Nga shkenca te shkencizmi: Të dua ose në dejet e mia po vërshojnë sasi të mëdha dopamine
nga Fatos A. Kopliku
Ku ta gjej një mik të dëlirë e të sinqertë
në një kohë kur miqësia është kthyer në shteg
që e rrahim sa herë nevojat e rrethanave
na detyrojnë të trokasim në derë të mikut,
të cilin e harrojmë sapo nevoja përmbushet?
Pa na prekur fatkeqësia, miqtë nuk i vizitojmë më,
miqtë nuk na vijnëmë ndërmend përveçse
kur nevoja na ka rikthyer kujtesën.[1]
Ibn Sīnā, Recitali i Zogut
Unë besoj se jetojmë në një epokë joshkencore,
në të cilën pothuajse i gjithë refreni i komunikimit
dhe narrativi televiziv, librat e kështu me radhë,
janë joshkencorë… Si rrjedhojë, ka një tirani
të konsiderueshme intelektuale në emër të shkencës.[2]
Richard Feynman, fizikan nobelist
Nëse një mik i mirë ka qenë diçka e rrallë para pothuajse 1000 vitesh, siç shprehet Ibn Sīnā (v. 1037), dijetari dhe filozofi poliedrik pers, atëherë me shumë gjasë është e tillë ende. Mes të tjerave, përtej çdo allishverish interesi, çka e bën mikun të paçmueshëm, është vetia për të na thënë të vërtetën në sy edhe kur ajo është e hidhur, veçanërisht kur ajo është e hidhur. Qasur nga kjo anë, atëherë mund të shihet se disa nga kritikët më të ashpër ndaj shkencës kanë qenë e janë miqtë e saj më të afërt. Shpesh ata janë vetë shkencëtarë, disa prej të cilëve do t’i citojmë në këtë shkrim, që i kanë kushtuar energjitë dhe jetën e tyre shkencës, jo thjesht si karrierë, si shteg për t’u ngjitur drejt prestigjit e pushtetit, por si vokacion. Si të tillë, ata nuk e kanë pasur luksin të heshtin ndërsa dëshmojnë gjendjen e shkencës sot. Kështu, kritikat e shkencëtarëve e mendimtarëve të tillë nuk janë e s’mund të merren assesi si qëndrim antishkencë apo si orvatje për të shpërfillur arritjet shkencore. Përkundrazi, ato burojnë nga një shqetësim i sinqertë për uzurpimin e shkencës si veprimtari e fisme njerëzore nga ideologji me premisa të diskutueshme, në mos kryekëput të gabuara. Nëse ndonjë lexues formon përshtypjen se ky shkrim është antishkencë, atëherë miqësisht uroj të na lejojë sugjerimin që ta rilexojë atë.
Kritikat janë të llojeve të ndryshme, por duket se në thelb ato kanë diçka të përbashkët: dallimin mes shkencës e shkencizmit, diçka të cilën do ta shtjellojmë më poshtë. Paaftësia për ta bërë këtë dallim ose me e marrë atë parasysh, është zanafilla e një sërë ngërçesh teorike të shkencës moderne dhe, njëkohësisht, për sa i përket aplikimit të saj, i shkatërrimit e shkretimit sistematik të mjedisit ku jetojmë, qoftë ekologjik, urban, emocional apo intelektual. Këto mund të duken pohime të tepruara, por ka arsye që mund të na bindin për të kundërtën.
Barbarizëm i specializimit
Dekada më parë fizikani nobelist Erwin Schrödinger (v. 1963) shprehu shqetësimin e mungesës së sintezës së dijeve nga specialistë të fushave të ndryshme shkencore, sepse dija e përftuar nga specialistët e fushave të ndryshme në izolim s’para ka vlerë.[3] Duke qenë vetë shkencëtar, me takt e finesë të admirueshme, përmes një citimi të gjatë ai ia lë përshkrimin e këtij shqetësimi filozofit spanjoll José Ortega y Gasset (v. 1955), i cili e quan këtë degëzim pa trung të njohurive si “barbarizëm të specializimit”.[4] Trungu, në këtë rast, do të ishte një parim që do të mundësonte sintezën e dijeve. Për Schrödinger-in parimi s’mund të jetë tjetër përveçse thënia në hyrjen e Orakullit të Delfit, “njih vetveten”.[5] Por kjo është bindja e një shkencëtari si Schrödinger dhe jo qëndrimi zyrtar i institucioneve shkencore. Se sa larg këtij parimi janë zhvendosur përparësitë e disiplinave shkencore sot, është një temë që e kemi trajtuar më vete.[6]
Nëse para më se një shekulli dalja në skenë e shkencëtarit ekspert në një sferë të ngushtë ishte një pengesë serioze në kultivimin e mirëfilltë të shkencës, tanimë ka dekada që përballemi me shndërrimin e këtij lloj shkencëtari në zëdhënësin e saj, njëfarë personi të famshëm publik (celebrity), i cili gëzon vëmendje, përnderim e ndikim që në shoqëritë paramoderne rezervohej vetëm për dinjitarët e lartë fetarë ose udhëheqësit shpirtërorë. Ky rol është përmbushur nga disa shkencëtarë të cilët dalin jashtë fushës së tyre të ngushtë të kompetencës, duke dhënë mendime e deklarata mbi qëndrime filozofike, politike apo edhe fetare, që vështirë të mbrohen qoftë edhe nga shkenca në emër të së cilës thonë se flasin.
Ia vlen ta ilustrojmë këtë me një deklaratë nga biologu Richard Dawkins, ku mes të tjerave thotë se njerëzit janë thjesht “robotë të ngathët” (lumbering robots) të kontrolluar nga “gjene egoiste” (selfish genes).[7] Dawkins-i nuk ia bën të qartë lexuesit se me cilën metodë shkencore është vërtetuar se gjenet janë egoiste, as se në çfarë mënyre gjenet përcaktojnë te qenët, bie fjala, trim apo zemërlepur, bujar apo koprrac, fisnik apo i ulët. Është e vërtetë se gjenet diktojnë prodhimin e proteinave në organizëm, të cilat diktojnë, mes të tjerave, trajtën e shumë veçorive fizike (fenotipet). Por nuk ka asnjë studim që mund të vërtetojë lidhjen mes gjeneve dhe prirjeve të njeriut, egoizmit apo altruizmit, virtyteve e veseve, ose kulturës, në kuptimin më të gjerë. Edhe pse pretendime të tilla janë kritikuar nga shkencëtarë të tjerë, jo vetëm si të pasakta, por edhe çorientuese për publikun, e vërteta qëndron se libra me pretendime të këtij lloji – mjafton që të jenë shkruar mirë e të njomura me lirikë – jo vetëm janë shitur me miliona, por janë bërë edhe pjesë e teksteve akademike.[8] Ndonëse autorët e kritikave të këtyre teksteve kanë kredenciale intelektuale të shkëlqyeshme – përfshirë nobelistë – ndikimi i tyre në arsimin zyrtar ka qenë i kufizuar.
Ndoshta, kjo vjen ngaqë, siç thotë Schrödinger-i, “shumica e njerëzve të arsimuar s’janë të interesuar në shkencë” dhe besojnë se detyra e saj është “shpikja e makinerive të reja për të përmirësuar kushtet e jetesës.” Ata priren për t’ua lënë këtë detyrë specialistëve, “sikur ia lënë në dorë hidraulikut tubacionet e ujit.”[9] Por ky problem mbahet në këmbë, apo edhe përkeqësohet, kur njerëz të tillë vendosin për programin mësimor të brezit të ri, thekson po aty Schrödinger-i. Si rrjedhojë, deklarata e pretendime të pafiltruara bëhen pjesë e teksteve shkollore, depërtojnë në mendjen e studentëve, brezit të ri, duke u mpirë vigjilencën intelektuale dhe kthjelltësinë për të arsyetuar drejt.
Nëse ky përfundim mund të duket i tepruar, ose thjesht personal, atëherë ia vlen të sjellim mendime nga një tjetër fizikan nobelist, Richard Feynman (v. 1988), i cili në lidhje me pyetjen se si duhet t’u mësohet shkenca studentëve, shprehet si më poshtë:
…ndoshta mund të dyshoni ekspertët herë pas here… Madje, mund ta përkufizoj shkencën edhe kështu: shkenca është besim në injorancën e ekspertëve. Kur dikush thotë se shkenca tregon se kështu e ashtu, ai po i keqpërdor fjalët. Shkenca nuk tregon, përvoja po… ti mund të pyesësh “si na e tregoi shkenca këtë – si arritën shkencëtarët në këtë përfundim – si, çfarë, ku?”. Jo shkenca ka treguar, por ky eksperiment, ky përfundim ka treguar. Pasi të dëgjosh eksperimentet (veçse duhen marrë në shqyrtim të gjitha të dhënat), edhe ti ke po aq të drejtë sa kushdo të gjykosh nëse është arritur në rezultate që mund të përsëriten. Ekspertët që po të udhëzojnë, mund të jenë të gabuar… Unë besoj se jetojmë në një epokë joshkencore, në të cilën pothuajse i gjithë refreni i komunikimit dhe narrativi televiziv, librat e kështu me radhë, janë joshkencorë. Jo se janë pa vlerë, por janë joshkencore. Si rrjedhojë, ka një tirani të konsiderueshme intelektuale në emër të shkencës.[10]
Zotime paraprake
Një nga vështirësitë kryesore për me pasë një bisedë të hapur mbi këtë temë qëndron në faktin që shkencizmi është “ortodoksia e re” e shoqërisë moderne.[11] Kjo do të thotë se premisat e saj merren si të qena dhe s’para vihen në pyetje, si nga shumë akademikë, ashtu edhe nga publiku i gjerë. Një nga arsyet për këtë është suksesi mbresëlënës i shkencës në rrafshin material, duke i dhënë hov e përparësi një botëkuptimi material. Kështu, në arenën e këtij botëkuptimi shkenca moderne gëzon prestigj të pashoq që, mes të tjerash, bën të mundur kapërcimin e hendekut të paanë mes shpikjes së makinerive e teknologjive të reja nga shkenca dhe mveshjes së saj me “kompetencë universale”, për t’i dhënë shpjegim çdo pyetjeje të mundshme, siç mëton, p.sh., kimisti Peter Atkins. Pretendime të tilla nuk janë të izoluara, përkundrazi. Por ia vlen të sjellim përshkrimin e Atkins-it si një shembull përfaqësues të tyre:
Megjithëse disa mund të gjegjen me qesëndi e disa mund të ankohen, nuk mund të refuzohet pohimi se shkenca është procedura më e mirë që është zbuluar deri më sot për me shpalosë të vërtetat thelbësore rreth botës. Ajo e ka treguar veten tepër të aftë për të shpjeguar dhe kontrolluar natyrën me anë të kombinimit të eksperimentimit të kujdesshëm, të udhëzuar nga teoria, dhe me anë të shtjellimit e përmirësimit të teorisë së ngritur mbi eksperimentin që ajo i dha shkas. Kompetenca e saj duket se nuk ka kufij: mund të komentojë mbi origjinën dhe fundin e botës, mbi daljen në pah, zhvillimin dhe aktivitetet e jetës, madje, me sa duket, edhe të shpjegojë edhe veprimtaritë e besimet e sociologëve.[12]
Problemi qëndron se asnjë nga pohimet në paragrafin e mësipërm s’është i vërtetueshëm. Në rastin me të mirë ato mund të cilësohen opinione. P.sh., nëse, siç thotë Atkinsi, “shkenca është procedura më e mirë… për me shpalosë të vërtetat thelbësore rreth botës”, vetë ky pohim është i pavërtetueshëm me anë të metodës eksperimentale, metoda që e veçon shkencën nga çdo “procedurë”[13] tjetër. Kjo ka të bëjë me faktin se parimet e botëkuptimit të nënkuptuar nga deklarata e Atkins-it nuk varen nga vërtetime eksperimentale – ato janë parime filozofike.
Atkinsi ka përshkruar thukët botëkuptimin shkencist ose shkencizmin, i cili karakterizohet nga një besim i padiskutueshëm në fuqinë e shkencës. Ky besim është kthyer në bindje nga një propagandë e pashembullt në rang global, një “propagandë joshëse tepër e rrezikshme” dhe “çorientuese”, siç shprehet autori britanik Bryan Appleyard.[14] Ndërkohë ky botëkuptim kërkon një “përkushtim të zellshëm metafizik”, nëse përdorim një shprehje të profesorit Richard N. Williams, çka do të thotë se çdo pyetje që bëhet duhet të filtrohet nga premisat e tij, vlefshmëria e të cilave nuk vihet në pyetje.[15] Ndoshta përshkrimi më i qartë i këtij përkushtimi vjen nga gjenetisti i Harvardit, Richard Lewontin:
Me gjithë absurditetin e dukshëm të disa prej formulimeve të saj, me gjithë dështimin e saj në përmbushjen e shumë premtimeve ekstravagante mbi shëndetin e jetën, me gjithë tolerancën e bashkësisë shkencore ndaj narrativave të pavërtetueshme, ne marrim anën e shkencës sepse kemi një zotim paraprak, një zotim ndaj materializmit. Nuk është se metodat dhe institucionet e shkencës na detyrojnë disi që të pranojmë një shpjegim material të dukurive natyrore. Përkundrazi, çfarë na shtyn është aderimi ynë a priori ndaj shkaqeve materiale për të krijuar një aparat hulumtimi dhe një sërë konceptesh që prodhojnë shpjegime materiale, sado të pakuptimta apo shastisëse qofshin ato për rishtarët. Për më tepër, ky materializëm është absolut, sepse ne s’mund të lejojmë një Këmbë Hyjnore te porta.[16]
Një pohim i tillë mund të quhet opinion personal i Lewontin-it, ashtu si ai i Schrodinger-it përmendur më lart, por ky do të ishte një gjykim i ngutur. Është e vështirë, në mos e pamundur, të gjendet një tekst shkollor që u kërkon studentëve ta shohin shkencën si mjet për të “njohur veten”. Nga ana tjetër, përkufizimi i shkencës si një mënyrë dijeje që doemos kërkon shpjegime të rrafshit material për dukuritë natyrore është pothuajse i kudondodhur. Le të sjellim një shembull nga një hyrje e tekstit më të njohur të biologjisë në ShBA, Campbell Biology:
Ngaqë shkenca kërkon shpjegime natyrore për dukuri natyrore, nuk mund të mbështetë apo hedhë poshtë hipoteza që engjëjt, fantazmat apo shpirtrat, qofshin të mirë a të ligj, shkaktojnë stuhi, ylbere, sëmundje apo shërime. Shpjegime të tilla të mbinatyrshme thjesht janë përtej kufijve të shkencës, ashtu siç janë temat fetare, të cilat janë çështje të besimit personal.[17]
Përtej përshkrimit të domosdoshmërisë së shkencës për shpjegime materiale, ky paragraf është edhe shembull i një rasti tipik të manipulimit të logjikës. Bëhet fjalë për krijimin e një kundërshtari imagjinar, që pasi i vishen disa cilësi dhe i vihen disa fjalë në gojë, sulmohet dhe gjunjëzohet bindshëm. Jo rastësisht në gjuhën angleze ky soj argumenti quhet “straw man”, “njeri kashte” ose “dordolec”, sepse ky kundërshtar është një parodi e kundërshtarit të vërtetë (ky lloj manipulimi i logjikës ndeshet shpesh në debate politike, por jo vetëm). Në paragrafin e lartcituar çdo njeri që vë në pyetje parakushtin e “shpjegimeve natyrore për dukuri natyrore” mund të përfytyrohet me lehtësi si njëfarë shërimtari popullor që shkruan hajmali e nuska, apo si ndonjë cigane me shall shumëngjyrësh në kokë që sheh të ardhmen në sferë xhami. Ai ose ajo kanë të drejtë të mbajë mendjen e vet, por jo të ketë vend në tryezën serioze të shkencës. Kjo mund të jetë teknikë e admirueshme për me dalë fitimtar në polemikë e debat, por të fitosh argumentin në këtë mënyrë nuk do të thotë se pyetja vdirret, numri i atyre që e pyesin zvogëlohet, apo aftësia e tyre intelektuale zbehet. Nëse pyesim a është dukuri natyrore Bota e Ideve të Platonit, kompozimi i Rekuiem-it të Moxartit ose përvoja më e njohur dhe njëkohësisht më e pashtershme njerëzore, dashuria, çfarë shpjegimi duhet të pranojmë? Nëse nuk duam të etiketohemi si naivë, thjeshtakë ose si të tejngarkuar me ndjeshmëri poetike e letrare, shkencizmi nuk lë hapësirë për tjetër shpjegim që nuk formulohet në terma materialë.
Mirëpo ky është një varfërim i fjalës “shkencë”. Kjo e fundit mund të përshkruhet si dije e organizuar dhe si e tillë ajo merr, e duhet të marrë, forma të ndryshme.[18] Siç thotë Paul Feyerabend (v. 1994): “A është shkenca dija më e mirë që kemi apo thjesht ajo më me ndikim? Shkenca nuk është një, është shumë; është e hapur ndaj qasjeve të reja, jo e mbyllur. Kundërshtimet ndaj risive dhe alternativave të reja vijnë nga grupe me interesa të caktuar, jo nga shkenca vetë.”[19] Kjo është e vërtetë de jure, ndërsa de facto gjendja është krejt e kundërta. Nëse në sfera të ndryshme të veprimit njerëzor ka një pluralizëm qasjesh – ka larmi arti, kulturash, gjuhësh, biznesesh – shkenca moderne duket se bën përjashtim. Ka vetëm një mënyrë se si bëhet shkencë dhe çdo qasje që nuk ndjek shinat e metodës së saj, nuk është e denjë të emërtohet “shkencore”. Përshkrimi i shkencës moderne si “totalitare” nuk është i pavend. Appleyard-i argumenton se kjo soj shkence është “e paaftë të bashkëjetojë” me forma të tjera diturie.[20] Nuk është fjala për uljen e standardeve dhe ngritjen e çdo hamendjeje e konspiracioni në rangun e teorisë. Çështja është ajo e mungesës së tolerancës së larmisë intelektuale në qarqet akademike dhe diskursin publik. Kështu, ata që “mund të ankohen” (siç thotë Atkinsi) ndoshta kanë të drejtë nëse premisat e botëkuptimit shkencor – ose ‘shkencist’ për të qenë të përpiktë – nuk mund të mbështeten nga ana intelektuale, teorike apo edhe praktike.
Reduksionizmi
Premisa e parë e shkencizmit është se ekzistenca është kryesisht, në mos tërësisht, materie. Ajo është themeli i çdo gjëje reale, si njëlloj plasteline prej së cilës formohet çdo gjë, qoftë organike apo joorganike. Për shembull, pyetjes se ç’është dashuria, mund t’i jepet përgjigje shkencërisht vetëm nëse reduktohet në molekula, jone apo atome – me një fjalë, në materie. D.m.th. nëse dikush thotë se përjeton ose ka përjetuar dashurinë, nga ana shkencore përvoja e tij ose e saj është thjesht çështje fluksi thërrmijash molekulare, ose të ngjashme, që vërshojnë në receptorët e indeve e qelizave përkatëse. Kjo prirje për të shpjeguar çdo gjë në materie, në emëruesin më të vogël të përbashkët, njihet si reduksionizëm (reductionism). Sa më shumë hollësi mësojmë për këta mekanizma, aq më mirë e qartë e kuptojmë dashurinë. Në një tekst për publikun e gjerë te gazeta e shkollës mjekësore të Harvardit ofrohet ky shpjegim:
Kur jemi duke rënë në dashuri, në tru vërshojnë substanca kimike që kanë të bëjnë me qarkun e shpërblimit (reward circuit), duke prodhuar një gamë reagimesh fizike dhe emocionale – zemër që rreh fort, pëllëmbë të djersitura, faqe të skuqura, ndjesi pasioni dhe meraku… Nivelet e ulëta të serotoninës çojnë në përshkallëzimin e … mendimeve të pavullnetshme e çmendurisht shqetësuese, shpresave dhe ankthit të fillesës së dashurisë. Të qenët kokë e këmbë në dashuri gjithashtu çliron sasi të larta dopamine, një substancë kimike që “starton sistemin e shpërblimit”…, gjë që ndihmon në shndërrimin e dashurisë në përvojë të ngjashme me euforinë që shoqëron përdorimin e alkoolit ose kokainës.[21]
Këto zbulime janë të rëndësishme, pa dyshim, në rrafshin e tyre. Sidoqoftë, përshkrime si ato të mësipërmet u përkasin gjurmëve që përjetimi i dashurisë lë mbi organizmin e njeriut. Mëtimi se dashuria – ose dhimbja, liria dhe çdo përvojë thelbësore e njeriut – mund të shpjegohet në këtë mënyrë, nënkupton se ajo mund të injektohet nga vërshime hormonesh e jonesh, pohim që i hap portën kontradiktës dhe absurditetit – shprehja “të dua” shket në sentimentalitet subjektiv, ndërsa “vërshimi i dopaminës” ngrihet në lapidarin e faktit objektiv. Shkrimi, gjithashtu, përshkruan hormonet oksitocinë dhe vazopresinë si përgjegjës për formimin e lidhjeve afatgjata. Pra, nëse duhet t’u qëndrojmë besnikë shpjegimeve shkenciste, atëherë fakti që disa martesa apo lidhje i qëndrojnë kohës e disa jo, duhet të jetë thjesht çështje e niveleve të oksitocinës e vazopresinës. Kësisoj nuk mbetet vend për meritë e përgjegjësi dhe pa to, përfundimisht, nuk mbet kund as gjurmë njeriu, por veç “robotë të ngathët”. Shpjegime të tilla reduksioniste janë kundërshtuar nga shkencëtarë, si Denis Noble i Universitetit të Oksfordit. Ai i krahason ato me shpjegimin e muzikës për piano të Schubert-it (Trioja për piano nr.2) – një nga më të preferuarat e tij – si të shkaktuar nga informacioni digjital në CD-në e magnetofonit të tij. Është e vërtetë, thotë ai, se dëmtimi i këtij informacioni në CD ia heq magjinë pjesës së Schubert-it, ose edhe e bën fare të padëgjueshme. Por ne e dimë se CD-ja shërben si marrës dhe ruajtës i kësaj muzike dhe nuk është shkaku burimor i saj.[22] Muzika ka çerdhe tjetërkund. Po ashtu, njohuritë mbi hormonet, jonet apo proteinat që shoqërojnë përvojat njerëzore, si dashuria, shpresa, dhimbja etj., sado të rëndësishme të jenë, nuk mund të shterojnë domethënien e tyre e aq më pak të reduktohen në to. Ato janë njohuri që, siç e thamë, i përkasin reagimit të trupit të njeriut ndaj përjetimeve të dhëna. Për më tepër, vetë të gjykuarit, të arsyetuarit e çdo veprimtari intelektuale duhet, gjithashtu, të shpjegohet në terma molekularë e biokimikë, çka do të thotë asgjësimi i çdo kriteri shquarjeje, një reductio ad absurdum. Për fat të keq, pohime të ngjashme ndeshen jo rrallë në tekste shkollore apo në media. Mirëpo, edhe sikur për hir të argumentit t’i linim mënjanë kontradikta të tilla, premisa se materia është themeli i realitetit është sfiduar eksperimentalisht, në veçanti nga zhvillimet në fizikën kuantike. Kjo do të jetë tema që shpresojmë të trajtojmë në shkrimin në vijim.
© 2024 Fatos A. Kopliku. Të gjitha të drejtat janë të autorit. Imazhi në kopertinë është realizuar me Midjourney.
[1]Nga Epilogu i Recitalit të Zogut, cit. nga Henry Corbin, Avicenna and the Visionary Recital, trans. Williard R. Trask (Princeton University Press, 1988), f.186.
[2] Richard Feynman, The Pleasure of Finding Things out, ed. Jeffrey Robins (Cambridge, MA: Perseus Books, 1999), f. 187-188.
[3]Erwin Schrödinger, ‘Nature and the Greeks’ and ‘Science and Humanism’ (Cambridge University Press, 1996), f. 109. Madje Ortega e sheh këtë lloj njeriu si rrezik që i kanoset vetë qytetërimit.
[4] Po aty, f.110-111. Citimi është nga José Ortega y Gasset, The Revolt of the Masses (New York: W. W. Norton, 1932), kreu XII.
[5] Po aty, f. 108.
[6] Shih “Shkenca moderne si shprehje kulturore I-IV” te Peizazhe të Fjalës, maj-qershor 2024.
[7] Richard Dawkins, The Selfish Gene (Oxford University Press, 1976).
[8]Shkencëtarë si Denis Noble i Universitetit të Oksfordit e kanë kritikuar reduktimin e biologisë në rang të gjeneve: ashtu si muzika nuk mund të reduktohet në notat muzikore në pentagram, ashtu edhe jeta nuk mund të shpjegohet nga ADN-ja që përbën gjenet. Shih Denis Noble, The Music of Life: Biology beyond genes (Oxford University Press, 2008).
[9] Schrödinger, vep. cit., f. 113.
[10] Feynman, The Pleasure of Finding Things out, f. 187-188.
[11] Shih Scientism: The New Orthodoxy, eds. Richard N. Williams, Daniel N. Robinson (Bloomsbury Academic, 2015).
[12] Peter Atkins, Science as truth, History of the Human Sciences (1995), v. 8, n. 2, f. 97.
[13] Çfarë është metoda shkencore, është një çështje në vete, rreth së cilës ka jo pak diskutim nga vetë shkencëtarët. Disa argumentojnë se nuk ka një metodë të vetme shkencore. Sidoqoftë, trajtimi i kësaj çështjeje nuk është qëllimi i këtij shkrimi.
[14] Bryan Appleyard, Understanding the Present: Science and the Soul of Modern Man (New York: Doubleday, 1993), f. 2.
[15] Shih Scientism, f. 3.
[16] Richard Lewontin, “Billions and Billions of Demons”, New York Review, 9 janar, 1997.
[17]Campbell Biology, 9th ed., (Benjamin Cummings, 2010), f. 20.
[18] Fjala scientia në latinisht, wissenschaft në gjermanisht, apo ‘ilm në arabisht mund të përkthehen si “shkencë”, por ndryshe nga gjuha angleze, kuptimi është shumë më i gjerë sesa ai i njohurive që përftohen me anë të qasjes eksperimentale. Është argumentuar se ky ngushtim i kuptimit në gjuhën angleze është si rrjedhojë e trysnisë së botëkuptimit shkencist, veçanërisht në kulturën saksone në Britani, ShBA apo Australi.
[19] Paul Feyerabend, “History of the philosophy of science.” In T. Honderich (ed.), Oxford Companion to Philosophy (Oxford University Press. 1995), f. 809.
[20] Appleyard, vep. cit., f. 9.
[21] Scott Edwards, Love and the Brain, On the Brain (Spring, 2015). https://hms.harvard.edu/news-events/publications-archive/brain/love-brain. Qarku i shpërblimit (reward circuit) gjendet në trurin e mesëm dhe rregullon shumë procese jetike, mes të tjerave edhe ndjesinë e kënaqësisë.
[22] Noble, Music of Life, ff. 2-3.