Pushteti dhe vorbulla e konflikteve të interesit
nga Fatos A. Kopliku
Nëse kornizat teorike të shkencës moderne po plasariten nga kontradikta të brendshme aqsa të përdoret fjala “krizë” dhe, ndërkohë, nëse aplikimi i kësaj shkence – teknologjia – e ka sjellë njeriun dhe njerëzimin buzë një vetëshkatërrimi të mundshëm, atëherë si shpjegohet mungesa e reagimit të duhur ndaj një gjendjeje të tillë? Pse kjo shmangie, në mos mospërfillje, lind pyetja.
Kjo shmangie është një simptomë shumë shqetësuese, tërheq vëmendjen John R. Saul në librin e tij Kopilat e Volterit: Diktatura e Arsyes në Perëndim, sepse “dëshmia e padiskutueshme që një shoqëri është nën kontroll, ose në rënie, është kur gjuha ka pushuar së qeni mjet komunikimi dhe është bërë një mburojë për ata që e zotërojnë atë.”[1] Si për ironi, shton ai, fajtorët kryesorë janë ata që duhet të ishin të përkushtuar për rritjen e komunikimit – profesorët…” Arsyet mund të jenë të ndryshme, por shpesh akademikët shmangin pyetje themelore që u drejtohen teorive të pranuara gjerësisht ose japin përgjigje të mjegullta duke ruajtuar kështu status quo-në:
Ata e dinë me saktësi se si pyetjet nga një joekspert do të trajtohen nga një ekspert… metoda e zakonshme kur përballen me pyetje nga jashtë është shpërfillja dhe në vend të përgjigjes e shkurajojnë, madje edhe e trembin pyetësin, duke nënkuptuar se ai është i keqinformuar, i pasaktë, i cekët dhe tepër i emocionuar; kjo e fundit përmendet gjithmonë. Nëse pyetësi ka ndonjë farë autoriteti, eksperti mund të ndihet i detyruar të përgjigjet më me kujdes. Për shembull, ai mund të ndajë një sasi minimale informacioni në dialekt terminologjik dhe kërkon ndjesë për ndërlikimin, duke nënkuptuar se pyetësi nuk është i aftë të kuptojë më shumë. Dhe nëse pyetësit duhet t’i jepet përgjigje, por pa qenë nevoja të respektohet, – për shembull, një gazetar ose politikan – eksperti mund të lëshojë një lumë të dhënash të pakuptueshme, duke e shuar kështu diskutimin ndërsa shtiret se gjoja po merr pjesë në të. Edhe nëqoftëse dikush mundet të kuptojë paqartësitë e temës, ai do të detyrohet të argumentojë kundër ekspertit në një kontekst aq të ndërlikuar saqë publiku, të cilit ai supozohet t’i komunikojë qartë, do ta humbasë interesin shpejt. Me një fjalë, duke e tërhequr pyetësin ngulmues në fushën e vet, eksperti e bën atë të paaftë.[2]
Duket se ka disa arsye për të mbajtur këtë status quo në shkencë. E para buron nga shkencizmi, thurja ideologjike që përshkon pëlhurën e shkencës moderne, sipas së cilës çdo gjë është dhe duhet të jetë e shpjegueshme në rrafshin material, qoftë ky qelizor, molekular, atomik apo edhe subatomik. Kjo do të thotë që në thelb çdo gjë duhet të jetë e kuantifikueshme, diçka që numërohet, matet, peshohet… dhe kjo varet nga zbatimi i metodës shkencore. Fizikani Alan Chalmers thotë se ndërsa është e kuptueshme që kjo metodë është e vlefshme dhe legjitime në shkenca natyrore si fizika apo kimia, kjo qasje “nuk nuk mund të na japë versionin universal të shkencës…[t]heksi mbi manipulimin eksperimental… e bën këtë version të papërshtatshëm për disiplinat – veçanërisht në shkencat sociale e historike – ku manipulimi eksperimental është i pamundur ose i pavend.”[3] Metoda shkencore presupozon kushte eksperimentale laboratorike, imtësisht të kontrolluara, dhe është e papërshtatshme si qasje në shkencat humane ku ka një larmi të pamatë të pakontrollueshme ndryshoresh, pa përmendur pastaj artin, poezinë, apo edhe religjionin. Për më tepër, edhe në shkencat natyrore metoda shkencore i qaset objektit të studimit në kushte artificiale dhe eksperimentale, jo ashtu siç ky objekt është në natyrë – psh., organizma të ndryshme studjohen në laborator, kështu që reagimet e tyre në rangun fiziologjik ose edhe me gjerë janë brenda këtyre kufijve artificialë laboratorikë, jo domosdoshmërisht ashtu siç ndodhin në natyrë.
I kujtojmë lexuesit se presupozimet e lartpërmendura të shkencizmit – (1) çdo gjë shpjegohet në rrafshin material, (2) qasja me e vlefshme për përftimin e njohurive është metoda shkencore – janë filozofike. Në vetvete ato janë të pavërtetueshme, ose siç shprehet studjuesi më i njohur amerikan i religjionit Huston Smith, “në rastin më të mirë ato janë supozime filozofike, në rastin më të keq thjesht opinione”.[4] Sidoqoftë, ky taban filozofik dikton se çfarë blloku njohurish mund të vendoset mbi të. Rrjedhimisht, çdo pyetje që në një mënyrë a tjetër del jashtë kufijve të këtij presupozimi, apo edhe e sfidon atë, katalogohet si e pavend ose, në rastin më të mirë, si e dorës së dytë për nga rëndësia.[5] Ky qëndrim është një nga arsyet që e vërteta shkencore, me përkufizim, shihet si superiore ndaj të vërtetës letrare ose artistike. Këto të fundit merren si sfera të përvojës subjektive dhe konsiderohen më të shumtën si vlera estetike, pa ndonjë peshë objektive. Nëse ka nevojë për dëshmi që ky qëndrim merret si i qenë mjafton të krahasohen fondet që u jepen departamenteve shkencore në krahasim me ato të departamenteve të letërsisë, artit, ose edhe shkencave humane (pa harruar edhe pagat e profesorëve).[6]
Nuk është qëllimi ynë të diskutojmë nëse shkencat natyrore janë superiore ndaj atyre humane, ose nëse departamentet e gjuhës e letërsisë meritojnë më shumë vëmendje se ato të inxhinierisë. Por duhet të jetë e qartë se shkenca moderne e vë theksin te dija si pushtet, sepse Francis Bacon-i (v. 1626) e përkufizoi atë si të tillë, një shndërrim thelbësor nga qasja ndaj dijes si çlirim ose shpëtim i shpirtit, siç e përshkruam më në hollësi në shkrimin e parë Nga Dielli te Hijet e Shpellës së Platonit.[7] Arsyeja që në shkencat natyrore mbizotëron metoda shkencore ka të bëjë me faktin se eksperimentimi duke kontrolluar të gjitha kushtet përveç një ndryshoreje që duhet të matet, ofron njohuri që jep pushtet mbi një organizëm ose proces; me një fjalë pushtet mbi natyrën. Nëse në Europën e Mesjetës Skolastike teologjia ishte mbretëresha e shkencave (regina scientiarium), pas Bacon-it kjo kurorë dalëngadalë i kaloi fizikës, në linjë me zhvendosjen madhore të botëkuptimit që zuri fill në Europë gjatë Rilindjes e në vijim. Gjithashtu, nëse dija është vetëm pushtet atëherë asnjë shkencë nuk ka dhënë pushtet mbi natyrën si fizika. Kështu që prestigji që ajo gëzon është i padiskutueshëm. Kur fizikani dhe nobelisti Ernest Rutherford (v. 1937) tha, ose të paktën i atribuohet thënia, se “Fizika është e vetmja shkencë. Të tjerët mbledhin pulla poste”, në njëfarë mënyre kishte të drejtë, sepse nga ana eksperimentale fizika ka qenë më e sukseshmja.
Tabani ideologjik i shkencizmit dhe përkufizimi i shkencës si pushtet u pasua me institucionalizimin e shkencës. Ideja e akademive e institucioneve shkencore siç i kuptojmë sot mund të gjurmohet te vepra utopike Atlantida e Re (New Atlantis) e Francis Bacon-it, botuar në vitin 1626, ku ai imagjinon një kler shkencor që do të krijonte një organizatë e cila do të trajtohej me respektin e nderimin më të madh.[8] Projekti i tij utopik u realizua pa shumë vonesë. Që në vitin 1660 u themelua Shoqëria Mbretërore (Royal Society), akademia e shkencave e Britanisë së Madhe, pasuar nga ngritja e institucioneve të ngjashme nëpër Europë. Meqë institucionet, përfshirë ato shkencore, janë të themeluara dhe të drejtuara nga njerëzit, ato pasqyrojnë qëndrimet e botëkuptimin e shoqërisë që i përkasin. Njëkohësisht, sfidimi i parimeve e presupozimeve nga të dhëna e studime “armiqësore”, siç i quante historiani i shkencës i Universitetit të Harvard-it, Thomas Kuhn (v. 1996), vë në pyetje edhe autoritetin, prestigjin dhe mbështetjen financiare të këtyre institucioneve. Patricia Fara, historiane e shkencës në Universitetin e Cambridge-it, e përshkruan kështu rritjen e autoritetit shkencor në Europën Perëndimore, veçanërisht gjatë shekullit të 19të:
Të etur për prestigj, shkencëtarët donin të zotëronin autoritetin për të deklaruar hapur se kishin të drejtë në mënyrë të pakundërshtueshme, se dija që prodhonin në laboratoret e tyre ishte e saktë në mënyrë të pamohueshme. Specializime të reja po sajoheshin, por jo të gjitha u panë si të denja për tu quajtur shkencë. Kjo e fundit po ndahej në disiplina – veçse kjo ndarje nënkuptonte jo vetëm larmi në lëndë mësimore, por njëkohësisht edhe kontroll. Si rojet që patrullojnë kufijtë shtetërorë, shkencëtarët vendosën se cilat tema duhet të ishin brenda fushës së gjerë nën mbikqyrjen e tyre, e cilat duhet të ndaloheshin.[9]
Ndërkohë, kjo nuk i përket vetëm të kaluarës. Biologia Lynn Margulis (v. 2011), një nga shkencëtaret më të njohura amerikane, marrëse e shumë çmimeve, përfshirë Medaljen Presidenciale për Shkencën, përshkruan gjendjen në shkencat biologjike në fund të shekullit të 20të si më poshtë:
Universitetet dhe shoqatat profesionale të sotme e ruajnë dijen e tyre. Programi mësimor universitar i biologjisë, shtëpitë botuese të librave shkollorë, komitetet shqyrtuese të Fondacionit Kombëtar të Shkencës (National Science Foundation), Provimet Pasuniversitare (Graduate Record Examinations) dhe shoqatat e ndryshme të mikrobiologjisë, evolucionit dhe zoologjisë hartojnë territoret që njihen dhe mund të njihen. Ata bëjnë dallimin mes dijes së nevojshme dhe asaj të ndaluar, duke ndëshkuar me takt shkelësit nëpërmjet refuzimit ose harresës; ata shpërblejnë liturgjistët besnikë duke u akorduar diploma e shpërndarë fonde dhe bursa… Çdo përpjekje për të dalë përtej kufirit të lejuar, menjëherë sulmohet nga kritika të ashpra, megjithëse shumë më shpesh luftohet me shpërfillje dhe injorim. [10]
Përshkrime të tilla gjetën edhe mbështetja statistikore nga profesor John Ioannidis i Universitetit të Standford-it. Në vitin 2005 ai botoi artikullin “Pse shumica e rezultateve të punimeve të botuara shkencore janë të rreme,”[11] i cili u pasua nga një stuhi debatesh mes shkencëtarëve. Reagimi s’ishte për t’u çuditur – Ioannidis kishte krijuar një model matematikor që tregonte se statistikisht shumica e punimeve shkencore janë të papërsëritshme, çka do të thotë se ato janë të pavlefshme. Kriza e përsëritjes (replication crisis) së rezultateve të punimeve shkencore ndoshta u bë shkas që ky artikull të thyente rekordin e shkarkimeve nga faqja e periodikut akademik PLOS (Public Library of Science).[12] Ioannidis identifikon gjashtë pika të përbashkëta që ndahen nga punimet shkencore që s’mund të përsëriten. Katër prej tyre kanë të bëjnë me madhësinë e të dhënave eksperimentale dhe marrëdhënien mes tyre, kurse dy të fundit me sasinë e fondeve dhe me prestigjin e fushës së studimit në fjalë. Me sa duket përshkrimet e lartpërmendura nga historiania Fara dhe biologia Margulis nuk e teprojnë kur ngrejnë shqetësimin se në kërkimin shkencor, të paktën që nga shekulli i 19të, ka një konflikt serioz interesi.
Sipas Thomas Kuhn-it ka diçka edhe më të thellë në këtë mes. Është në natyrën e “shkencës normale” – ajo e pranuara gjerësisht nga institucionet shkencore – që të kundërshtojë thirrjet për ndryshim dhe të mbrojë dogmën e saj:
Asnjë nga qëllimet e shkencës normale nuk kërkon të zbulojë fenomene të reja: ç’është e vërteta, çfarë nuk përputhet (me teoritë në fjalë) nuk merret aspak parasysh. Gjithashtu, shkencëtarët zakonisht nuk kërkojnë të formojnë teori të reja dhe shpesh janë intolerantë ndaj atyre të formuluara nga të tjerët. Përkundrazi, kërkimi shkencor normal udhëhiqet drejt shprehjes së fenomeneve dhe teorive që tashmë ofron paradigma.[13]
Këto arsye, edhe pse jo të vetmet, duket se shpjegojnë gjëndjen e sotme në shumë fusha shkencore. Bashkë me ngulmimin që shkencëtarët dhe shkenca e tyre janë “objektivë” dhe të imunizuar nga çdo ndikim ose interes, ato vazhdojnë të mbajnë në këmbë njëfarë hutimi dhe çoroditje në publik duke penguar një dialog kuptimplotë me të.
Dikush mund të kundërshtojë duke treguar progresin teknologjik si dëshmi e saktësisë së teorive moderne skencore. Mirëpo ky është argument i mangët. Fakti që ndërtojmë aeroplanë, ose bomba atomike, nuk do të thotë se teoritë moderne janë deomos përshkrime të sakta të natyrës së realitetit.[14] Në linjë me kredon Bacon-iane (Baconian Creed), qëllimi i shkencës moderne nuk është dija mbi natyrën e gjërave, përfshirë ajo mbi veten tonë, por përfundimisht është teknologjia, sepse me të vjen ose rritet pushteti. Si rrjedhojë, ka kohë që dija është bërë shërbëtore e pushtetit dhe, kuptohet, etjes e lakmisë për të. Margulis shprehet kështu:
E ashtuquajtura shkencë e aplikuar (applied science) – që nga mrekullitë e mjekësisë molekulare deri te shpërthimet e bombave me hidrogjen – është thjesht pjesë e së njëjtit petk llafollogjik që thuret për maskuar lakminë: lakmi akademike, lakmi shkencëtarësh, lakmi korporatash, lakmi qeveritare. Shkenca justifikohet, paqartësia gëlon, përshkrimet mjegullohen, kërdia bëhet e plotë. Hipokrit për nga natyra, antropocentrizmi i papandehur shumëzohet me vetveten duke reduktuar punën kërkimore në vetë-justifikim banal. Përveç kësaj ka edhe viktima, gjithmonë ka viktima, të dobëtit e të pashpresët – shkrimtarët e propagandës së shkencës, studentët që mësojnë përmendsh, teknicienët part-time, minjtë e kavjet e laboratorit, me një fjalë të gjithë të margjinalizuarit.[15]
Gazetarja Suzan Mazur na jep një tablo të ngjashme, këtë herë në biologjinë evolucionare. Sipas saj kjo disiplinë:
… ka të bëjë me kapardisje, marketing, mungesë transparence dhe imponim, po aq sa ka të bëjë me teori të mirëfilltë shkencore. Ajo është një ligjëratë shoqërore që përfshin hipoteza marramendëse për nga ndërlikimi, ku shkencëtarët, përfitues së fondeve më të mëdha se çdo intelektual, marrin pushtet politikanësh… Në një kohë kur ka nevojë për largpamësi shkencore, puna kërkimore është marrë peng nga një industri lakmije, ndërsa librat e evolucionit reklamohen si vaj gjarpri në karnival.[16]
Përfundime
Me përcaktimin e dijes si pushtet, funksioni i saj është kufizuar në rritjen e pasurisë dhe teknologjisë, dy levat e rëndësishme të pushtetit. Një botë ku gjallesat mund të jenë vetëm produkt i forcave aksidentale dhe të verbëra është e padepërtueshme prej ndonjë domethënieje më të lartë se asaj të rezervës natyrore, siç e shpreh edhe profesor Noam Chomsky, një nga intelektualët më të shquar amerikanë sot:
Qytetërimi modern industrial është zhvilluar brenda një sistemi mitesh që i shkojnë për shtat. Shtysa e qytetërimit modern industrial ka qenë leverdija materiale vetjake, e cila pranohet si legjitime, madje e lëvdueshme, me arsyen se veset private prodhojnë përfitime publike. Tani, është kuptuar me kohë se një shoqëri që mbështetet mbi këtë parim, me kalimin e kohës do të vetëshkatërrohet. Me gjithë vuajtjen dhe padrejtësinë që sjell, ajo mund të vazhdojë (të mbajë këtë parim) për sa kohë është e mundur të hiqet sikur forcat shkatërruese që njerëzit krijojnë janë të kufizuara, se bota është rezervë e pafund pasurish, dhe se bota është një kosh i pafund plehrash.[17]
Synimi i qytetërimit tonë është “pothuajse pa përjashtim teknologjia, pushteti, pasuria…, dhe çdo kulturë lëshon hijen e vet, hije që është përshkrimi i përsosur i formës dhe natyrës së saj,” shkruan William Irwin Thompson, një nga mendimtarët më të spitakur amerikanë të shekullit të kaluar.[18] Shkenca moderne si produkt i këtij botëkuptimi, natyrisht, është në linjë me dhe e mbështet atë botëkuptim. Kësisoj, përparësia dhe shqetësimi kryesor i shkencës që përshkruajnë Fara, Margulis ose Mazur nuk është e vërteta, në kuptimin më të gjerë të saj, por pushteti mbi natyrën (e jo rrallë edhe mbi njerëzit). Nëse këta autorë kanë të drejtë, do të ishte një qëndrim tejet optimist të shpresonim që teoritë e shkencës moderne të kenë përparësi të tjera.
(fund)
© 2024 Fatos A. Kopliku. Të gjitha të drejtat janë të autorit. Imazhi në kopertinë është realizuar me Midjourney.
[1] John Ralston Saul, Voltaire’s Bastards: The Dictatorship of Reason in the West (New York: First Vintage, 1993), f. 9.
[2] Ibid., ff. 476-477.
[3] Alan F. Chalmers, What is This Thing Called Science? (IN: Hackett Publishing Company, 1999[1975]), f. 250.
[4] Huston Smith, Why Religion Matters: The fate of the human spirit in an age of disbelief (San Francisco: HarperOne, 2001), f. 60.
[5] Në lidhje me shkencizmin shih ‘Diktatura e Sasisë’ në Fatos A. Kopliku, Kurora mbi Krye të Përunjur: Përsiatje mbi fenë, folklorin dhe shkencën (Tiranë: Ars&Academic, 2021); ‘The Tunnel of Scientism’ në Huston Smith, op. cit.
[6] Për fat të keq, ky qëndrim ndiqet nga pasoja serioze. Ka një valë ndryshimesh serioze në universitetet e ShBA-së, por jo vetëm, ku departamentet e shkencave humane po mbyllen fare me justifikimin se nuk i përgatisin studentët me njohuri praktike për karrierë. Psh., shih letrën e hapur që Gregory Petsko, një biokimist, i dërgoi presidentit të State University of New York në Albaby, George M. Philip, kur mori vesh se ai kishte vendosur të mbyllte përfundimisht pesë departamente të shkencave humane – ‘A Faustian Bargain’, Genome Biology, 11, 138 (2010).
[7] Fatos A. Kopliku, ‘Shkenca si Shprehje Kulturore I – Nga Dielli te Hijet e Shpellës së Platonit’, Peisazhe të Fjalës, Prill, 2024.
[8] New Atlantis, 1626. Vepra u botua pas vdekjes së Bacon-it.
[9] Patricia Fara, Science: A Four Thousand Year History (Oxford: Oxford University Press, 2009), f. 194.
[10] Margulis & Sagan, op. cit., ff. 265-266.
[11] John P. A. Ioannidis, “Why Most Published Research Findings Are False”. PLOS Medicine (2005), 2 (8): e124.
[12] Shkrimi është shkarkuar mbi 3 milion herë dhe cituar mbi 13,000 herë, një shifër marramendëse për një artikull shkencor!
[13] Thomas Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions, 2nd ed. (IL: The University of Chicago Press, 1970[1962]), f. 24. Paradigma është botëkuptimi themelor në të cilën teoritë e fushave shkencore funksionojnë.
[14] Argumenti se arritjet teknologjike janë dëshmi e vërtetësisë së teorive dëgjohet vetëm në rastin e shkencës moderne. Për shembull, egjiptianët e lashtë ose aztekët nuk njihnin dhe as nuk patën nevojë të njihnin teorinë e gravitetit për të ndërtuar piramidat e tyre, dhe as Ibn Sīnā (v. 1037) nuk e ndjeu mungesën e teorisë së evolucionit për të shkruar Kanonin e Mjekësisë (el-Ḳānūn fī el-Ṭibb), për mëse pesë shekuj me radhë libri burimor i mjekësisë në tre kontinente. Ndërsa i njohim, madje edhe admirojmë arritjet e qytetërimeve ose shkencëtarëve të hershëm, çuditërisht rrallë ngurrojmë të gjykojmë si naive dhe të pasakta teoritë e tyre mbi botën.
[15] Margulis & Sagan, op. cit., f. 20.
[16] Suzan Mazur, The Altenberg 16: An Exposé of the Evolution Industry (Berkeley, CA: Noth Atlantic Books, 2010), f. v.
[17] Noam Chomsky në një leksion mbi librin e tij Manufacturing Consent; cit. nga Manufacturing Consent: Noam Chomsky and the Media, dirs. Mark Achbar, Peter Wintorick (Zeitgeist Video, 1992) Documentary.
[18] William Irvin Thompson, Passages about Earth: An Exploration of the New Planetary Culture (Harper & Row. 1974).