Shpata e Demokleut dhe pazari faustian

nga Fatos A. Kopliku

Nganjëherë qëllon të ndeshemi me pohime të ashtuquajtura shkencore që deklarojnë se universi, toka e njeriu lindën nga përplasja aksidentale e thërrmijave atomike, se toka e njeriu janë hiçgjë në krahasim me hapësirën e kozmosit e të ngjashme si këto… Nëse pohime të tilla janë të vërteta, nëse toka e njeriu janë të humbur në këtë humnerë të pafund të universit, pse u dashka ta marrim seriozisht një pohim nga një qenie që qenka pasojë e një serie të gjatë aksidentesh biologjike e kimike në një trup qiellor që shkon vrangull në një cep të pakuptimtë të gjithësisë? Kush është ky njeri që mund të thotë një të vërtetë të tillë nëse vetë është produkt i këtyre koordinatave stokastike? Në rastin më të mirë, një botëvështrim i tillë është vështirë për tu mbështetur nga ana intelektuale, ndërsa për psikologë si Karl Stern (v. 1975), një nga më të njohurit e shekullit të 20^të, një botëvështrim i tillë pasqyron një dozë skizofrenie në të menduar. Duke perifrazuar narrativin e kozmologjisë moderne ai shprehet:

Në një çast të caktuar në kohë, temperatura e Tokës ishte e atillë, që u bë mëse e favorshme për grumbullimin e atomeve të karbonit dhe të oksigjenit me kombinimin azot-hidrogjen, dhe se nga ndodhitë e rastësishme të togjeve të stërmëdha, rastisën molekula të strukturuara më së favorshmi për shfaqjen e jetës, dhe nga ajo pikë ai vazhdoi përgjatë shtrirjesh të pamata kohore, gjersa – nëpërmjet procesit të përzgjedhjes natyrore – më në fund rastisi një qenie e aftë të zgjidhte dashurinë mbi urrejtjen e drejtësinë mbi padrejtësinë, të shkruante poezi si ato të Dantes, të kompozonte muzikë si të Mozartit, dhe të bënte vizatime si ato të Leonardos. Sigurisht, një vështrim i tillë i kozmogjenezës është i çmendur. Nuk dua të them aspak ‘i çmendur’ në kuptimin e sharjes zhargone, por në kuptimin teknik të psikotikut. Vërtet, një pikëpamje e tillë ka shumëçka të përbashkët me aspekte të caktuara të mendimit skizofren.[1]

Vërejmë se Stern nuk po gjykon meritat shkencore të narrativit modern të historisë së natyrës, por thotë se nëse ai është i vërtetë atëherë mëtimi se ka dallim mes bukurisë e shëmtisë, drejtësisë e padrejtësisë… është i mundur vetëm falë një sirtarizimi të mendjes, ose “skizofrenisë” siç e quan ai.

Në mënyrë të ngjashme, nëse na thuhet se njerëzit janë “të rrënjosur në kulturë”, siç thotë Stephen J. Gould,[2] ose të kushtëzuar nga gjenet, a nuk duhet të pyesim “sipas kujt?” Kush është ky njeri që mund të thotë një të vërtetë të tillë pa u ndikuar vetë nga gjenet ose kultura? ‘Sipas kujt?’ rri si shpatë e Demokleut mbi deklarata të tilla përgjithësuese. Edhe Darwin-i ia bëri vetes këtë pyetje në lidhje me teorinë e tij: “A mund t’i besohet mendjes së njeriut, e cila, siç besoj plotësisht, është zhvilluar nga mendje të thjeshta si ato të kafshëve të ulëta, të arrijë në përfundime të tilla?”[3] Po aty, ai vazhdon duke thënë se “s’mund të hedhë dritë mbi çështje të tilla të thella…”. Megjithatë, kjo mëdyshje duket se nuk qe pengesë që ai të botonte Origjinën e Llojeve. Nëse Darwin-i vetë e anashkaloi një çështje të tillë ai nuk ishte as i pari, as i fundit. Madje mund të thuhet se tanimë anashkalimi i kësaj pyetje themelore është në rang institucional, veçanërisht në arsim. Autori amerikan Walker Percy, jo pa humor, e adreson këtë problem: “Si është e mundur që në 10 minuta të mësosh më shumë për Mjegullnajën e Gaforres në yjësinë e Demit, e cila është 6000 vjet-dritë larg, sesa për veten tënde edhe pse ajo nuk të është shqitur tërë jetën?”[4]

Kjo nuk do të thotë se njerëzimi në përgjithësi, e Perëndimi në veçanti, e ka gjykuar këtë pyetje si të dorës së dytë. Përkundrazi. Për Sokratin, për shembull, kjo është çështja më e rëndësishme: “Fillimisht duhet të njoh veten, siç thotë edhe mbishkrimi i Delfit. Do të ishte qesharake të bëhesha kurioz për diçka që nuk ka lidhje me mua, ndërsa jam ende i paditur në lidhje me veten time” (Faedo, 230a). Përgjatë pjesës më të madhe të historisë, kjo është pyetja që i ka interesuar më shumë njerëzve –  Çfarë është njeriu? Kush është subjekti njohës, vetja jonë, që flet e gjykon botën që e rrethon, objektin që njihet?

Intelekti – Ura nga Heshtja në Fjalë

Master Eckhart-i (v. 1308), ndoshta përfaqësuesi më i denjë i traditës diturore të Krishterimit, me shumë gjasë do t’i përgjigjej Sokratit me një nga shprehjet më të njohura të tij: “ka diçka në shpirt që është e pakrijuar dhe e pakrijueshme… dhe ajo është intelekti” (Aliquid est in anima quod est increatum et increabile… et hoc est intellectus).[5] Për Eckhart-in, e të tjerë si ai, intelekti është shkëndija hyjnore tek njeriu, dhe falë tij njeriu mundet me njohë e me ditë.[6] Arsyeja (ratio) nuk është intelekti por një pasqyrim i zbehtë i tij. Nga natyra ajo është fragmentare dhe funksionon vetëm duke ndarë e analizuar, ose duke “arë-suar” nëse mund të shprehemi kështu.[7] Arsyeja mund të krijojë koncepte e modele të realitetit, kurse intelekti, nga ana tjetër, e rrok atë në mënyrë të drejtpërdrejtë, pa ndërmjetësi, pa arë-sim – me një fjalë është i aftë të soditë e shijojë realitetin ashtu siç është, falë aftësisë për të tejkaluar ndarjen objekt-subjekt.[8] Dija analitike, e arsyes, është si një dije për madhësinë, peshën ose ngjyrën e mollës, por pa e prekur atë. Ndërsa dija e kulluar intelektuale është si shijimi i saj, ajo është sapienza (dituri, urtësi) në latinisht, fjalë që ka si rrënjë foljen sapio duke nënkuptuar njëkohësisht “të dish” dhe “të shijosh”. Pra, dituria e përftuar falë intelektit është përfundimisht një trajtë e Qenies.

Ka edhe një shkallë më të thellë kuptimi që na e ofron vetë gjuha shqipe. Urtësia është superiore ndaj zgjuarsisë pikërisht se Qenia e Kulluar është Heshtje dhe urtësia merr pjesë në të. Jo rastësisht heshtja dhe âshti ndajnë të njëjtën rrënjë me foljen “është” ose “âsht” (trajta gegnisht), paralel me fjalët esse dhe axis në latinisht. Njeriu i urtë hesht sepse ka “shijuar” realitetin, nëse mund të shprehemi kështu, dhe fjalët janë të tepërta. Kurse zgjuarsia i përket fjalës, thyerjes së heshtjes, krijimit; dhe fjala është e kufizuar për nga natyra. Qenia e Kulluar përkon me Gottheit ose Ungrund, Thelbin e Hyjnisë ose Tabanin e Saj në traditën e krishterë,[9] me “thesarin e fshehur që dashuroi të njihej”[10] të Islamit, me Dao-n e paemërtueshme të Daoizmit, me Param Brahman-in e Hinduizmit. Nga ana tjetër Qenia si Krijues quhet Zot, Deus, God, Rabb,[11] Dao-ja i emërtuar, Brahman-i… dhe si e tillë “kërkon” krijimin.

Lidhja ose istmi mes Qenies së Kulluar dhe Asaj si Krijues, mes Heshtjes dhe Fjalës, është intelekti dhe për këtë arsye ai quhet i pakrijuar nga pikëpamja e së parës dhe krijimi i parë nga pikëpamja e së dytës. Kjo doktrinë e natyrës së intelektit e dijes ndeshet si në traditën e krishterë, e antikitetit,[12] islame, budiste… me terminologjinë dhe theksin përkatës. Psh., sipas doktrinës islame, Pena Qiellore (ḳalem), përmendur që në pesë vargjet e para të Shpalljes Kuranore (96:1-5), është krijimi i parë dhe mjeti nëpërmjet së cilës Zoti i mëson njeriut gjithçka. Ajo është njësuar me intelektin (‘aḳl) nga ekzegjetët klasikë myslimanë.[13] Tradita hebraike shprehet në mënyrë të ngjashme – te Fjalët e Urta urtësia flet në vetë të parë: “Zoti më bëri fillimin e udhës së Tij, pikënisjen e veprave të Tij qëkur. Qëmoti kam qenë caktuar, që në krye të herës, para se toka të zinte fill.”[14] Në Budizëm vetë emri i Budës është në të vërtetë titull me rrënjë fjalën buddhi nga sanskritishtja që do të thotë “intelekt”, ndërsa Buda (Buddha) do të thotë “intelekt i zgjuar” ose “intelekt i përndritur”.[15] Duhet të mjaftohemi me këta shembujt nëse duam të qëndrojmë në temë.

Pyetja e Needham-it

Për sa kohë që në Europën Perëndimore një doktrinë e tillë ishte qendrore dhe merrej seriozisht ishte e pamundur që të lindte një shkencë që e shmangte apo edhe e mohonte atë. Shkenca moderne nuk lindi në Europë ngaqë tradita intelektuale e krishterimit perëndimor ishte unike në presupozimet e saj në lidhje me Zotin, natyrën dhe njeriun. Shembujt e mësipërm mjaftojnë për të dëshmuar se parimi epistemologjik adæquatio rei et intellectus kishte simotrat e veta në qytetërime të tjera.[16] Madje përsa i përket shkencës si e kuptojmë sot, traditat shkencore të botës islame dhe Kinës në shekullin e 15^të ishin shumë më të përparuara se ajo e Europës. Asnjë nga shpikjet që, sipas Francis Bacon-it (v. 1626), mundësuan shkëputjen e Europës Perëndimore nga Mesjeta – letra, shtypi, baruti dhe busulla – nuk janë europiane. Pse këto qytetërime nuk ndoqën trajektoren e Perëndimit? Përafërsisht, kjo është pyetja që shtroi Joseph Needham (v. 1995), një biokimist, sinolog dhe historian i shkencës, në veprën e tij enciklopedike prej mbi 20 vëllimesh Shkenca dhe Qytetërimi në Kinë.[17]

Në asnjë nga qytetërimet e lartpërmendura nuk ndodhi zhvendosja e botëvështrimit si në Europën Perëndimore, ku dija u përkufizua si pushtet dhe natyra u shndërrua në morí faktesh e lëndë të parë. Desakralizimi i inteligjencës – mohimi i statusit të saj si urë lidhëse për njohjen e vetes, natyrës dhe Hyjnores – u ndoq nga ai i dijes e më vonë i vetë natyrës, parakushti për plaçkitjen e planifikuar e sistematike të saj dhe zanafilla e krizës ekologjike sot.[18] Ndryshe nga paraardhësit e tij të krishterë të mesjetës, energjitë e njeriut europian u përqendruan pothuajse tërësisht në rrafshin horizontal, gjë që natyrisht u pasua nga një pasurim material i pashembullt, falë zhvillimit të teknologjive që synonin shfrytëzimin e natyrës. Aplikimi i kësaj teknologjie në arenën ushtarake i dha Perëndimit epërsinë që bëri të mundur nënshtrimin e kolonizimin e shumë popujve anembanë globit. Kjo u pa si një ngadhënjim i njeriut Perëndimor mbi pjesën tjetër të botës, si dëshmi e epërsisë intelektuale, morale, madje edhe fizike të tij.

Suksesi i kësaj qasjeje të re ndaj botës ishte pothuajse marramendës dhe fitimtarëve nuk u mungojnë ithtarët. Madje edhe teologë të krishterë dukej se ishin krenarë se kjo lloj shkence kishte dalë nga mesi i Krishterimit duke e parë këtë si meritë dhe apologji të fesë.[19] Ky hov entuziazmi për tu radhitur si kontributorë të shkencës është zbehur, por megjithatë ndeshet ende, jo vetëm mes autorëve të krishterë, por edhe myslimanë, hindu, etj. Argumenti i tyre në përgjithësi ndjek këtë silogjizëm: shkenca moderne ka vlerë, tradita intelektuale e krishterë ose myslimane kontribuoi në lindjen ose zhvillimin e shkencës moderne, kështu që Krishterimi ose Islami ka vlerë. Duhet të përmendet se kjo është një dukuri e re që ndryshon thelbësisht nga mënyra sesi të krishterët apo myslimanët premodernë e kanë vlerësuar fenë e tyre. Për ta, vetëm Zoti ishte Absolut dhe çdo gjë tjetër, përfshirë shkenca e çfarëdo lloji, ishte kontigjente. Si rrjedhojë, ata do ta shihnin të pamundur, në mos absurde, të argumentonin për vlefshmërinë e një feje sepse ajo paska kontribuar në lindjen e shkencës moderne, sidomos kur presupozimet e saj janë diametralisht të kundërta me doktrinat e feve, në përgjithësi.

Presupozimet e shkencës moderne janë reduksioniste, sepse mëtojnë se çdo dukuri është e shpjegueshme në rrafshin material, qoftë ky në nivel qelizash, molekulash apo thërrmijash atomike. Kjo prirje reduksioniste dhe horizontalizuese e realitetit njihet si shkencizëm dhe është shtylla ideologjike e shkencës moderne.[20] Për këtë arsye, ajo ushtron ndaj feve një dhunë të heshtur, si një gaz helmues pa erë. Ajo është “shpirtërisht gërryese”, shprehet autori britanik Bryan Appleyard.[21]

Me gjithë dobitë që solli shkenca moderne, pirgu i pasojave negative filloi të lartësohej aqsa ajo filloi të shihej si një “Pazar Faustian” – ashtu si Fausti, njeriut iu desh të shesë shpirtin për të sunduar mbi natyrën.[22] Një tjetër haraç që njeriu pagoi për këtë shkencë ishte përjashtimi i tij nga bota, siç thotë Appleyard: “Dija shkencore është në themel paradoksale… Duke krijuar një gjithësi të kuptueshme, i jemi kushtuar mbithjeshtimit më të trashë e më të dukshëm: kemi përjashtuar mekanizmin kuptues, veten.”[23] Si rrjedhojë, njeriu modern u degdis në një djerrinë ku asgjë s’kishte më kuptim, as natyra, as vetja e tij. Simptomat e kësaj paralize u bënë veçanërisht të qarta në ankthin, sikletin, pesimizmin e dëshpërimin e shprehur me anë të artit e letërsisë. Poeti amerikan T. S. Eliot e përshkruan kështu këtë njeri:

Ne njerëz bosh,
Ne njerëz të mbufatur,
Krah për krah bashkë,
Rrashtat mbushë me kashtë. Medet!
Të ngjirur zërat tanë,
Kur tok mërmërisim,
Të heshtur, pa kuptim,
Si erë mbi bar të tharë,
A si këmbë mijsh mbi gastare,
Në bodrum të thatë.[24]

Trazira teorike dhe praktike

Ndoshta muaji i mjaltit i shkencës moderne dhe Perëndimit ishte shekulli i 19^të, por kritikat dhe problemet filluan të shtoheshin, aqsa tashmë fjala “krizë” duket e përshtatshme.[25] Nga njëra anë, aplikimi pa fré i shkencës moderne – teknologjisë – e ka bërë real rrezikun e shthurjes së pëlhurës ekologjike në rang global duke kërcënuar jo vetëm bimët e kafshët, por edhe vetë njerëzimin, mbijetesa e të cilit varet prej tyre. Ndërsa me zhvillimin e rrezikun e armëve bërthamore ndoshta njerëzimit i mbetet tjetër por t’i bashkohet në kor Robert Oppenheimer-it kur recitoi vargjet nga Baghavad Gita, “Tashma jam bâ Vdekja, shkatërruesja e botëve”, ndërsa po shihte testin e shpërthimit të parë bërthamor në shkretëtirën e New Mexico-s.[26]

Nga ana teorike kriza ka tjetër trajtë. Me daljen në skenë të fizikës kuantike universi mekanik Newton-ian u shkri – materia nuk ishte më tabani themelor i natyrës. Thërrmijat subatomike shpalosin natyrë të dyfishtë, njëherësh grimcë dhe valë, dhe Parimi i Papërcaktueshmërisë i Heisenberg-ut na siguroi se s’mund të dimë njëkohësisht koordinatat dhe kahun e këtyre grimcave! Stephen Hawking (v. 2018), një nga fizikanët më të njohur, ngriti flamurin e bardhë të dorëzimit duke thënë se fizika s’mund ta njohë realitetin, por duhet të mjaftohet me modele, duke shtuar se “s’ka vend pyetja nëse një model është i vërtetë apo jo, por vetëm nëse pajtohet me vëzhgimin”.[27] As në biologji gjendja nuk është shumë premtuese; “ankth i madh” e përshkruan gjendjen biologia Lynn Margulis (v. 2011).[28] Profesori i Oxford-it Denis Noble ka bërë thirrje për një “revolucion” ndaj teorisë së evolucionit, disa të tjerë si Kevin Laland flasin me kujdes për nevojën e një “reforme”, kurse të tjerë si Michael Denton nuk kursejnë fjalën “krizë.[29] T. S. Eliot do të vajtonte këtë gjendje intelektuale në një nga vargjet e poemës së tij The Rock (Shkëmbi, 1934):

Ku është urtia që e humbëm në dije? Ku është dija që e humbën në informacion?

Me gjithë këto sfida të brendshme e të jashtme ndryshimi ka qenë tepër i ngadaltë. Ka një gërshet arsyesh për këtë zvarritje, megjithëse një numër në rritje shkencëtarësh kanë arritë në përfundimin se pengesa kryesore për rishikimin e shkencës –  parimeve e aplikimeve të saj – është diçka tepër e thjeshtë, njerëzore dhe njëkohësisht e frikshme: martesa e pushtetit me pangopësinë… Kjo është edhe tema e shkrimit të ardhshëm, dhe të fundit, të kësaj serie mbi shkencën si shprehje kulturore.

(c) 2024 Fatos A. Kopliku. Të gjitha të drejtat janë të autorit. Imazhi në kopertinë është krijuar me Midjourney.

[1] Karl Stern, The Flight from Woman (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1965), f. 290.

[2] Shih Stephen Jay Gould, Time’s Arrow, Time’s Cycle: Myth and Metaphor in the Discovery of Geological Time (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1987), ff. 6-7.

[3] The Autobiography of Charles Darwin, ed. Nora Barlow (London, 1958) f. 93.

[4] Walker Percy, Lost in the Cosmos: The Last Self-Help Book (New York: Open Road, 2011[1983]), f. 14.

[5] Shih C. F. Kelley, Meister Eckhart on Divine Knowledge (New Haven, 1977), M. C. Walshe, Meister Eckhart: Sermons and Treatises (London, 1980).

[6] Sipas doktrinave të feve abrahamike, por jo vetëm, aftësia e intelektit për me njohë veten dhe botën mjegullohet nëse prirjet egos nuk frenohen që të mos e mjegullojnë atë.

[7] Vetë fjala analizë do të thotë me nda (lysis) mënjanë (ana). Ndërkohë, prejardhja e vetë fjalës intelekt tregon diçka mbi natyrën e tij: intel (ndër) + leggere (të lexosh), pra ndërlexim. Ndërkohë, jo rastësisht leggere (të lexosh) është e ngjashme me ligare (të lidhësh) – është e pamundur të lexohet (e kuptohet) diçka pa pasë lidhje me të. Fjala ndërlexim është shqipërim i përkthyesit e studjuesit Edin Q. Lohja te Sejjid Husein Nasr, Filosofia Islame nga Zanafilla e Saj Deri Sot: Filosofia në tokën e profetësisë (Tiranë: Fondacioni Rumi, 2011). “Një zgjedhje të tillë e inkurajon etimologjia burimore e paraleles së asaj rrënje në diskursin dituror perëndimor, gjegjësisht inter-legere (“me ndër të tillë e inkurajon etimologjia burimore e paraleles së asaj rrënje në diskursin dituror perëndimor, gjegjësisht inter-legere (“me ndër-lexue”, e kësisoj me shque, me dallue), e cila do të interpretohej nga Shën Tomë Akuini si intus-legere (“me lexue në brendi”), f. 91, sh.2.

[8] Të kihet parasysh se për traditën intelektuale perëndimore premoderne, e jo vetëm, realiteti nuk është vetëm natyra që rroket nga shqisat. Madje kjo e fundit është si një pikë uji në oqean në krahasim me realitetin mbishqisor.

[9] Të dy këto terma janë tepër të rëndësishëm veçanërisht në mistikën e krishterë, por jo vetëm. Ndërsa Dionis Aeropagiti (shek. I e.s.), një nga figurat më të hershme të Krishterimit, thotë se “Autorët e shenjtë… e quajnë Atë I Paemri sepse është përtej çdo gjëje të emërtuar, si në këtë botë ashtu edhe në tjetrën.” Dionysius the Areopagite, The Divine Names and The Mystical Theology, trans. by C. E. Rolt (London: S.P.C.K., 1971), f. 61.

[10] Thënie e shenjtë (ḥadīth ḳudsī) e Profetit Muhammed në të cilën Zoti flet në vetë të parë: “Isha thesar i fshehur dhe dashurova të njihem, ndaj krijova botën.” Sipas studjuesit William C. Chittick, kjo thënie shtjellohet gjërësisht në traditën islame, dhe në veçanti nga Ibn ‘Arabī, një nga figurat madhore intelektuale e shpirtërore të saj. Shih William C. Chittick, Ibn ‘Arabīu: Trashëguesi i Profetëve, shqip. & parath. Edin Q. Lohja (Tiranë: Zemra e Traditës, 2012).

[11] Në arabisht Rabb do të thotë Krijues dhe përdoret nga myslimanët në përgjithësi, bashkë me të krishterët dhe çifutët arabë.

[12] Intelekti përkon me nous në traditën e antikitetit grek.

[13] “Abdul-Kerīm el-Xhīlī në veprën e tij Njeriu i Përkryer (el-Insānu’l-kāmil, kr. 47) citon dy thënie të Profetit Muhammed: “Gjëja e parë që krijoi Zoti ishte Intelekti”, si dhe “Gjëja e parë që krijoi Zoti ishte Pena.” Kështu që Pena është Intelekti i parë…” Cit. nga Martin Lings, Simboli dhe Arketipi, shqip. & parath. Edin Q. Lohja (Tiranë: Zemra e Traditës, 2022), f. 130. Vërejmë se rrënja e fjalës‘aḳl në arabisht është ḳl që do të thotë “me lidhë”, një tjetër ngjashmëri me etimologjinë e fjalës intelekt.

[14] Fjalët e Urta, kreu VIII.

[15] Emri i Budës është Siddartha Gautama.

[16] Kjo aksiomë mund të përkthehet si “intelekti (i njohësit) duhet të përputhet me objektin (që njihet)”.

[17] Science and Civilization in China (Cambridge University Press, 1954-2008). Kjo njihet si pyetja e Needham-it.

[18] Shih Sejjid Husein Nasr, Njeriu dhe Natyra: Kriza shpirtërore në njeriun modern, shqip. & parath. Edin Q. Lohja (Tiranë: Zemra e Traditës, 2013). Vlen të përmendet se ky libër, bazuar në katër leksione dhënë në Universitetin e Chicago-s në vitin 1966, ishte i pari që gjurmoi shkaqet intelektuale të krizës ekologjike. Më vonë, autori britanik Philip Sherrard, do të argumentonte në linja të ngjashme, ndoshta me gjuhë me të ashpër, në librin e tij Përdhunimi i Njeriut dhe Natyrës – The Rape of Man and Nature: An enquiry into the origins and consequences of modern science (Ipswich: Golgonooza Press, 1987).

[19] “Jam i bindur se vetëm Krishterimi mundësoi edhe shkencën pozitive edhe teknikën.” Nikolai Berdyaev, The Meaning of History, London, 1935, f. 113; shih Smethurst, Modern Science and Christian Belief, “Vetëm besimi kristian tërësor mund të ofrojë edhe bindjet teologjike e filosofike të nevojshme rreth natyrës së gjithësisë, që nevojiten për ta përligjur studimin e saj nga metoda shkencore, edhe impulsin e frymëzimin që do t’i nxisë njerëzit t’i përvishen këtij studimi.”, f.20.,  “Kështu, metoda shkencore duhet konsideruar si metodë të cilën të krishterët e përdorin për të arritur një të kuptuar më të mirë të urtisë së Zotit dhe të çudive të Krijimit të Tij…” Ibid, f. 71. Cit. nga Nasr, Njeriu dhe Natyra, f.47, sh. 53, 55.

[20] Në lidhje me shkencizmin shih ‘Diktatura e Sasisë’ në Fatos A. Kopliku, Kurora mbi Krye të Përunjur: Përsiatje mbi fenë, folklorin dhe shkencën (Tiranë: Ars&Academic, 2021); ‘The Tunnel of Scientism’ në Huston Smith, Why Religion Matters: The fate of the human spirit in an age of disbelief (San Francisco: HarperOne, 2001).

[21] Bryan Appleyard, Understanding the Present: Science and the Soul of Modern Man (New York: Doubleday, 1993), f.9.

[22] Historia e Faustit në një mënyrë është komentim i thënies së Krishtit: “ç’dobi ka njeriu nëse fiton botën por humb shpirtin e vet?” (Mateu, 16:26).

[23] Appleyard, op. cit., ff. 190-191.

[24] Hollow Men (1925).

[25] Shih “The Crisis of Modern Science” në Richard Tamas, The Passion of the Western Mind: Understanding the ideas that shaped our world view (Crown, 1991).

[26] SHBA dhe Rusia bashkë kanë mbi 20,000 raketa me mbushje bërthamore, të cilat dalin e teprojnë për ta shuar disa herë jetën në tokë. Sikur nuk këto nuk mjaftojnë duhet të shtojmë Kinën, Britaninë, Francën, Indinë, Pakistanin, Izraelin, Korenë e Veriut në listën e shteteve që kanë armë bërthamore. Akrepat e Sahatit të Qametit (Doomsday Clock) të Buletinit të Shkencëtarëve Atomikë për vitin 2024 janë 90 sekonda nga mesnata!

[27] Stephen Hawking, Leonid Mlodinov, ‘The (Elusive) Theory of Everything’, Scientific American, 2010.

[28] “Big trouble in biology” është titulli i një prej kapitujve në librin e saj Slanted Truths: Essays on Gaia, Symbiosis, and Evolution (New York: Copernicus, 1997).

[29] Shih Stephen Buranyi, ‘Do we need a new theory of evolution?’, The Guardian, 28 qershor, 2022; Michael Denton, Evolution: A theory in crisis (Burnett books, 1985).