nga Bujar Meholli
Pjesa e parë
Ekziston një konglomerat rrjetesh burokratike, që e krijojnë dhe e stampojnë individin visceral ndaj konsumerizmit, performatizmit. Ky konsumerizëm i pafre nuk presupozon aspak përmbushje nevojash esenciale a satisfaksion. Përkundrazi. Rrjeti programues, përherë e më i gjerë, i kësaj shoqërie të re që vjen tok me digjitalizimin e gjithçkaje dhe transformon rrënjësisht si jetën e përditshme, ashtu edhe perspektivën kognitive të botës qyshkur tenton ta maskojë krizën e vlerave qytetare, reale, me një prodhim çdoherë më të madh (të llahtarshëm) të produkteve të konsumit, me rritje të “nevojave” e gëlltitje të pafundme, aq sa komprometimi e shfytyrimi i gjithçkaje përbrenda shoqërisë ka bërë që krejt epoka të zhytet honeve të një mërzie e sëkëlldie represive, vetëshkatërruese. Përderisa ekzistojnë burgjet dhe çmendinat, patjetër, dikush duhet të jetë brenda tyre[1], shkruante Anton Çehovi. Maksima e shoqërisë represive-konsumeriste do të duhej të ishte diçka kësisoj, çehovçe: përderisa janë ndërtuar gjithë këto makineri gjigante, duhen patjetër mokra për t’i bluar, në mënyrë që ato të funksionojnë. Mokrat janë njerëzit. Ata shkrihen në banalitetin praktik, trivialiteti bëhet imanenca e qenies që ul ndjeshëm refleksionin dhe të përjetuarit, ngelen si residuum abstrakt. E përditshmja në trivialitetin e saj përbëhet nga përsëritjet (le répétitif).[2] Këto përsëritje ciklike krijojnë një rreth vicioz brenda të cilit kultura nuk është më ndërmarrje e praxis-it, por ludikes, prej nga presupozohet e jashtëzakonshmja nga e zakonshmja. Pra, mëtohet e jashtëzakonshmja, duke shfrytëzuar mekanizmat trivialë. Ngritja e “individualizmit” në konsumerizëm është korrelative me shpërpjesëtime të shumta, të cilat synon t’i maskojë aura e “liberalkapitalizmit” despotik, që të drejtën e shprehjes e ka kthyer në kult, duke reduktuar gjithçka në rëndësinë e patjetërsueshme që secili ta thotë mendimin e vet dhe asgjë më shumë[3]. Sipas këtij postulati të shoqërisë së konsumit objektet përvetësohen, gëlltiten, e kështu krijohet peizazhi tërësor i shoqërisë, bazën e së cilës e krijon reklama si praxis. Reklama bëhet ambige në relacion me praktikat shoqërore: ajo shtrihet anekënd duke e ravijëzuar funksionin trivial. Reklama ka funksion metaforik: ta bëjë “pasionanten” (pa pasion) atë që është jointeresante, ta transkriptojë të përditshmen brenda imagjinares, t’i obligojë konsumuesin dhe konsumuesen që të imitojnë kënaqësinë e lumturisë[4]. Rrjeti hipotetik i le désir-it njerëzor determinon, verbërisht, kënaqësinë me një ngulm ludist, që e çon, afektivisht, drejt konsumit aktiv, spektaklit, jo pa haraçin e ngopjes së shpejtë që është ipso facto. Ndaj bëhet imanente kundërvënia ndaj praxis-it të pseudoelitave që dirigjojnë e dominojnë si tregun, si jetën publike, e për më keq, edhe jetën shpirtërore.
Nuk mund të tolerohet dikotomia absurde, në të cilën praxis-i i popullit është thjesht ndjekja e vendimeve të liderëve, një dikotomi që rezonon metodat preskriptive (përshkruese) të këtyre elitave. Praxis-i revolucionar nënkupton unitet, liderët nuk mund të aplikojnë trajtim arbitrar, e të shtypin si të qe plaçkë e tyre[5]. Po të ndërmendim fjalët e Roterdamit, jeta njerëzore, veçan kjo e sotmja konsumeriste-performative, nuk është gjë tjetër përveçse lojë e marrisë![6] Pjelloria e marrisë është tejet e madhe. Kurora e saj është vendosur sipër, poshtë bëhen lëvizjet groteske të kordakut. Kultura, siç do të thoshte Lefebvre, është veçse mit në shpërbërje e sipër, një ideologji që i vishet teknicitetit. Pra, një shoqëri teknokratiko-burokratike. Faji i parë dhe më i madh i “teknokracisë” është se ajo nuk ekziston. Ajo është një mit dhe një ideologji. I ashtuquajturi sundim i teknikës fsheh një realitet të kundërt. Edhe koha, edhe dëshira bëhen të pamjaftueshme[7].
Kështu kultura e konsumit qëndron në sinkron me varfërimin e relacioneve njerëzore. Duke u pakësuar përherë e më tepër relacionet, hapet rruga që individi të bëhet konsumues dinjitar i së nesërmes, i cili përbrenda shoqërisë-simbiozë të scientificitetit ngelet jashtë kontaktit me materien, bëhet homo-automat i industrisë dhe prodhimeve argëtuese të pafundme. Kësaj përditshmërie sëkëlldisëse që është truall i konsumerizmit, i shërben veçan shkolla si institucion që komprometon dijen dhe mendimin kritik. Duke e reduktuar ndjeshëm sensin e mundësisë për nxënësin, shkolla bashkëkohore krijon celulat e njeriut konsumues, ngase, siç thotë Bartolini, mesazhi që përçon ajo është i ngjashëm me publicitetin: rëndësi ka të kesh para dhe të jesh i përfshirë nga pikëpamja shoqërore, kështu që të mund të kesh mundësi për jetë më të mirë. Ky është çelësi. Në këtë linjë perceptimi shkolla skllavëron dijen, krijon masa inerte që ravijëzojnë sipërfaqësoren (të jashtmen) para së brendshmes. Ivan Ilich-i propozon deshkollimin e shoqërisë, transformimin e shkollimit dogmatik e represiv, krejtësisht performativ, ngase nxënësit po “shkollohen” për ta ngatërruar mësimdhënien me mësimin, kalimin e klasave me edukimin, diplomën me aftësitë; pra, precizon Ilich-i, nxënësi e “mëson” imagjinatën e tij për ta pranuar shërbimin në vend të vlerës. Sot nuk është “shkolluar” vetëm mësimdhënia, por është “shkolluar” vetë realiteti social.[8] Një “shkollim” i tillë burokratik e ndrydhës pasionesh është kontrapunkt i fitimit të aftësive përmes angazhimit social e eksperiencave; fundazi, hierarkive e oligarkëve gjithmonë u leverdisin njerëz që s’mendojnë gjatë e sistematikisht, duan mendjeshkurtër që bien në grackë lehtas e janë të gatshëm për nënshtrim. Roterdami do të pyeste: ç’do të ndodhte në botë sikur të gjithë njerëzit të ishin mendimtarë? Intervenimi i marrisë është imanent, thotë ai, ngase njeriu-mendimtar do të ishte fiasko për shfrytëzuesit, do të shkatërronte shumëçka, do t’i prishte kombinatorikat tregtare-pushtetare që kurdoherë e shohin si mjet përfitimi. Marria e Roterdamit është gjithmonë e gatshme për ndihmë. Unë i ndihmoj njerëzit në kaq halle të tyre, i përkrah në injorancë, në mendjelehtësi, nganjëherë në harresë të vuajtjeve, nganjëherë në shpresën për një jetë më të mirë; nëse, ndërkaq, kohë pas kohe e në lakmi e sipër, zbraz, edhe ndonjë pikë mjaltë, ajo na i zbut sakaq fatkeqësitë; prandaj, asnjëri prej tyre nuk dëshiron ta lërë jetën, madje as kur Parkat e sjellin fillin deri në fund dhe kur jeta tanimë i lë vite me radhë. Dhe, sa arsye më pak kanë ata që të jetojnë edhe më tutje, aq më shumë ata dëshirojnë të jetojnë, madje ndaj jetës as nuk ndiejnë ndonjë neveritje.[9]
Sikurse nacionalizmi që konceptohej si gjendje mendore në të cilën individi ndihej se i detyrohej shtetit-komb[10], shkolla krijon aurën e një detyrimi dogmatik, i cili themelet i ndërton mbi trungun burokratik. Shkolla shndërrohet në zëdhënëse të konsumerizmit, nxënësit nxiten të mendojnë si konsumatorë, krijojnë perceptimet e konsumit duke nisur nga kurrikulat që medoemos duhet t’i konsumojnë, konkurrenca midis tyre për notat që determinojnë dijen, rendja pas mësimit mekanik, të njëtrajtshëm, nën aurën autoritare të institucionit shkollë. Në vend që të krijohet një mjedis diversant, ku të rinjtë të mund t’i shpalosin aftësitë, të përshtaten kurrikulat me nevojat mësimore e ta ndjekin ngritjen profesionale me punë praktike dhe gjithëpërfshirje, rëndom ndodh e kundërta – shkolla jo e lirë manipulon duke ndrydhur potencialet e nxënësve, komprometon dijen përmes konvencionalitetit despot, që nënkupton nënshtrim ndaj autoritarizmit hierarkik dhe ecje në procesionin konsumues drejt shoqërisë mitomane që gjallon në amulli dhe antinomi. Duke ndjekur këtë logjikë nënshtruese, dalin fare lehtë artistë e mendimtarë pleksur me ideologjizimin e realitetit në shërbim të njëtrajtshmërisë. Konflikti parimor ndërmjet artit dhe politikës përparimtare, pra, nuk mund të ekzistojë nëse artistët përpiqen që në mënyrën e tyre specifike, realisht, thellësisht, me tërë qenien e tyre, të paraqesin jetën. Për këtë arsye, prej artistit nuk duhet kërkuar që vizionet e veta poetike të realitetit t’ua nënshtrojë kërkesave të politikës, posaçërisht politikës së ditës, sepse kjo i shpie në politizim, publicistikë e reportazh, veçse duhet lënë që në mënyrën e tyre, piktoreske e metaforike, ta shohin dhe ta paraqesin tërë kompleksitetin e jetës njerëzore, duke përfshirë edhe anën politike të saj, e cila edhe në betejat më të mugëta historike nuk bëhet anë absolute dhe e vetme e jetës.[11]
Po t’i qasesh realitetit në mënyrë të paanshme (neutrale), vërehet qartë nënshtrimi kokë e këmbë ndaj prodhimit industrial, haraçin e të cilit e paguan një jetë e tillë, dinamike, që i bën njerëzit të jetuar, ua zvetënon qëllimet, i kufizon në të menduar dhe përfundimisht i hedh në vorbullën e realitetit hibrid të cilin do të duhej ta demaskonte dhe të përpiqej ta përmirësonte arti. Letërsia, përgjithësisht arti, nuk mund të jenë jashtë realitetit shoqëror, as “realitet i parë” e as “realitet i dytë”. Letërsia është moment konstitutiv i realitetit shoqëror; ajo është “pjesë” integrale e tij, raporti i saj me realitetin nuk mund të jetë i jashtëm, por gjithsesi i brendshëm.[12] Një pseudorealitet të tillë si ky i sotmi, mandej, s’ka kush të rreket ta përmirësojë, sepse merret i mirëqenë. Standardet ulen ndjeshëm. Shkolla burokratike nxjerr nxënës “të shkolluar” që përshtaten në lirinë (e pakufizuar) të së folurit e të shkruarit, dhe edukimit, ngelur indiferent në relacion me riprodhimin e ideologjisë dominuese[13]. Edukimi bëhet mjet i kufizimit logjik, gjegjësisht nënshtrimit dhe adaptimit ndaj mekanizmave të konsumerizmit. Kur flet për revolucionin kulturor, Lefebvre thotë se s’duhet të synojë që të jetë asketik, por t’i japë kuptim dhe të krijojë një kulturë që të mos jetë institucion, por stil i jetës, dhe që përkufizohet, së pari, në saje të realizimit në frymën e filozofisë. Në vrullin e zhvillimeve teknike, bota bashkëkohore është vënë para një sfide tejet të vështirë: si t’ia gjejë fillin asaj që është imanente përbrenda shoqërisë multikulturore, të hapur. Si të krijohet vullneti, gjegjësisht rendja pas kuptimit të jetës përbrenda shoqërisë që vuan nga bollëku? Çfarë filozofie duhet ndjekur dhe a është i rëndësishëm një revolucion kulturor i shekullit të ri? Çfarë itinerari duhet ndërtuar për t’i qëmtuar vlerat më sublime njerëzore?
Një nga format më efektive do të ishte kontrolli (jo në kuptimet e romaneve distopike të Orwell-it a Huxley-t) i shtrirë në pikat kyçe të shoqërisë, aty ku bulëzon orientimi sociokulturor i individit – kontrollimi i konceptuar si një mbikëqyrje (supervise) e vëmendshme ndaj zhvillimeve edukativo-kulturore, duke i hetuar dhe shëndoshur të çarat. Reformimi urgjent i shkollës që, aktualisht, përbën njërën nga celulat e konsumerizmit duhet të jetë i dukshëm dhe preokupim shtetëror; ajo gatit individë me kufizime logjike – rëndom të çorientuar në rrugën që marrin në shoqëri – që i nënshtrohen me vite procesit burokratik dhe përgatiten, pasi i marrin diplomat, t’u shërbejnë magnatëve të botës, siç thotë Illich-i, atyre që i bëjnë direktivat, krijojnë hierarki brenda sistemit konsumerist dhe çdoherë kërkojnë rekrutë (shërbëtorë) për ta shtrirë pushtetin dhe për ta zgjeruar pasurinë në kurriz të tyre, gjersa shfaqet si mirazh një pseudolumturi e bazuar në një sërë objektesh false, që konsumin e “personalizon” duke e masmediezuar, me funksionin që të sigurojë stimujt ekonomikë për masivitet[14].
(c) 2024 Bujar Meholli. Të gjitha të drejtat janë të autorit.
[1] Anton Chekhov, Ward No. 6 and Other Stories, translated by Constance Garnett, Barnes & Noble Classics, New York.
[2]Henri Lefebvre, Jeta e përditshme në botën moderne, përkthyer nga Muhamedin Kullashi, Rilindja, Prishtinë, 1980.
[3]Glauk Konjufca, Huti i Minervës fluturon në muzg: G. W. F. Hegel, Agora, Mitrovicë, 2012.
[4]Henri Lefebvre, po aty.
[5]Paulo Freire, Pedagogy of the oppressed, translated by Myra Bergman Ramos, Continuum, NewYork-London.
[6]Desiderius Erasmus, In Praise of Folly, Grand Rapids, MI: Christian Classics Ethereal Library, University of Michigan Press.
[7]Henri Lefebvre, po aty.
[8]Ivan Ilich, Shoqëria pa shkollë, përkthyer nga Arjan Gjikola, Pika pa Sipërfaqe, 2019.
[9]Nga botimi shqip: Erazmi i Roterdamit, Lavdërim marrisë, përkthyer nga Stathi Kostari, Rilindja, Prishtinë, 1982.
[10]Hans Kohn, Nationalism, It’s Meaning and History, Robert E. Krieger Publishing Company, Malabar, Florida, 1965.
[11]Dragan Jeremić, Mbi disa probleme letrare në socializëm, Jeta e Re, Nr. 5-6, Prishtinë, 1986.
[12]Gani Bobi, Paradoks kulturor, Rilindja, Prishtinë, 1986.
[13]Paulo Freire, Pedagogy of Freedom, Ethics, Democracy, and Civic Courage, Translated by Patrick Clarke, Rowman & Littlefield Publishers, USA.
[14]Jean Baudrillard, The Consumer Society, Myths & Structures, SAGE Publications, 1998.