nga Ardian Kyçyku
(Një vështrim i shkurtër mbi vështrimin e Max Blecher-it)
Në Parisin e vitit 1928, kur shumica e të rinjve nga e gjithë bota endeshin të takonin dashurinë, djaloshit hebre nga Rumania, Max Blecher-it[1], që sapo kish nisur të çapitej mes të fshehtave të mjekësisë, i lë takim vetë Vdekja. E dinte se të gjithë pa përjashtim ishin të mirëpritur, por në rastin e tij, të paktën sipas doktorëve, – që kanë me mrekullitë një marrëdhënie të mprehtë love & hate, – Vdekja kish mbërritur tashmë në vendin e takimit, dhe ky vend ndodhej pikërisht brenda e rreth shtyllës kurrizore të djaloshit, si në vend të palcës e të eshtrave. Rruazat e asaj shtylle ngjajnë tani, më tepër se kurrë, me rrathët e trungjeve të prerë, ku plakat ballkanase lexonin fatin.
Njoftimi i vjen djaloshit mes hijeshisë vegimtare të Parisit, ku vdekja duket aq e vështirë, në kufijtë e së pamundurës – prej këtu, edhe bindja se s’ke për të vdekur ndonjëherë. Vrulli i jetës pariziane i jep vdekjes një prani përsosmërisht të barabartë: ajo është gjithaq e lehtë, pa pendesa, si kollitje a fund vallëzimi, sa edhe e tmerrshme, çnjerëzore, e “pamundur”. Sidomos për djaloshin që kish bujtur në Paris të bëhej doktor dhe që e gjen veten pacient të pashpresë.
Gjëma duket si një hapje e rrufeshme sysh, me qepallat që zmadhohen tej çdo përfytyrimi, si për të pushtuar krejt rruzullin, se një rruzull të cilin e ke në vete s’ka se si të të dëbojë. Gjëma-vështrim i qartëson edhe thelbin prej mërgimtari të disafishtë. Është lindur në mërgim falë prejardhjes; e ka kaluar fëmininë dhe rininë e parë në një tjetër qytet të vogël rumun; ka mërguar në Paris për t’u bërë mjek – dhe tani mëson se është zgjedhur të mërgojë në truallin e tejdukshëm që mund të quhet “Takimi i saktë me Vdekjen”. Saktësia (e sendeve, e ngjarjeve, e njerëzve, si trajta, kuptime, role, përbri pasaktësisë dhe shpesh pafuqisë së gjuhës) nis të shndërrohet në fjalën-kyçe dhe në kyçin, me të cilin djaloshi do të hapë dyert e metaforave në poezi e prozë.
Me një lirshmëri prej shkrimtari që vërtet ka bujtur nga hapësirë krejt tjetër e të parit të botës, dhe sidomos e mërgimit (edhe e përkthimit) të saj nga e tashmja për në letër, djaloshi nis njëherazi të vdesë dhe të shkruajë.
Deri më 31 maj të vitit 1939, kur do të kthehet në hapësirën nga pat ardhur, me një ritëm shtangës, ai më shpesh do të shkruajë, sesa do të vdesë; do të jetojë më tepër sesa do të shkruajë; do të përkthehet edhe vetë, i tëri, – në një kuptim vështirësisht të kapshëm gjer edhe për poezinë, – në librat që la pas.
Librat do të enden nga një lexues në tjetrin, nga rumanishtja në gjuhë të tjera, si mishërimi i epërm i ngjarjeve që rrodhën mes lënies së takimit nga Vdekja dhe vetë takimit.
Vëllimi i parë i pritjes së Takimit titullohet Corp transparent (Trup i tejdukshëm, 1934) dhe, si te shumica e sivëllezërve që s’dinë se kur do të ikin prej kësaj bote, del në vargje. Aftësia e rrallë për të parë përtej kores (cipës, veshjes, mbulesës) së trupave e sendeve besoj se lidhet disi, metaforikisht, me fëmininë e hershme të djaloshit, familja e të cilit kishte një fabrikë (disa thonë thjesht dyqan) qelqi, porcelani e kristalesh. Ndaj edhe më duket se, në letërsinë e tij, gjuha është para së gjithash Vështrim. Një vështrim që nuk ngulmon aspak të nënshtrojë vështrimin e lexuesit, por që zgjohet brenda këtij të fundit dhe ndihmon nga hija që gjërat të bëhen sa më të tejdukshme, për ta zbuluar vetë, njëfarësoj me ëndje, thelbin e tyre.
Kritika flet për një ndjeshmëri të sëmurë; në fakt, është një ndjeshmëri e dalë kornizash, shpesh shajnitëse, prej autori që ka shumë për të thënë, por që di, gjithashtu, se s’ka kohë të thotë aq sa dëshiron, s’mund të dëgjohet nga kushdo dhe që është zgjedhur të krijojë në hije. Një hije, të cilën do ta kish ëndërruar, tepër vonë tashmë, çdo shkrimtar që beson se, për letërsinë e madhe, gjithë ç’lëvrin është medoemos edhe gjallë, dhe ka hak të hyjë në libra.
Pason libri i shumëfishtë – sepse njëherazi është e s’është roman, ditar, poemë në prozë, letërkëmbim jo me ndonjë lexues, me ndonjë të tashme, të ardhme apo me një hapësirë të përkufizueshme, por njëfarë monolog-përjetim vështrimi, i thënë dhe i shkruar me veten, drejtuar ndoshta vetë Vdekjes: Întâmplări în irealitatea imediată (Ngjarje nga zhgjëndrra e tanishme, 1936[2]).
Një libër që është më tepër se letërsi dhe pak më pak se jetë (aq më pak vdekje). Copëza të një bote që duket e sajuar, e rindërtuar me kujdesin e një mjeshtri qelqesh, për hir të ndonjë ideje a nuhatjeje letrare, por që vijon jetën e vet shpesh pa asnjë risi veç plakjes së ngadaltë të banorëve, vdekjes së tyre, varrimeve, përshpirtjeve, panaireve, pllajave të mallkuara, bodrumeve, kafshëve që theren në pazar, vapës, dimrave e sidomos baltës dhe sendeve, të cilave fuqia e jashtëzakonshme zhbiruese e djaloshit që pret takimin me Vdekjen, u zbulon një përmasë deri atëherë të panjohur. Balta si thelb e shprehi e gjithçkaje që lindet, vdes e harrohet. Balta e pranishme edhe në realitet, edhe në ëndërr, edhe në zhgjëndërr, edhe në çdo lëndë të mundshme, sikurse në zbrazëtitë brenda lëndës, ku ajri, me vëllimin e tij, përfaqëson anën e padukshme të botës. Blecher-i përfytyron shkitazi se si do të kish qenë kjo botë, nëse ajri, mbrujtur sipas modeleve të nxjerra nga sendet prej allçie, për shembull, do t’i zëvendësonte sendet në trajtën e tyre të njohur – dhe anasjelltas. Në këtë kufi sendet faniten si qenie të gjalla, mes qeniesh që vetëpandehen të gjalla, por që janë më pak të gjalla e ndoshta me një fantazi e humor më të varfër se të sendeve. Qenie që duan të kenë jetëgjatësinë e sendeve dhe sende që s’pranojnë të jenë të pranishme diku duke huazuar gjuhën e qenieve. Dallimi është jo aq te roli i sendeve dhe i njerëzve, sesa te fakti që sendet rrojnë pak më gjatë dhe bëhen gjithnjë e më pak të kuptueshme për njerëzit. Një gjeratore vëzhgimesh që shumëkush e ka nuhatur ose përjetuar, por që pakkush ka pasur dhuntinë, jo dhe aq guximin, ta kalojë përmes sitës së pamëshirshme, në pamje të parë verbane, të përjetësisë letrare, e edhe më pak t’ia ketë dalë mbanë.
Si për të mos u kthyer duarbosh nga takimi i caktuar në Paris, Vdekja (e maskuar si jetë e përditshme) i lejon djaloshit hapësira gjithnjë e më të ngushta lëvizjeje. Sëmundja e njohur si Morbi i Pott-it, tuberkuloz eshtrash, që shpërbën ngadalë shtyllën kurrizore dhe shkakton dhimbje mbase të durueshme vetëm falë shkrimit dhe daljeve të herahershme nga trupi, e detyron ta kalojë shumicën e kohës në shtrat. Shkruan në një tryezë të posaçme druri, si arkë, mbështetur mbi gjunjë. Pasi e takon në qytetin Róman, autori tjetër i shquar, Mihail Sebastian-i[3], shënon në ditarin e vet:
Do kem më ndonjëherë të drejtën të ankohem për gjë? Do kem paturpësinë t’i lejoj vetes teka, shqetësime, nerva? Ai jeton në intimitet me vdekjen. Jo me një vdekje abstrakte, mjegullore, afatgjatë. Është vdekja e tij, e saktë, e përcaktuar, e njohur me detaje, si një send. Çfarë i jep kurajë të jetojë? Çfarë e mbështet? S’është as i dëshpëruar.
Të shtangur jo pak janë edhe sivëllezër nga Rumania, Franca e troje të tjera, mirëpo lirshmëria e Max Blecher-it, vetëdija e lartme, humori gati i tejdukshëm, fuqia e të cilit rritet sa më vështirë mund të përshkruhet, vetëmohimi letrar, letërkëmbimi me emra të shquar të letrave europiane e rumune, në asnjë rast nuk lejojnë që vlera letrare e librave të tij të bymehet falë dhembshurisë apo mëshirës. Djaloshi pret të shkojë në takim me vetë Vdekjen: kjo tejkalon e mpin çdo keqardhje a mëshirë të mundshme nga të tjerët, sidomos ngaqë Europa zyrtare po çapitet me hapa të çartur, duke shmangur symbyllur, por e saktë, kufoma të vetmuara dhe gropa të përbashkëta, drejt bindjes se në këtë botë vetëm të tjerët, zakonisht ata që s’mbajnë anën tonë, vdesin.
Në pritje të takimit me Vdekjen e vet të saktë, në një qytet që s’jep ndonjë shenjë se dikur do të vezullojë në hartën letrare të paktën europiane, në një gjuhë që flitet nga rreth njëzet milionë njerëz, por të cilën mendësia letrare zyrtare e përmend thjesht si “e vogël”, “anësore”, “rrethinash”, “plotësuese”, shkrimtari hebre i rumanishtes, Max Blecher-i, ndeshet oreçast me një realitet që bart e shumon të gjitha sprovat e një sëmundjeje dhe kundër së cilës ka vetëm një ilaç: shkrimin.
Me a pa ndonjë synim të paramenduar, letërsia e tij hap një rrugë krejt të panjohur e të pangatërrueshme, mahnitëse e jetëgjatë, përskaj hullive të hapura apo edhe të vazhduara ndërkaq nga Panait Istrati (frëngjisht), Mitrush Kuteli e Ernest Koliqi (shqip), Nikos Kazantzakis (greqisht), Ivo Andrić e Miloš Crnjanski (në gjuhë sllave), Albert Camus e Jean-Paul Sartre (frëngjisht), por sidomos nga Franz Kafka (gjermanisht) e Bruno Schultz-i (polonisht), me të cilët e lidh jo vetëm gjaku e këndi nga ku zbërthejnë realitetet[4], por edhe një pasuri e jashtëzakonshme të rrëfyeri.
Sipas jo pak hulumtuesve të përkushtuar, disa nga hapat që Blecher-i hedh me shkrim i paraprijnë ekzistencializmit dhe disa shkollave të tjera me emër.[5]
Po Mihail Sebastian-i shprehet i pari për risinë e vështrimit të Blecher-it[6]:
Rrallëherë kam pasur bindjen e patundur se ndodhem para një shkrimtari të lindur, sesa gjatë leximit të librit të këtij të riu që boton së pari. Blecher-i nis me shkrimin e tij diçka të re, hap një botë ndjesish, pamjesh e mendimesh përsosmërisht të ndryshme. Qysh në faqet e para përthithesh nga një peizazh shpirtëror, ndaj të cilit ndien se sillet për herë të parë në dritë. Cilësitë letrare të Blecher-it janë të jashtëzakonshme. Ajo që turbullon është kthjelltësia e skajshme. S’mund të gjendet shartim më i çuditshëm sesa kjo ndjeshmëri përrallore dhe kjo zgjuarsi zbërthyese.
Vërtet, për fat, kritika rumune e kohës nuk ngatërron vlerat letrare me vuajtjet e një autori, por koha që kalon nga botimet e Blecher-it deri te zbulimi i tij, nuk është e paktë, ndonëse, nga shumë pikëpamje, nuk e dëmton hierarkinë e përhershme të letërsisë (vendosur prore nga shkrimtarët e lindur, që kanë kokë pa fund). Sidoqoftë, përtej çdo hidhërimi të vonuar a të shtirur, meqenëse saktësia, me të cilën ende vepron historia e letërsisë nuk ka ndryshuar, duhet thënë se ecuria e veprës së Blecher-it, të ndërmend një shprehje të paktën syhapëse të humorit rumun: “I pari në Europë, i dyti në fshat”. Vepra e Blecher-it rikujton të vërtetën se letërsia e epërme dhe jetëgjatë del nga përplasjet shpesh tragjike brenda një hijeje që gjendet në skaj, ose fare jashtë vëmendjes zyrtare, jo nga fërkimet, planet apo programet afatshkurtra. Ajo shpesh shkëndijon e lindet në shtresa të padukshme e gjithaq të tejdukshme (në kuptimin e mbrapshtë) për lakminë e mainstream-it dhe në gjuhë “anësore”. Nga ai çast, kryeveprat e panjohura vijojnë rrugën e tyre per të gjetur lexuesit ende të palindur, ose përkohësisht të mbajtur peng nga psikozat kalimtare, duke ia nënshtruar kohën ritmit të tyre të brendshëm. Kryeveprat presin në takim “si Vdekja” – dhe asnjë lexues i përkushtuar nuk u shpëton dot.
Sigurisht, përqendrimi i Blecher-it në letërsinë, ku s’kish hëpërhë as paraardhës, as dishepuj, as pasardhës, kapërcen çdo nevojë, të natyrshme a zakonore, për famë. Ai është shkrimtar i gjallë, pret takimin me Vdekjen – dhe kjo pritje, sikurse një frymëzim tejet i rrallë, nuk ka nevojë për kurrfarë lavdie letrare apo jashtëletrare. Në kushte të tilla, sëmundja e bën të lirë e të paprekshëm. E rrit sa të mësojë se të shkrimtarët vërtet të papërsëritshëm, shteghapës, nuk ankohen e sidomos nuk flasin në emër të të tjerëve, qofshin shkrimtarë, personazhe apo lexues.
Pritja e Takimit i mban gjallë habinë prej fëmije, i mpreh mëninë e fisme prej gjeniu dhe i pasuron dhembshurinë prej vëllai të madh, që ka kaluar përmes dallgësh, shpesh dallgë helmesh, dhe thjesht (të) tregon se si mund të shpëtosh, nëse shpëtimi ndihmon jetën e shpirtit, se si të mos mposhtesh, se si të mërgosh atje ku je ti vetë, por që, ndonëse është gati të hidhet në zjarr për ty, nuk vë dorën në zjarr se mund të shpëtosh përfundimisht. Ai është vështrim e zë – dhe s’ka pikë demiurgu në libra. Ndaj edhe shquhet nga këmbëngulja e natyrshme dhe e pandryshueshme për të mos gjykuar e për të mos dhënë këshilla. Duket sikur flet me vete, por të drejtohet ty. Ose të drejtohet me vete. Kjo ndodh mbase ngaqë ajo ngrirje e përhumbje të foluri (vështruari, shkruari) me vete, qëndron në atë pikë të hapësirës ku, po të kishe qenë ti e jo ai, do të ishte bërë shkrumb e hi nga rrufetë e fatit. Ndërsa vëllain Blecher e mbron vetë Vdekja, se nuk e do të vdekur para kohe.
Takimi i jep kohë edhe vetëm për një libër: Inimi cicatrizate (Zemra me vraga plagësh, 1937), ndërsa libri tjetër, tashmë post-takim, titulluar Vizuina luminată (Strofulla e përndritur), del nga shtypi në Bukuresht, në vitin1971.[7] Nga dy botë njëherësh, – hapësirë që mund të emërtohet strofull e përndritur, – Blecher-i na beson një çelës, me të cilin mund të hapen shtresa të tjera lënde, për sytë e lexuesit, drejt thelbeve të kësaj bote:
Është, besoj, e njëjta gjë të jetosh apo të ëndërrosh një ngjarje, dhe jeta reale, ajo e përditshmja, është po aq kllapi(tëse) dhe e çuditshme sa edhe jeta e gjumit. Po të kisha dashur, për shembull, të përkufizoja me saktësi se në cilën botë po i shkruaj këta rreshta, do ta kisha të pamundur. Në gjumë shpesh shoh ëndërr poema me një bukuri fantastike, me fjali të kthjellëta e pamje të panjohura, të cilat i ricitoj me po atë siguri me të cilën shkruaj, duke ngjizur shkronjë pas shkronje, këtë fjali, dhe dëshmoj se shumë pamje më kanë ardhur në gjumë e, kur jam zgjuar, jehona e tyre ngulmon brenda meje aq qartë e fuqishëm, saqë s’më mbetet veçse të marr një copë letre e t’i rishkruaj. Më pëlqen, gjithashtu, të besoj se në botën e gjumit gjendet të paktën një vëllim poetik imi, dhe të cilin njerëzit e përgjumur e lexojnë në makth… Me habi të plotë e të thellë vështroj rreth meje dhe befasia është përherë po ajo, qoftë kur i mbaj sytë hapur, qoftë kur i mbaj mbyllur.[8]
Një dëshmi të përafërt, por nga këndvështrimi skandinav, gjendet edhe në veprën e August Strindbergut.[9] Vështrimi i Blecher-it, besoj, nxjerr në pah jo aq kufijtë e tëholluar dhe gjithnjë të lëvizshëm mes zgjimit, gjumit e zhgjëndrrës, sesa kufirin ku Teksti Vertikal, të themi, lufton për të mos u mposhtur nga Teksti Horizontal (gjuha e së përditshmes, kalimtares, pa vlera të mjaftueshme që të thithet nga letërsia). Falë këtij vështrimi, leximi i “Ngjarje nga zhgjëndrra e tanishme”, vërtet, mund të niset nga çdo faqe.
Me një ligjërim që duhet njohur e shijuar në radhë të parë nga shkrimtarët, libri të cilin e quajta i shumëfishtë, shtron, veç shumë të tjerash, pyetjen:
– Po sikur sendet të kishin pasur emra të tjerë?
E kërkimi i përgjigjes nga secili mjafton edhe sikur përgjigjja të mos gjendet, ose thjesht të shtojë pyetjet. Mes e rreth këtyre pyetjeve, si pyetje e përgjigje të qarta, ose ende të pagjetura, enden njerëz të këqyrur a të pasqyruar si këtej një perdeje: vështrimi Blecher-it vetëm i bën pak të dukshëm dhe i lë të jetojnë më tej. Na vegohet qartë pikërisht pjesa që s’e gjykojmë dot të jetës së të tjerëve. Kështu merr pjesë autori në atë që quan “Aventura e çuditshme e të qenit njeri”.
E gjitha përcillet përmes një gjuhe të degëzuar brenda sendeve, ngjarjeve e njerëzve aq natyrshëm e me hijeshi, rrethuar prej foljesh që i zgjedhin vetë kohët e tyre, saqë fjalët nuk ndryshojnë ndjeshëm nga fijet e padukshme që përbëjnë lëndën. Rumanishtja, e para dhe e mes dy Luftërave Botërore, për shumë arsye, jashtëletrare por edhe letrare, ishte, pa dyshim, më e fisme dhe më zhbiruese, mbase ngaqë nuk synonte t’ua nxirrte fundin ngjarjeve, sendeve e sidomos qenieve, duke shmangur kësisoj çdo përdhosje të mundshme të lëndës artistike.
Disa muaj para se Vdekja t’i dhuronte një kah tjetër vështrimi e përshkrimi të kësaj bote, i riu që pat duruar dhimbje të përballueshme ndoshta vetëm nga statujat, pasi pat kaluar edhe disa ngasje vetëvrasjeje dhe që, në dëshpërim e sipër, pat grisur një dorëshkrim romani dhe 70 faqe të një ditari, por ende mjaft i dashuruar pas shkrimit, alias jetës, i thotë së ëmës:
Kam jetuar në 29 vjet më shumë se të tjerët në 100. Kam udhëtuar, kam parë, kam shkruar. Thuaju motrave të mia ta jetojnë, pa teprime, por ta jetojnë jetën. Të ecin me këmbët e veta. (…) Të shëtisin atje ku ka lule, të mbledhin lule. Mua harromëni. Dhe do të harroni. Është më mirë të qash pranë një varri, sesa të mëshirosh një njeri të vuajtur.[10]
Leximi i ngjarjeve nga zhgjëndrra e tanishme mund të nisë me çdo faqe. Pyetjet dhe përgjigjet e tyre përsërisin si pandijshëm, me frymëtim zhgjëndrre, ftesën që njeriu, gati i tjetërsuar nga orteku i gjërave të dukshme e të prekshme, të mos e zvogëlojë veten, duke u dhënë një vlerë të rreme disa ideve, ngjarjeve dhe sendeve. Jo rrallë, kjo vlen sa një kryevepër.
Vijnë sot në shqip një autor dhe një libër, për nder të të cilëve flamuri i Letërsisë së Epërme, nëse do të mund të përfytyrohej një i tillë, duhet ngritur një shtizë më lart.
Ardian Kycyku
Bukuresht, shtator 2024
(c) 2024 Ardian Kyçyku. Të gjitha të drejtat janë të autorit.
Shënim: I shqipëruar nga Ardian Kyçyku, libri i Max Blecher-it Ngjarje nga zhgjëndrra e tanishme është botuar këto ditë nga Berk.
[1] Lexohet Maks Bléher [Marcel / Marçél (Max) Blecher]. U lind më 8 shtator 1909 në qytetin Botoșani (hapësirë e shenjuar për kulturën dhe artin rumun e më gjerë, vend ku u lindën: Mihai Eminescu, kompozitori George Enescu, sundimtari me prejardhje shqiptare Grigore Alexandru Gjika, piktori Ștefan Luchian, biologu Grigore Antipa, historiani Nicolae Iorga, filozofi Lucien Goldmann, dramaturgu Israil Bercovici, shkrimtari Isidore Isou, gjuhëtari Alexandru Graur e të tjerë), si djali i vetëm i çiftit Lazăr dhe Bella Blecher (lindur Vital). Çifti pati edhe dy vajza: Dora dhe Frida. Shkollat fillore dhe të mesme i kreu në qytetin Roman.
[2] Titulli mund të kish qenë Ngjarje nga irealiteti i tanishëm. Zgjodha fjalën zhgjëndërr si hapësirë kufitare mes dy botësh dhe të paktën dy gjendjesh shpirtërore apo përftimi të realitetit.
[3] Mihail Sebastian, alias Iosif Mendel Hechter (1907-1945), prozator, dramaturg, eseist dhe memorialist i përmasave europiane. I njohur dhe i çmuar nga artdashësit shqiptarë falë komedisë “Ylli pa emër”.
[4] Në këtë frymë duket se e ka shkruar edhe Alexandru Vona (Alberto Henrique Samuel Bejar y Mayor, 1922-2004), romanin befasues Ferestrele zidite (Dritaret e murosura, shkruar rumanisht në vitin 1947 dhe botuar së pari më 1993).
[5] Rasti na kujton jo vetëm për pasurim hamendjesh kryeveprën Omul cu mârțoaga (Njeriu me gërdallë, 1927), shkruar në rumanisht nga aktori George Ciprian (1883-1968), e papërkthyer në “gjuhët e mëdha”, por e njohur nga letrarët rumunë të mërgatës, përfshi Eugen Ionesco-n (i pari që e krahason Blecher-in në shtyp me Franz Kafkën), dhe e cila mund t’i ketë paraprirë teatrit të absurdit.
[6] Do të botojë shkrime edhe me pseudonimet Mihail Bera dhe In-Interim (Nota bene: In-Interim mund të shqipërohet edhe si Në kalim e sipër / Në vend të dikujt tjetër / Mëkëmbës).
[7] Përkujdesur e botuar nga miku dhe sivëllai Sașa Pană (Alexandru Binder, 1902-1981), personalitet i shquar i avangardës.
[8] Shih Vizuina luminată (Strofulla e ppërndritur), fragment i shqipëruar prej meje – A. K.
[9] Shënim i autorit në hyrje të dramës Një lojë e ëndrrës / Ett drömspel, 1901.
[10] Të dhënat për këtë paraqitje janë përzgjedhur nga shtypi kulturor rumun dhe gjenden edhe online.
