – duke përfytyruar, edhe kundër dëshirës, forma të ndryshme me të cilat mund të vdisja atje: i mbytur si mi, nën shtratin e lumit Hudson; ose i asfiksuar nga gazi; ose i çarë më dysh nga hekurat e vagonit të shqyer nga bomba; ose i infektuar nga antraksi ose lija e zezë… Të paktën për variacionin e ofertës nuk do ta ankohesha dot. Deri atëherë metroja më ish dukur si një farë lodre madhështore, si një tren i gëzueshëm në një karusel, si një park lojërash për të rritur; por tash e tutje kjo s’mund të vazhdonte më. Metronë po e shndërronin në një front lufte të hapur, diçka si rrugët e Sarajevos, gjatë kohës së rrethimit që ia bënë serbët në vitet 1990: kish një prani të ndjeshme makthi, një si hije prapa çdo kthese dhe korridori, të amplifikuar edhe nga policët e shumtë, mesazhet e vigjilencës, dhe më pas ushtarët e armatosur dhe me qen. Ka qenë një ndjenjë e keqe, e cila më ka mbetur edhe sot, kur metroja nuk është më pjesë e rutinës sime, edhe pse gjithnjë më duhet ta përdor, sidomos për të shkuar në qendër (në Manhattan). Jam mësuar doemos me mesazhet e përsëritura madje të automatizuara të rrezikut, praninë e forcave të rendit, kamerave të sigurisë, sensorëve gjithfarësh dhe atmosferën e kontrollit që të fut ndonjëherë frikën se terroristi mund të jesh pikërisht ti; madje edhe kam mësuar t’i filtroj të gjitha këto, për të mos u bezdisur; prandaj tani metroja për mua është më tepër teatër i New York-ut multi-etnik, një lloj muzeu antropologjik i megalopolit planetar, ku triumfon diferenca dhe ekstravaganca; dhe ku njerëzit reduktohen në prani fizike gjithnjë lehtësisht të jetërsuara, ndonjëherë edhe ekzistencialisht kërcënuese.

ZGJOJE: Përmenda më lart që ju e përkthyet, ose më mirë e rishkruat një pjesë të mirë të romanit, por edhe shkruat rishtas një pjesë tjetër, kur po e përgatitnit për lexuesin shqiptar. Por çfarë ndodh pikërisht, kur dikush vihet të përkthejë punën e vet? A e gjeni veten në tekstet tuaja të vjetra, apo ju duken si të dikujt tjetër? Po ashtu, në pjesët që keni shtuar tani vonë, a shihni atje prova se keni ndryshuar si shkrimtar, jeni pjekur ose, kushedi, edhe jeni lodhur ose vjetruar gjë? Më në fund, kur e (ri)shkruat romanin në shqip, a menduat të bënit ndryshime atje, duke pasur lexuesin shqiptar në mendje?

AV: Nuk do ta quaja tamam ‘përkthim’ atë që kam bërë, sepse nuk kam pasur kurrfarë detyrimi për t’i qëndruar besnik tekstit, siç e ka, përkundrazi, përkthyesi.  Kisha madje një detyrim ndaj vetes që ta tradhtoja tekstin e vjetër, për hir të viteve që kishin kaluar. Në ato raste kur kam kthyer në shqip një origjinal në anglishte, vetëm sa e kam përdorur burimin për t’u ankoruar; përndryshe, në të njëjtën mënyrë do të tregoja edhe një film ose, të themi, një balet. Sa për pjesët e shtuara rishtas, këto i gjykoj të rëndësishme; sepse ndërkohë kam mësuar shumë gjëra dhe, sidomos, ngaqë nuk kam ç’t’u provoj më të tjerëve, si autor. Të gjithëve u ndryshon stili në rrjedhë të viteve – dhe unë e shoh këtë si diçka të dëshirueshme, sepse i mjerë do të ishte ai që të shkruante ose të shprehej gjithnjë njëlloj ose të mbetej i barabartë me veten; por në rastin e “Bolerosë” variacioni stilistik është edhe vendi ku jeton vepra, së bashku me transformimet e narrativës dhe referencat intertekstuale. Tani edhe shqipja ka pjesën e vet këtu; tek e fundit, është gjuha ime amtare dhe pikërisht ai faktor që e bën këtë roman shqiptar, ose që ia jep një identitet unik; jam i sigurt se teksti tingëllon më bukur e më natyrshëm në shqip sesa do të tingëllonte në anglishten time, meqë në shqip them se i zotëroj ato shqisa gjuhësore që të më lajmërojnë kur diçka stonon, ose më sjell një nuancë intertekstuale të padëshiruar (me fjalë të tjera, kur e lejoj gjuhën e Tjetrit të më flasë), gjë që ka rëndësi të madhe për tekstin tim. Kam përshtypjen se shqipja i ka dhënë librit më shumë ritëm, sidomos ngaqë ajo i jep shkrimtarit mundësinë e vyer që ta modulojë rendin e fjalëve në fjali sipas radhës së imazheve që i vijnë; anglishtes i mungon kjo, dhe shkrimtarët në këtë gjuhë me siguri e kompensojnë me mënyra të tjera, të stërholluara, që unë me siguri nuk i zotëroj. Nga ana tjetër, anglishtja është gjuha e qytetërimit Perëndimor dhe e metropolit, madje edhe e vetë metrosë; dhe në këtë kuptim gjithnjë më është dashur ta përkthej metronë, si botë dhe si teknikë të përditshmërisë, më shumë se ç’më është dashur të përkthej gjuhën time. Nuk është e lehtë t’ia japësh metronë lexuesit shqiptar, që nuk është mësuar të lëvizë nën tokë dhe, në përgjithësi, të zhvendoset jashtë një sistemi të natyrshëm orientuesish dhe koordinatash. Kur largohesh për herë të parë nga Tirana, për shembull, për t’u vendosur në një qytet të sheshtë, si New York-u ose edhe, të themi, si Roma, gjëja e parë që të mungon është Dajti në horizont. Në një kohë që metroja, si sistem qarkullimi i nëndheshëm, e anulon krejt këtë sistem orientues, duke e shndërruar në koordinata algjebrike – me udhëtarët që lëvizin nga pika A në pikën B, pa e ditur si dhe qysh, sepse tunelet nuk të tregojnë as mund të tregojnë gjë; dhe pamjet e vendeve, ose gjeografia urbane zëvendësohen nga tabelat, shigjetat dhe emrat e rrugëve dhe të stacioneve. Aq sa vetë metroja, si sistem, shndërrohet në një lloj harte të qytetit, në një lloj modeli ose simulimi topologjik, ku morfologjinë – rrugët, ndërtesat, parqet – e zëvendësojnë raportet midis pikave.

ZGJOJE: Në krye lajmëruat se ky libër do të kishte titullin “Loop”. Kjo i referohet drejtpërdrejt stilit dhe strukturës së librit, sikurse edhe titulli i tanishëm “Bolero”, që ka të bëjë me veprën e njohur të Ravelit, jo me vallen tradicionale spanjolle. A mund ta shtjelloni këtë pak më hollësishëm dhe të tregoni si e keni zhvilluar idenë në roman?

AV: Kur fillova të mendoj për këtë libër, kisha parasysh një formë muzikore standard të njohur si “temë dhe variacione” – ku materiali muzikor rimerret nga një variacion në tjetrin, por gjithnjë i ndryshuar. Kisha parasysh, atëherë, Variacionet Goldberg, të Bach-ut, vepër e mirënjohur e muzikës baroke, e cila sipas rregullës fillon me një aria dhe pastaj vazhdon me tridhjetë variacione të arias, të ndërtuara ndonjëherë sipas një arkitekture gati algjebrike. Ndryshimet mund të prekin melodinë, ritmin, harmoninë, kontrapunktin. Ka variacione të mrekullueshme që kanë lënë Mozart-i, Beethoven-i, Brahms-i, César Franck-u më vonë edhe Elgar-i. Një tjetër shembull i mirënjohur, këtë herë romantik i vonë, do të ishte Variacione mbi një temë nga Paganini, nga pianisti dhe kompozitori rus Rahmaninov. Gjithsesi, idenë e temës dhe variacioneve e ndesh sot gjerësisht në xhaz, sikurse e ndesh edhe në muzikën instrumentale popullore; në të dy rastet, kjo lidhet me improvizimin. Sa i përket letërsisë, këtë teknikë e kanë përdorur edhe modernistët, edhe post-modernistët; p.sh. e mirënjohura “Ushtrime stili” e Raymond Queneau-it konsiston në një larmi të jashtëzakonshme variacionesh stilistike (diskursive) mbi të njëjtën narrativë. Përkundrazi, në “Bolero-në” time variacionet i përkasin rrafshit narrativ – në kuptimin që fabula e librit, e thjeshtë fare në vetvete, pëson peripeci nga një kapitull në tjetrin, njëlloj si personazhet në një roman klasik. Çfarë nuk ndryshon, në vija të trasha, është skena e rrëfimit, ose metroja e New York-ut; dhe kjo ka rëndësinë e vet, sepse vetë rrëfimi i romanit mbetet gjithnjë i ankoruar në metro. Tani, sa për titullin, në krye të herës vepra e ka pasur “Bolero”, duke iu referuar “Bolero-së” së Ravelit, një vepër e mirënjohur edhe kjo; ku e njëjta temë përsëritet shumë herë, në fakt pa ndonjë variacion, përveç një kreshendoje të orkestrës, të shoqëruar me kalimin e temës nga një instrument në tjetrin. Ndryshe nga vepra e Ravel-it, “Bolero-ja” ime nuk ndërtohet mbi ndonjë kreshendo mirëfilli; edhe pse lexuesi do të vërë re një farë rritjeje të kompleksitetit, sa më shumë që i afrohet fundit të librit. Në fakt, titulli i tanishëm i bën jehonë jo aq variacioneve narrative, sa thelbit që mbetet i pandryshuar gjatë këtyre variacioneve në tekst (“Boleroja” metaforizon subjektin rrëfyes). Më pas, një tjetër imazh që më ka ngacmuar në analogji me efektin që kërkoja prej tekstit tim, ka qenë ai i një aparati të quajtur zoetrope, i cili ka qenë përdorur tradicionalisht për të dhënë efektin e animacionit (një ilustrim gjendet këtu). Aparati konsiston në një sipërfaqe ku janë vizatuar figura të ngjashme mes tyre, p.sh. një kalë me këmbët në pozicione të ndryshme; kur sipërfaqja lëviz, duket sikur kali po lëviz këmbët. Është një efekt i thjeshtë, gati prej lodre; por që, në fakt, e gjen edhe në vetë teknikën e kinemasë. Duke e ndërtuar romanin me kapituj të shkurtër dhe të mëvetësishëm, të ngjashëm mes tyre në rrafshin narrativ, unë desha që lexuesi që zhvendosej nga një kapitull në tjetrin të përjetonte efektin e animacionit – ose të shihte një lëvizje aty ku nuk kishte veçse një pranëvënie imazhesh statike. Kështu, çdo kapitull do të ishte një fotogram, ndërsa vepra vetë një film i shkurtër i projektuar në linearitetin e tekstit. Kjo mund të tingëllojë komplekse dhe artificiale, por në fakt nuk është – sepse që të përftohet efekti, nuk ka nevojë që lexuesi të jetë i vetëdijshëm për strukturën e veprës; njëlloj si spektatori në kinema, i cili nuk ka nevojë të dijë që po sheh në ekran projeksion fotogramesh statike të njëpasnjëshme. Mirëpo titulli Zoetrope do të tingëllonte doemos i huaj, i panjohur për shumë lexues; dhe do të duhej të jepja shpjegime, vetvetiu të mërzitshme. Atëherë zgjodha si titull Loop, që në shqip e kanë dhënë si “lak” (por lak i shqipes nuk e ka forcën e loop të anglishtes); duke pasur parasysh iteracionet në tekst, ose rimarrjet dhe rikombinimet e elementeve narrative, nga një kapitull në tjetrin. Këtu botuesja shprehu disa rezerva, ngaqë edhe loop është fjalë e huaj. Si përfundim, u kthyem në pikën zero dhe zgjodhëm sërish Bolero-në, duke përmbyllur edhe ne vetë një loop në aventurën tonë të gjetjes së një titulli për romanin. Por unë që në krye e kisha vendosur që titulli duhej t’i referohej strukturës së librit, jo përmbajtjes; sepse gjithnjë e përfytyroja romanin tim edhe si një refleksion narratologjik, ose për natyrën e narrativës, në raport me kohën.

[vijon]