nga Antonio Çikollari
Zhvillimi i procesit të përkthimit të letërsisë artistike nuk është, në parim, i ndryshëm nga klasat e tjera të përkthimit, siç janë përkthimi tekniko-shkencor, gjyqësor, biblik, skriptet religjioze etj. Problemi qëndron në vendosjen e kritereve cilësore, kritere që të na lejojnë klasifikimin e produktit të suksesshëm.
Nuk mund të gjykohet një përkthim si i mirë apo si i keq, duke qenë se janë edhe gjykime subjektive dhe të përgjithshme që bllokojnë mundësinë e një analize të detajuar. Mbi të gjitha, ‘e mirë’ ose ‘e keqe’ janë dy pozicione ekstreme që u bashkëngjiten kritereve morale dhe nuk janë të nevojshme në gjykimin e një produkti të inteligjencës dhe shpirtit njerëzor. E suksesshme apo e duhur, siç thonë disa, janë vlera relative, ashtu siç duhet të jenë vlerësimet mbi produktet njerëzore që krijon një përkthyes (me anë të një kontrate pune), që t’i shërbejë një lexuesi që e preferon, e blen dhe e përdor këtë produkt, siç thotë Pol Valeri: “të përkthesh është të prodhosh me mjete të ndryshme efekte të ngjashme”[1].
Megjithatë, për të vlerësuar objektivisht çdolloj përkthimi letrar, është e nevojshme të sillen një sërë parimesh të përgjithshme ose një teknikë që mund të përdoret si drejtuese e këtij studimi, siç përdoren pikat e referimit për çdolloj vlerësimi.
Tradita e përkthimit në vendin tonë ka një histori të vjetër dhe mjaft të pasur për sa i përket shumëllojshmërisë së titujve dhe llojeve të letërsisë së përkthyer, po aq sa dhe emrave të shumtë të përkthyesve. Pa u futur thellë në histori, ku tradita e përkthimit të literaturës së huaj në gjuhën shqipe shënon data të hershme, të cilat pritet që t’i hulumtojnë studiuesit dhe kërkuesit e specializuar të kësaj fushe, mjafton të themi se përkthimi i letërsisë artistike në vendin tonë zë fill, me aq sa njihet deri më sot, në shekullin XIX.
Gjysma e parë e shek. XX shënon një epokë të vrullshme, të trazuar, por edhe të artë për lëmin e botimeve dhe të lidhur ngushtë me të edhe të përkthimit në gjuhën shqipe. Ka një rritje të menjëhershme dhe të paimagjinuar të gazetave, të botimeve, të librave, të revistave në gjuhën shqipe, si dhe krijimin e një radhe të vërtetë përkthyesish. Në kontekstin kohor flitet gjithmonë për dhjetëvjeçarin e parë dhe atë të dytë të shekullit[2]. Hapja e gjithë këtyre organeve të publicistikës, hapja e shtëpive të para botuese, hapja e klubeve të para kulturore dhe e shkollave shqipe në shumë qytete të vendit, sidomos pas vitit 1908, më pas shpallja e Pavarësisë dhe formimi i shtetit të parë shqiptar, krijuan mundësi shumë të mëdha për t’u marrë me punë të mirëfilltë shkencore të përkthimeve artistike dhe të fushave të tjera, po ashtu edhe të përkthimeve për nevoja të administratës shtetërore.
Tashmë, pas formimit të Qeverisë së parë shqiptare dhe formimit të dikastereve përkatëse, në vitet ’20 edhe përkthimi u fut në suazën e shërbimit për interesat e përgjithshme shtetërore dhe për zhvillimin e kulturës kombëtare. U rrit ndjenja e përgjegjësisë te përkthyesit shqiptarë, për shkak se tashmë cilësia e përkthimeve të tyre do të njihej dhe do të vlerësohej nga një numër i madh lexuesish. Përgjegjësia shtohej edhe më shumë pasi në kushtet e reja të krijuara nuk bëhej më fjalë për përkthime librash sipas preferencave individuale, drejtuar një grupi të ngushtë lexuesish, por për një popull të tërë, për një brez të rinjsh të etur për kulturën botërore, ndaj edhe kujdesi në zgjedhjen e veprave të duhura, u shtua edhe më tepër.
Majat e veta përkthimi shqip i arriti në vitet ‘30. Kohë kur arritën një lulëzim të vërtetë edhe shkolla dhe arsimi shqiptar, si dhe arti dhe kultura shqiptare në përgjithësi, pasi gjatë kësaj periudhe thuajse e gjithë elita intelektuale ndodhej jashtë kufijve, ndërsa në Shqipëri nisën të çelin shtypshkruesit e shumtë. Në rritjen e numrit dhe të cilësisë së përkthimeve një rol vendimtar luajtën edhe shtëpitë botuese që u ngritën në disa qytete kryesore të vendit, të cilat për interesa të tyre dinin të tregtonin një numër sa më të madh librash tek lexuesit. Në kushtet kur letërsia shqiptare ende nuk ishte afirmuar dhe kristalizuar plotësisht, ato nxitën me të madhe përkthimin e veprave të njohura të literaturës botërore. Natyrisht përkthimet e viteve ‘20 dhe ‘30, nuk u kufizuan vetëm me përkthime nga letërsia artistike, por edhe nga shumë fusha të tjera si nga historia, filozofia, mjekësia, turizmi, jurisprudenca, arsimimi, gjuhësia, detaria etj.
Mjaft prej këtyre përkthyesve e meritojnë të quhen mjeshtër të përkthimit të nivelit europian, ku si shembull do të përmendim Fan S. Nolin që me shqipërimin e “Rubairave” të Omar Khajamit, arriti që të marrë njëzëri nga studiuesit më të njohur të përkthimit të veprës së Khajamit kurorën si përkthyesi më i mirë, duke lënë në vend të dytë përkthimin e Fitzgerald-it në gjuhën angleze[3]. Si përkthyes i teksteve fetare, Noli vazhdoi traditën e Gjon Buzukut dhe Konstandin Kristoforidhit. Ai solli në gjuhën shqipe disa libra të shërbesës për nevojat e kishës shqiptare të porsathemeluar. Përkthimet e teksteve fetare u shoqëruan me vështirësi të shumta, ndërkohë që iu desh të ndiqte një tjetër metodë përkthimi, në krahasim me përkthimin e librave letrarë, pra të qëndruarit besnik ndaj tekstit burimor, ndryshe nga përkthimi i teksteve letrare, ku teksti i synuar jo doemos respektonte tekstin burimor. Para se të përkthente tekste nga librat e shenjtë, Noli i kishte ftuar publikisht filologët dhe teologët për një punë të përbashkët në përkthimin e këtyre teksteve[4]. Ai besonte se vetëm një punë e përbashkët do t’i sillte gjuhës shqipe përkthime të sakta dhe me jetëgjatësi të garantuar.
Gjatë përkthimeve të para ai e pasuroi gjuhën shqipe me terma të huaj, të cilat në disa raste edhe i shqipëroi, duke u dhënë gjegjëse në shqipe; këto më vonë u përdorën në përkthime të tjera të librave liturgjikë. Studiuesit pohojnë se Fan Noli përdori një gjuhë letrare e cila kishte për bazë atë që përdorej nga autorët pararendës[5]. Megjithatë, ai e çoi më tutje pasurimin e gjuhës, për sa kohë i duhej ky “mjet” shprehës, për të shprehur terminologjinë bashkëkohore të gjuhëve evropiane. Gjatë përkthimit të teksteve liturgjike, Noli ndoqi modelin e përkthimit të fjalëpërfjalshëm, ndërsa në përkthime te teksteve letrare ai ndoqi një model krejt tjetër. Kësisoj, Noli prirej për përkthime-rikrijime, përkthime të lira. Në të dy rastet Noli u përball me vështirësi të shumta për sa kohë numri i veprave të përkthyera ishte shumë i vogël, ndërkaq për sa u përket përkthimeve të teksteve fetare edhe më i paktë. Veç kësaj, përkundër këmbënguljes së Nolit, filologët nuk i qenë përgjigjur ftesës së përkthyesit për një bashkëpjesëmarrje për përkthime të përbashkëta.
Në analogji me të sipërthënën, mund të themi se Fan Noli i kishte pothuajse të gjitha këto cilësi, që të mund të quhet përkthyes i mirëfilltë. Megjithatë, debatet rreth përkthimeve të Nolit, fokusohen te mënyra e zgjedhur e përkthimit: përkthimi besnik apo përkthimi i lirë, debate që janë të pranishme në mesin e teoricienëve të përkthimit. Ata janë të grupuar në dy kampe. Në grupin e parë bëjnë pjesë teoricienët që janë për një përkthim besnik, pra i afërt me origjinalin në planin ideor e stilistik, kurse në grupin e dytë bëjnë pjesë ata që mendojnë për një përkthim të lirë, larg formës dhe shpesh jo pranë ideve të tekstit origjinal[6].
Prirjen për përkthim të lirë e hasim hera-herës edhe te vetë Noli, sidomos në rastin e përkthimit të romanit “Don Kishoti” të Servantesit, që më pas vijohet edhe nga Petro Zheji, i cili përktheu pjesën e dytë të këtij romani, por edhe vepra të tjerave, një ndër to edhe “Kasollja” e Visente Blasko Ibanjez.
Le të mbetemi pak më gjatë këtu. Gjatë leximeve të disa botimeve në gjuhë të ndryshme të veprës “Don Kishoti” të Servantesit (ndër të tjera varianti spanjisht, frëngjisht, anglisht, italisht, shqip) kam hasur një fenomen që më ka ngjallur kureshtje. Bëhet fjalë për mbiemrin e Sanços. Tradita letrare e fillimit të shek. XX e njeh shqipërimin/ përshtatjen/ përkthimin e emrave të personazheve. Duke marrë parasysh shqipërimin e parë të kësaj vepre, anipse nuk është as më pak e as më shumë veçse përshtatje për fëmijë, vë re se në traditën e përkthimit shqiptar, Noc Vasija vendos që Sanço Pançën ta bëjë Sanço Plandcin[7] (Sancho Panza[8]), praktikë të cilën e ndjek edhe Noli, i cili ‘tio Beret’e bën xha Kësula[9]. Në fillim të bën të mendosh se mos ndoshta kjo praktikë është e saktë, pasi duke parë karakterin e veprës, e cila është krejt ironizuese dhe tallëse ndaj urdhrit kalorësiak, gati-gati shumë prej personazheve nuk marrin mbiemra mirëfilli, por nofka të ngjitura në bazë të profesionit apo tipareve fizike të tyre. Përfshirë këtu dhe vetë emrin e Don Kishotit, që e ka prejardhjen prej armaturës së kofshës[10].
Fundja, vetë prejardhja e mbiemrit si terminologji është disi e çuditshme. Mbiemri, si pjesë e emrit, e njeh përdorimin e tij në masë rreth shek. XI, kur Normandia pushtoi Anglinë, duke zhdukur kështu pseudonimet anglo-saksone si emra të dytë, apo edhe emrat e baballarëve si tipar identifikues (Filani, biri i Fistekut). Mbiemrat u krijuan si nevojë e dallimit të dy njerëzve me të njëjtin emër. Në fillim zgjidheshin në bazë të profesionit dhe derivateve të tyre. Këto tipare mbetën dhe pas largimit të normanëve, të cilët tashmë e kishin përhapur këtë kulturë gati në të gjithë Evropën[11].
Çka dua të marr në trajtim në këtë shkrim është: përse në shqipërim na vjen Pança dhe jo Panza apo Plëndësi? Dhe a është hasur Noli me botimin e parë (apo me ndonjë rishtypje apo ribotim të para vitit 1803, kur edhe u përditësua apo riformësua alfabeti spanjoll duke hequr shkronjën Ç? Nëse jo, cila është prejardhja etimologjike e kësaj fjale?
Përpara se të analizojmë gjithë sa u tha më sipër, e shohim të udhës të bëjmë një historik të shkurtër të grafemës Ç, e mandej edhe disa elemente biografike të Nolit.
C-ja me kërrabë (Ç ose ç), e quajtur edhe thjesht cedilla ose caudata, është një shkronjë e përbërë nga shkronja latine C me një z (zetilla) të vogël në formë tilde poshtë. Origjinën e ka nga Spanja dhe megjithëse spanjishtja e braktisi pas ripërshtatjes së sibilantëve (në vitin 1803), aktualisht përdoret në alfabetet e gjuhëve të tjera si portugalisht, frëngjisht, katalonisht, shqip dhe turqisht.
Kjo C me kërrabë shërben për të prezantuar në spanjisht të njëjtin tingull si <ce> dhe <ci>, por vetëm përpara zanoreve a, o, u: ça, ço dhe çu (për shembull ‘plaça’). Në atë kohë nuk përdorej bashkëtingëllorja Z, sepse za, zo dhe zu krijonin një tingull më të butë. Kështu që lindi nevoja për C-në me bisht. Emërtimi “cedilla” vjen prej fjalës ceda, që është shqiptimi i shkronjës Z. Grafema është një farë evolucioni i shkronjës Z në shkrimin visigotik (Ꝣ).
Në portugalisht, frëngjisht dhe katalanisht shërben për tingullin [S], ndërsa në shqip dhe turqisht përfaqëson tingullin [tʃ]. Por është përdorur dhe në spanjishten e Mesjetës për tingullin [ts][12].
Tani të kthehemi dhe njëherë aty ku e lamë: A është hasur Noli me botimin e parë (apo syresh me ndonjë rishtypje apo ribotim të para vitit 1803, kur edhe u përditësua apo riformësua alfabeti spanjoll duke hequr shkronjën Ç? Ngado të rrotullohemi, përgjigja është Jo. Synimi i Nolit nuk ka qenë kurrë një shqipërim me karakter studimor, por siç e ka shprehur hapur, leximi në masë, ka qenë dëshira që e ka shtyrë të realizojë këtë përkthim e të tjerë.
“Pjesa e parë e Don Kishotit u-përmbloth në pesë vëllime, e jo në gjashtë, siç e bënja hesap në krye nga shkaku i disa shkurtimeve që kam bërë. Për shëmbëll, lashë jashtë pothua gjithë vjershat, se vlera e tyre nukë m’u-duk shum e lartë, dhe përktheva vetëm tri prej këtyre që kanë një farë lezeti. Gjithashtu lashë jashtë një kritikë të gjatë, që bën prifti mi artin dramatik të Spanjës, se kjo ësht interesante për shtudentët e specializuar të leteratyrës spanjolle, po fare e mërzitur për këndonjësit profanë. Shkurtimet e tjera janë bërë në novellat e interkalluara dhe në episodet e dorës së dytë. Më vjen keq që nukë bëra kësisoj shkurtime që në krye, po që nga mezi e këtej. Sido qoftë, u mbetem borç një vëllim atyre ndihmëtarëve që paguan 4 për të gjashtë vëllimet. Si çpërblim, jam gati t’u dërgonj dy libra të tjera, të cilat munt t’i zgjedhin vetë nga lista e Librarisë Letrare, që botohet në krye të këti vëllimi.
Boston, Mars, 15 prill 1933. Përkthenjësi”
Pra, nëse Noli shprehet kështu, përse duhet të mendojmë se i ka kushtuar kaq shumë rëndësi një ç-je në emrin e njërit prej personazheve? Ai shprehet qartë se qëllimi i këtij shqipërimi është të kënaqë lexuesit profanë dhe se jo vetëm kjo “ç” në mbiemrin e Sanços, por gjithë sa përfshihet në tekst, vjen si pasojë e popullarizimit, dialektologjisë dhe estetikës fonetike në shqiptimin e lexuesit. Për lexuesin e viteve ‘30, është shumë më e thjeshtë të thotë Sanço Pança, sesa Sanço Panza. Është si një lojë fjalësh lozonjare që nuk shqitet lehtë nga kujtesa e cilitdo. Shto këtu që edhe në të folmen dhe të shkruarën e Nolit, shkronja “ç” ka qenë një ndër më të përdorurat. Përmend këtu fjalët çpikje, çpërblim, borç etj.
Duke qenë se elementet e shtuara dhe të hequra prej Nolit gjatë këtij shqipërimi janë të shumta, ngrihet hipoteza se, duke parë elementet përshkrimore që përdoren për Sançon, ajo Pança të jetë as më pak e as më shumë se thjeshtë një Panxhë(?)[13]. Sipas fjalorit të gjuhës shqipe, panxha është pjesa e poshtme e gjymtyrëve të përparme të disa kafshëve me kthetra, si ariu apo luani. Dhe në kuptim të dytë ligjërimor na vjen si dorë e madhe dhe e rëndë. Pra, një Sanço barkëmadh, i fryrë, i rëndë, herëdokur këmbëhollë, a mund të jetë veç Sanço Plëndësit dhe Sanço Panxha? A mund të jetë po kjo panxhë, fjala e zbutur në të folmen e Nolit, njëjtë si çpikja, çpërblimi dhe borçi? Por të përmendim këtu dhe disa fjalë që i ka shkruar në Introduktën e librit në vitin 1933:
“Në Shqipëri kjo vepër do të kuptohet më mirë se kudo gjetkë. Se atje tipat e bejlurçinës dhe të laros i gjejmë në çdo çap. Pothuaj të gjithë aristokratët tanë, me ca përjashtime të paka, janë të deklasuar…dhe kanë rënë në klasën e bejlurçinave, që kur u shkëput Shqipëria prej Turqisë. Që atëherë aristokratët tanë, që i shërbenin Turqisë si kondotierë dhe shefë bashibozukësh, kanë mbetur pa punë. Gjithashtu kanë mbetur pa punë dhe pa bukë fshatarët dhe malësorët e varfër, që shkonin në kohët e vjetra me bejlerët si bashibozukë dhe hajdutë për të plaçkitur Evropën, Azinë dhe Afrikën. Këto dy elementë përpiqen tani të përjetësojnë në Shqipëri një gjendje feudale, mediavale, prapanike dhe reaksionare si atë të Turqisë së vjetër…se kështu ua do interesi i klasës, se ashtu gjejnë punë dhe bukë”
Sipas këtij interpretimi, del që Noli herëdokur e përdor përkthimin edhe si armë për debatet e tij politike, kështu që interpretimi zgjerohet edhe më tepër, pasi vetëm ana letrare është disi e vakët në perceptim, por të mos zhvendosemi aty.
Tani të mbetemi në aspektin letrar dhe për të përforcuar kaq sa u tha më lart, të shohim dhe disa emra të tjerë personazhesh, të cilët jo vetëm që janë shqipëruar, por madje edhe janë rrumbullakosur për lehtësi shqiptimi:
Gjizoti[14] (Kihana, fq. 31), Palmerini i Ingliterrës[15] (Palmerini i Anglisë, fq. 33), Kalorësi i Diellit[16] (Kalorësi i Febit, fq. 33), Gjergj Montemajori[17] (Horhe de Montemajor, fq. 69), Pjetër Perez[18] (Pero Peres, fq. 70), Palmerini i Ullirit[19] (Palmerin de Oliva, fq. 79), Jorgo Montemajor[20] (Horhe Montemajor, fq. 80), Vanka e Opingaxhiut[21] (Huana Gutierres, fq. 92)[22].
Botimi i parë i Sojliut të Mançës i përket vitit 1604, ndërsa pjesa e dytë e tij në 1615-n. Diferenca prej këtij viti e deri në 1803-shin, është plot dy shekuj. Botimi i fundit brenda këtij harku kohor njihet të jetë bërë në vitin 1780, në katër vëllime prej Akademisë Mbretërore Spanjolle, që do të thotë se çdo rishtypje tjetër, tashmë do të përfshinte grafemën z në mbiemrin e Sanço Panzës. Edhe sikur të vazhdonte të ekzistonte grafema ç në alfabetin spanjoll, të gjitha gjuhët europiane në të cilat u përkthye Servantesi, i dhanë ngjyrimin fonetik shqiptimit të emrit dhe mbiemrit, dhe jo atë grafemor. Në anglisht u përkthye për herë të parë në vitin 1612 prej Thomas Shelton, në përkthimin e të cilit emri i Sanço Pançës vjen Sancho Panca, dhe hera-herës Sancho PanꝢa për dy arsye: sepse alfabeti anglez nuk e përfshinte grafemën ç dhe se teknologjia e shtypshkronjës e kishte të vështirë ta siguronte një shkronjë të tillë[23]. Por nuk dihet ende nëse anglezët (apo qoftë edhe britanikët në tërësi) ta kenë ngritur si çështje shqiptimin e tij si Sanço Panka. Përkundrazi, gjetën një zgjidhje më të thjeshtë dhe pa shumë romuze, e redaktuan, dhe në ribotim Panca kthehet në Panza[24].
Një gjë e tillë u bë edhe me shqipërimet e Nolit, u hoqën pjesët me përmbajtje fetare dhe politike[25] (në tërësi të shqipërimeve, jo vetëm tek Servantesi), e në fund edhe dialektizmat, duke e sjellë fare pranë standardit. Por askush nuk e mori mundimin ta ripërkthejë, deri më këtë vit, ku shihet që Pança mbijeton përsëri.
(c) 2023 Antonio Çikollari. Të gjitha të drejtat janë të autorit.
Antonio Çikollari
Diplomuar në master shkencor për Teori dhe kritikë letrare në Universitetin e Tiranës; punonjës në Bibliotekën Kombëtare të Shqipërisë; përkthyes i dy romaneve (Katër librat, Gjinj dhe vezë); pedagog i jashtëm në Fakultetin e Historisë dhe Filologjisë.
[1] Bassnet, S., Lefevere, A. (red) (1998). “Constructing Cultures”. Essays on literary translation topics in translation. Multilingual Matters. Frankfurt: Lodge, Clevedon Hall.
[2] KONFERENCA SHKENCORE NDËRKOMBËTARE, “FAN S. NOLI NË 130 – VJETORIN E LINDJES” 1882-2012, Korçë 2012, fq. 14
[3] KHAJAMI I PERSISHTES – RUBAITË E SHQIPES (FJALË DHE TERMA QË KHAJAMI NUK I NJOHU); KONFERENCA SHKENCORE NDËRKOMBËTARE, “FAN S. NOLI NË 130 – VJETORIN E LINDJES” 1882-2012, Korçë 2012, fq. 203
[4] PESHKOP THEOFAN NOLINJË JETË NË SHËRBIM TË KISHËS, KONFERENCA SHKENCORE NDËRKOMBËTARE, “FAN S. NOLI NË 130 – VJETORIN E LINDJES” 1882-2012, Korçë 2012, fq. 27
[5] Po aty
[6] Meksi, Mira. Mbi përkthimin letrar, Mehr Licht, maj, 1997, f.9.
[7] Saavedra, Miguel de Cervantes. Aventurat e Don Kishotit; përkth. Vasija, Noc
[8]Plëndës (fq. 740): Fjalor Spanjisht-Shqip; Ndreu, Kristofor. EDFA.
[9] Blasco Ibañez, V. Kasollja. Tiranë, 1966
[10]Shënim i përkthyesit Karabolli në botimin Sojliu mendjemprehtë, Don Kishoti i Mançës, Albas 2022; fq. 37
[11]Mckinley, Richard. A History of British Surnames
[12]La modalidad dinámica en la historia del español; Elorza, Rosa Maria Espinosa.
[13]Fjalor i Gjuhës Shqipe, Tiranë, 2006. Fq. 744
[14] Servantes; Don Kishoti i Mançës, Botimi i pestë, Onufri; shqip. Noli, Fan. fq. 13
[15] Po aty, fq. 14
[16] Po aty, fq. 14
[17] Po aty, fq. 38
[18] Po aty, fq. 39
[19] Po aty, fq. 40
[20] Po aty, fq. 46
[21] Po aty, fq. 53
[22]Servantes; Sojliu mendjemprehtë Don Kishoti i Mançës; Botimet Albas 2022, përkth. Karabolli, Bajram. (ku janë marrë emrat në shqipërimin e dytë)
[23]Bazuar në botimet anglisht të vitit 1652, 1733.
[24]The history of the valorous and witty knight-errant Don Quixote of the Mancha / (London : Gibbings; Philadelphia: J. B. Lippincott, 1895
[25]Ribotimet e përkthimeve të Nolit pas vitit 1944 iu nënshtruan censurës.
