RRETH “TRANSKRIPT NGA KREVATI TJETËR” I E. HATIBIT

nga Jorida Pasku

“Transkript nga krevati tjetër” (Onufri, 2020), vëllimi me poezi i Ervin Hatibit, i botuar së fundmi, i “parë“ si një album fotografik, me imazhe të gjalla, por edhe i ndier si muzikë e mirë, emocion që jo doemos kërkon ta përshkruash me fjalë. Me Arb Elon, lexues shumë i mirë i poezisë në fjalë,  bisedojmë vërtetësisht për “Transkriptin…”, për shijen dhe leximin ndryshe, formën e përmbajtur të vargjeve, efektin e tyre, pjekjen e poetit me kohën, etj.

Z. Elo, duke qenë se këtë vit u botua “Transkript nga krevati tjetër” (Onufri), do të flasim për këtë vëllim me poezi të Ervin Hatibit, që vjen 17 vjet pas vëllimit “Pasqyra e lëndës” (2004). Po e nisim bisedën nga njohja ose mosnjohja që keni ju me autorin në fjalë. Personalisht, kam menduar shpesh se poetin e shoqëron një lloj mistike, i parë si një “personazh” interesant në Tiranën e kohës, dhe që nuk i ka lodhur ekranet tona. Ky qëndrim më ka bërë për vete. Po t’i referohem një interviste që Ervin Hatibi dha këto kohë tek “Ex-Libris”, vëllimi me poezi erdhi edhe si një nevojë që poeti “t’i shkuante vetë vargjet e tij”, në një kohë kur në internet ekzistojnë shumë të këtilla me emrin e tij, tekste këngësh, deri dhe plagjiaturë. Ju vetë si e njihni këtë poet?   

Ervin Hatibin e njoh rastësisht aq “shumë”, sa për të mos e njohur, në kuptimin që e njoh pak privatisht.

Edhe kur jemi njohur, aq sa kemi folur me njëri-tjetrin, kemi folur për letërsinë, dhe poezinë dhe nuk e di se ç’bëhet me të. E di që jeton në Turqi, vetëm kaq. Por se ç’bën, me ç’merret, këtë nuk e di.

E njoh aq “pak”, nga ana tjetër, sa për të folur për të. Po ta njihja më shumë, nuk do të flisja, pasi do të ndihesha i kompromentuar nga njohja. Duket se është bërë zakon që njerëzit që e njohin njëri-tjetrin, të shprehin edhe admirimin për kë njohin, mirëpo, siç thashë, e njoh aq pak, sa të mund ta lexoj si dikë tjetër që nuk e njoh. Tingëllon pak sofiste kjo që thashë, megjithatë po flas vetëm nga pozitat e një lexuesi.

Meqë ra fjala, vëllimi i tij i parafundit me poezi daton thuajse para 17 vjetësh dhe më erdhi shumë mirë kur lexova tek “Ex-Libris” që paskësh botuar një libër të ri. E lexova me shumë interes intervistën që kishte dhënë, si dhe dy poezitë që u botuan po aty. Për të qenë i sinqertë, më duhet të pohoj se në fillim, kur lexova dy poezitë e shkëputura nga vëllimi, nuk kuptova gjë. Tani nuk është se unë pres që poezia të “kuptohet”, por kur më ra në dorë libri, atëherë vura re se nuk bëhej fjalë për një hit ose dy të tillë – për të marrë një krahasim muzikor – porse për një album me këngë që japin e marrin me njëra-tjetrën. Kësisoj poezitë duhen lexuan në kontekstin e librit ku përfshihen, duhet lexuar i tërë libri “për të kuptuar” poezitë.

Nga ky këndvështrim, 17 vjet janë shumë dhe ndërkohë poeti është pjekur: në vëllimin e parafundit ka qenë rreth 20-vjeçar, ndërkohë tani shkruan një 40 e ca vjeçar, ndaj më erdhi shumë mirë që e vura re këtë edhe në libër: pjekjen që të fal mosha, por edhe pjekjen e poetit si të tillë. Po e shënoj qysh në krye: më pëlqeu libri dhe më pëlqeu shumë, për mjaft arsye, njëra nga të cilat është se nuk më zhgënjeu, sado që kisha një pritshmëri tjetër për tjetër; mendoja se do ta takoja poetin aty ku e kisha dhe e kishte lënë, para gati dy dekadash, mirëpo, për fat të mirë, nuk qenkësh ashtu. Por po pres të dëgjoj edhe mendimin tuaj, se edhe ju e paskëshit lexuar, përndryshe nuk do të flisnim dot për këtë temë.

Në fillimet e leximit të këtij vëllimi, sikur “kërkoja” emocionin e dikurshëm të poezive të mëhershme të tij, vargje që më vinin në kujtesë vetiu, si nga “6 Maç”, ashtu edhe nga “Pasqyra e lëndës”. Ndoshta i “kam rënë në qafë” poetit, duke kërkuar brenda vetes një ndjeshmëri të shkaktuar afro dy dekada më parë. Atë poezi që e kam ndjerë përherë si një tatuazh të një kohe të shkuar, të Tiranës së tranzicionit. Vëllimin nuk e lexova dot sipas renditjes, kisha nevojë për një kohë “ftohjeje” nga njëra poezi në tjetrën, si për të rrokur edhe më shumë kuptime. Për të qenë më e qartë: në kujtesë më ishte ruajtur: “Kushtuar kalamajve që e gdhijnë në këmbët e ‘pesëmbëdhjetëkatëshit”. Gjithashtu ndajmë përshtypje të përbashkëta edhe për pjekurinë e poetit, ndihet kjo sidomos te vjersha “Harallamb P.”, kushtuar një personazhi në moshë të shkuar, që “lajmëron” edhe ikjen e kohës. Ndoshta kjo mungesë botimi shërbeu edhe për vetë poetin krijimin e një distance me çka shkruar dikur. 

Heshtja e poetit nuk duhet të vlejë aq shumë sa çka ai shkruan. Megjithatë, nuk duhet harruar se ashtu si ç’kalon koha për atë që shkruan, për poetin në këtë rast, ashtu rrjedh ajo edhe për lexuesin e tij, ndaj nuk kemi pse të presim që pas 17 vjetësh autori ta rinisë aty ku ka reshtur së fundmi. Mua më duket se, në njëfarë mase, E. Hatibi shkruan siç ka shkruar dikur dhe e rinis vërtet aty ku e ka lënë me vëllimin e parafundit, por me një stil më të përmbajtur, më të pjekur, nëse më lejohet ta quaj kështu, mirëpo nuk kemi pse ta krahasojmë poetin me veten e tij; sidoqoftë, nëse paskësh ndonjë arsye për të shkruar, ajo është që të shkruash më mirë se ç’ke shkruar gjerimë aty. Parë kështu, më bëhet që Ervin Hatibi ka shkruar në vazhdimësi më mirë se ç’ka shkruar më parë, pasi përndryshe, nëqoftëse do kishte shkruar diçka të bukur që me vëllimin e parë, nuk do të kishte arsye të shkruante vëllimin e dytë, atë të tretë e me radhë. Më bëhet pra se ky vëllim, “Transkript nga krevati tjetër”, është më i mirë se vëllimi i tij fundit. Më bëhet mua, si lexues, por nuk duhet harruar që jo vetëm poeti ka një kohë të tijën; një kohë të tillë ka edhe lexuesi.

Si admirues kam pritur gjatë këtyre 17 vjetëve që ai të shkruante përsëri poezi. Madje më kujtohet, për atë që po përmendnit më sipër, mistikën e tij, kur u njohëm rastësisht, ngase kisha dëgjuar dhe teleshikuar që Hatibi qenkësh musliman, (dhe mua kjo nuk më ngacmon aspak, pasi shumëkush ka fenë e tij, mirëpo flasim për letërsinë këtu, jo për fenë; sidoqoftë mua nuk më shqetëson aspak nëse dikush qenkësh musliman, sepse ka një afërsisht një miliard e gjysmë të tillë në këtë botë,) por për t’u kthyer te mistika, gjëja e parë që i pata thënë kur u njohëm rastësisht ishte pak a shumë kjo: “Prisja të nxirrnit ndonjë vëllim me lirika sufiste dhe të na hidhnit të tërë në erë.”, ndërkohë që ai u habit dhe tha: “Nuk e marr vesh pse presin njerëzit gjithmonë që unë të shkruaj gjëra sufiste.”

Nuk do të bëjmë gara poetësh këtu, po për mua, – e theksoj këtë: për mua, – Hatibi është poeti i parapëlqyer i pas ’90-s në gjuhën shqipe. Nuk ka përse të përmendim as emra të tjerë, kush qenkësh më i madh apo më i vogël, por sidoqoftë,  mua më duket se ky poet është “rritur”, është pjekur ndërkohë; jo vetëm ai, por edhe lexuesi i tij. Ndaj nuk shoh ndonjë dallim të madh mes “Kushtuar kalamajve që e gdhijnë në këmbët e ‘pesëmbëdhjetëkatëshit’” me “Harallamb P.”, më duket se është thjesht vazhdimësi e natyrshme e të njëjtit autor.

Sa për atmosferë kjo: ju keni shkruar dikur për poezinë “Kinema ‘Ali Demi’”, që “u flet” edhe atyre që nuk e kanë jetuar Tiranën e viteve ’90. A e shihni edhe ju si imazhiste poezinë e Hatibit? 

Nëse më lejohet të bëj një parantezë: vetë kam ikur nga Shqipëria pikërisht në vitin ’90, kurse si lexues e kam hasur Ervin Hatibin fare rastësisht në një forum anësor, ku shkruhej paksa letërsi, ndoshta në vitet ’10 të shekullit të ri. Pata shkruar diçka vetë për një monedhë 10-lekëshe, siç quhej në kohën tonë – po e llogaris veten te ata që janë më të moshuar se brezi i Hatibit dhe po llogaris ndryshimin e brezave me 10 vjet – dhe më bëri përshtypje që të dy paskëshim shkruar për të njëjtën monedhë me Partizanin e Panjohur; më pas pyeta kush qenkësh ky autor. Më treguan që paskësh shkruar një libër edhe u vura ta lexoja. Këtë e bëra nga jashtë, jo nga brenda Shqipërisë.

Mua më pëlqeu poezia e tij pra pa u gjendur në atë kontekst urban, të Tiranës në këtë rast, por nga një kontekst të huaj, madje nuk më duket se duhet lexuar poezia në kontekstin urban të saj; më duket se poezia e Hatibit funksionon edhe si imazhiste, edhe si e mendimit, por edhe si poezi lojcake. Kam lindur edhe jam rritur në Tiranë dhe e di për çfarë bëhet fjalë, mirëpo edhe pse kam ikur nga Tirana në kohën që ajo është shkruar, kjo nuk më pengon ta shijoj. Një lexues i huaj mbase nuk do të ishte në gjendje të shijonte plotësisht, si ç’mund ta shijojë dikush që jeton në Tiranë dhe lexuesi shqiptar në përgjithësi, sepse shumë nga tekat e historisë dhe të urbanitetit shqiptar një i huaj zor se do të ishte në gjendje t’i kuptonte. Vetë i shijoj edhe duke qenë jashtë e meqë poezia është në shqip  nuk shoh ndonjë humbje, as të poezisë dhe as të shkruesit të saj me kalimin e kohës, pavarësisht formës që më vjen në këtë vëllim më e pjekur, më e përmbajtur, më e stërholluar se vëllimi i tij i parafundit.

Kur isha në Tiranë, para 15 a 20 vjetësh, u përpoqa ta blija vëllimin “6 maç”, mirëpo nuk gjendej, një paradoks më vete ky, se nga njëra anë ankoheshin se nuk shitej libri, nga ana tjetër vëllimi në fjalë nuk gjendej. Pastaj e gjeta megjithatë, porse kur e kisha timin vura re si lexues që poezia e Hatibit nuk funksiononte doemos në letër, kështu që ia dhurova librin dikujt tjetër; nuk funksiononte vetëm në letër, pasi kishte një përmasë mozaiku, këtë mendova, në kuptimin që kur më merrte malli për një vjershë të caktuar, bie fjala për: “Kinema ‘Ali Demi’” apo “Kushtuar kalamajve që e gdhijnë në këmbët e ‘pesëmbëdhjetëkatëshit’”, atëherë ulesha dhe e kërkoja në internet. Madje më erdhi shumë për të qeshur, kur  autori shprehej së fundmi, në atë intervistën tek “Ex-Libris”, që ai mund të bënte një libër më vete me poezitë që kishin shkruar të tjerët nën emrin e tij dhe ky, m’u duk, qenkësh gjithashtu dimension ku rreh poezia e Hatibit. Funksionon si fragment, – pa dashur të pohoj që qenkësh fragmentare, – dua të them se duhen cituar vargjet më vete për të arritur tek efekti që bën e që po dua të përshkruaj.

Duhet lexuar vëllimi në kontekst pra dhe vjersha në veçanti gjithashtu në kontekstin e vëllimit, por edhe vargu  më vete në kontekstin e vjershës prej nga është shkëputur, domethënë: duhet përdorur sa mikroskopi, nga njëra anë, për të mbërritur te cilësia poetike, sa edhe teleskopi, nga ana tjetër, për ta rrokur vëllimin si të tillë.

E thashë qysh në krye që vëllimi më pëlqeu, m’u duk si rritje e autorit, – çfarëdo qenkësh kjo rritje, – autori më erdhi më i pjekur dhe vërtet ka kaluar kohë. E kam ruajtur tani në kompjuter dhe hera-herës u kthehem vargjeve. Pse? Sepse më pëlqejnë dhe kjo është arsyeja për të folur për to. Vështirë të shpjegohet përse i pëlqen diçka dikujt, sidoqoftë është poeti më i dashur pas ’90-ës për mua dhe poezia e tij më ka pëlqyer edhe para se ta njihja njeriun në fjalë, siç vijon të më pëlqejë edhe pasi e njoha.

A e shton këtë pëlqim edhe vetë qëndrimi i poetit, i distancuar nga ekrani i madh?

Jo, nuk ka të bëjë fare me atë. E kam ndjekur poezinë e tij jo për atë që autori ka shfaqur nga vetja në ekran dhe do të vazhdoja ta lexoja edhe po të vazhdonte të dilte publikisht me imazh, ndonëse nuk mund të flasim këtu se çdo të kishte ndodhur nëse Hatibi do të vijonte të merrte pjesë në emisione televizive. Nuk ka të bëjë njëra me tjetrën: njeriu mund të dalë përditë në televizion dhe të shkruajë po ashtu poezi të mira, siç mund të mos shfaqet në televizion dhe prapë të vazhdojë të shkruajë mirë apo dobët, sepse shfaqja publike dhe ajo që shkruan janë dy gjëra të ndara. Edhe librin në fjalë, desha pa e lexova dhe nuk është se ma imponoi kush dhe këtu po theksoj këtu që unë kam 8 vjet pa ardhur në Shqipëri e ndaj edhe kontakti im me emisionet televizive në atdhe është i pakët. Në një farë mënyre edhe unë e ju po shfaqemi duke folur, pasi edhe biseda një formë shfaqjeje është, qoftë biseda edhe vetëm radiofonike.

Kjo poezi duket ndryshe nga poezia bashkëkohore me të cilën jemi mësuar, del jashtë kornizave të rimës edhe metrikës, më shumë anon kah mendimi dhe ndjesitë. Në një nga poezitë e “Transkript nga krevati tjetër” shkruhet për një poet që “i rri ngushtë” metafora dhe ndër mend të vjen vetë Hatibi.

Ka një poezi tjetër po aty, ku krahasohet të shkruarit e poezisë me dikë që “bën xhep”, vjedh xhepa me një fjalë, ndërsa në gjysmën e dytë të vëllimit autori merret me figurën e poetit, porse në bëhet fjalë për vetë Hatibin apo për poezinë si të tillë, kjo nuk ka përse të zhbirilohet deri në fund; megjithatë, më lejohet të theksoj që poezia është një gjendje e ndërmjetme midis muzikës dhe letërsisë, në mos muzikës dhe pikturës, apo imazhit, quajeni si doni. Mund ta cilësonim poetin mbase jomuzikal, por nuk ka arsye: mungon apo jo rima, kjo nuk do të kishte pse të ngrinte peshë; funksionon imazhi në rastin e tij me pika, me presje, etj., edhe kjo nuk luan ndonjë rol; e rëndësishme është vetëm: çfarë na transmeton kjo poezi; a e kuptojmë dhe a po duam ta lexojmë dhe kjo duhet theksuar sepse leximi nuk është i detyrueshëm. Ne duam pa e lexojmë.

Vjershat duhen parë në kontekstin e vëllimit dhe vargjet në kontekstin e poezive që janë shkruar. Po të marrim një krahasim muzikor, jo për të kërkuar muzikë në atë që shkruan Hatibi – këtë mund ta bësh fare mirë te Lasgush Poradeci, bie fjala, të kërkosh muzikë aty – megjithatë, për të theksuar më tepër kontekstin në të cilin shkruhen vargjet po e krahasoj me muzikën sidoqoftë: më bëhet që në këtë rast kemi të bëjmë më tepër me një album muzikor sesa me hit-e të caktuara. Në vend që të shkruante një poemë të gjatë për atë që ka shkruar, Ervin Hatibi ka dashur të bëjë një vëllim poetik me vjersha që i dallon nga kumti paraardhës vetëm titulli, ndërkohë që rimerren motive prej tyre.

Ka disa albume muzikore, për shembull të Pink Floyd, që janë konceptualë. Edhe poezitë, në këtë rast, i ngjajnë një copëze guri me ngjyrë brenda një mozaiku më të madh: po t’i shohësh mëvetshëm janë ngjyra të ndryshme; po ta shohësh të tërën bashkë japin një imazh tjetër. Ky lloj fragmenti – edhe mozaiku si fjalë përdoret shumë në këtë vëllim, por edhe në atë të mëparshëm – funksionon në kontekstin e së tërës dhe e tëra në kontekst të fragmentit. Janë të ndërvarura njëra nga tjetra pra.

Është ajo që po thosha më parë, më mirë të mos e kesh librin në shtëpi, por ta lexosh herë pas here kur “të të marrë malli”, kur të të kujtohet mbresa që të ka lënë herën e parë, ta rilexosh pra. Rileximi është gjithnjë një shenjë që autori të ka pëlqyer vërtet, pasi pse do ta rilexoje nëqoftëse e ke lexuar njëherë?

Fjalët e mësipërme tuajat po i ilustroj me pak vargje të shkëputura nga “Dora e poetit (2): 

…Vite me radhë, gjer kur krejt harroja
Në ekzistoje, aty zbrisje prapë, Lekë
Të shkru’sh poezi është si të bësh xhep
Ishe thjesht polic ose dhe më shumë
Muzë, veshur me pushtet të ndaloje
Shtetas në rrugë, t’i shndërroje
S’e harroj dot kurrë frazën që më the
Të shkru’sh poezi është si të bësh xhep
Frymë n’autobus, ngroh e ftoh mbi vesh
Një dorë gjarpëron e veç ti e sheh
Përkëdhel nën bel, vetëm ti e ndien
Shtyn perden e shtegu e nxjerr përtej
Nuk e donte veten, qau, the, çunaku
Dridhej, kur e zura, duart në kuletë
E s’qante nga frika, dridhej nga inati
Kaq lehtë e fshehtë tërhiqte një cep
Si të ngresh çarçafin e vajzës që fle
Të shkru’sh poezi është …etj., etj.
Ndërsa nga “Dora e poetit”, po shkëpus:
…Viktor Hygoi priste mjekrën t’i ndalte vetes
Daljen në rrugë, derisa t’i rritej sërish, mbyllej shkruante papushim
Mjekërprerë s’dilte dot, dhe të donte, kush do ta njihte më për Viktor
Kurse unë, tha burri, beso, ja ç’kam për të bërë vetë që të mbyllem
Të shkruaj: do pres njërën dorë. Për dallim, dora nuk rritet më, i thashë
Buzëqeshur, se po më trembte pak, e mu aty bojëkaf burri iku, s’u pa.

Është dilema e përhershme që kanë shkruesit me veten e tyre: përse të shkruaj?, aq më tepër poezi, aq më tepër në shqip, sepse para kjo punë nuk ka. Për emër, ma do mendja, poeti nuk është i interesuar, pasi përndryshe nuk do të ishte aq i tërhequr dhe nuk mund të pohohet që Hatibi nuk ka pasur sukses në Shqipëri: ka pasur sukses në gjuhën e tij, ndaj dhe të tërë admiruesit e tij, duke më përfshirë edhe mua këtu, kanë pritur me kohë që ai të botonte një libër tjetër. Ai e ilustron këtë dilemë: në poezinë që përmendët e krahason poezinë me vjedhje xhepi sepse gjuha është e përbashkët dhe poeti vjedh nga gjuha e të tjerëve (dhe e tij) në këtë rast. Në rastin e dytë është sërish dilema: pse u dashka shkruar?, ngase nuk është aq e detyrueshme të shkruash, meqë libra ka sa të duash. Këtë dilemë Hatibi e trajton edhe me një lloj humori, tipik të tijin, që është edhe një nga veçantitë e asaj që shkruan.

Më vinë në mendje edhe lojërat e ndryshme që ai sjell në poezitë kushtuar fëmijërisë, më saktësisht tek “Whole Lotta”.  

“Whole Lotta (Love)” është titulli i një kënge të Led Zeppelin, një grup muzikor i ngjashëm me Pink Floyd. Po ashtu, edhe një grup tjetër, “The Who”, kanë bërë një album konceptual muzikor, një operë rock-u. Është një lojë që bën poeti me një titull kënge dhe në vëllimin e fundit gjenden shumë kapërcime të tilla kulturore të cilat mund t’i zbulosh vetëm duke bërë lidhjen midis një kënge të Led Zeppelin, fjala vjen, me poezinë në fjalë, si edhe me historinë e Shqipërisë që nuk e njohin të tërë aq sa duhet, porse dhe me gjuhën.

Në këtë kuptim, autori është i kulturuar, ndaj lexuesit i mbetet të kuptojë spagatat që bën ai nga letërsia te piktura, nga poezia te muzika e me radhë: te skulptura, te urbaniteti, etj. Në shumë vjersha përmendet Tirana, por edhe vende të tjera; ndërkaq gjysma e vëllimit i kushtohet sa figurës së poetit, sa poezisë si të tillë; janë meditime të autorit mbi poezinë dhe faktin që është ai vetë që po e shkruan. Më duken shumë të këndshme, qoftë si humor, qoftë si meditime, qoftë si kapërcime historike, qoftë si kapërcime nga një zhanër në një zhanër tjetër, nga piktura te muzika, nga muzika te poezia dhe anasjelltas. Më kanë pëlqyer kur i kam lexuar; ndërkaq edhe i kam rilexuar.

Ndoshta prandaj edhe vëllimi mban këtë titull “Transkript nga krevati tjetër”… 

Vetë autori e kishte shpjeguar në intervistë përse i kishte vënë këtë titull, ndërsa, me thënë të drejtën, fillimisht nuk më pëlqeu si titull, pavarësisht se lexova shpjegimin e poetit; më pëlqeu vetëm pasi e lexova vëllimin, sepse në fillim nuk e kuptova. Titulli kuptohet vetëm pasi ta kesh lexuar librin dhe jo qysh në krye. Mund ta kishte quajtur vëllimin fare mirë “Dora e poetit”, aq më tepër që në kopertinë ishte një këmbë  e mbetur nga një statujë e thyer; po ashtu transkript, që i themi përshtatjes, mund ta kuptosh edhe transcript në latinisht, në shumëkuptimësinë që ka kjo fjalë në gjuhën origjinale. Siç e thashë, vetë fjala, vetë vargu, edhe vetë titulli, funksionojnë si fragmente në një kontekst më të madh që është vëllimi, që duhet lexuar deri në fund, për ata që e dëshirojnë këtë, natyrisht, meqë vërtet mund të bësh një libër, por nuk je asnjëherë i sigurt që do të të lexojnë deri në fund.

Për të botuar një libër, sidomos në shqip, sidomos në kohërat që po jetojmë, është bërë shumë e thjeshtë. Mjafton të paguash, ose të njohësh dikë, ose thjesht ta hedhësh në internet, ta publikosh në Facebook atë që shkruan, dhe këtë bën normalisht shumica e atyre që shkruajnë apo vargëzojnë, të cilët nuk ka pse t’i quajmë për këtë menjëherë poetë.

Personalisht, ndieja që doja t’i rikthehesha poezisë, ta lija të ftohej, dhe ta lexoja prapë për të përftuar një emocion tjetër. 

Kjo është një shenjë që poezia është vërtet cilësore, përndryshe askush nuk na detyron t’i kthehemi dy herë të njëjtit libër; duhet t’ju ketë lënë mbresë, më ka lënë mbresë edhe mua, përndryshe nuk do ta ruaja, meqë askush nuk më detyron ta fshij nga kompjuteri im apo edhe mos ta kërkoj në internet. Me sa duket, dhe kjo nuk po kuptohet akoma në Shqipëri ose po kuptohet keq, lexohet gjithnjë e më pak dhe shkruhet gjithnjë e më shumë, ndonëse kjo nuk ndryshon asgjë në parametrat cilësorë të shkrimit. E theksoj edhe një herë: për mua, për mua si lexues, Ervin Hatibi shkruan shumë mirë, shkruan shkëlqyeshëm dhe ky vëllim nuk më ka zhgënjyer.

Duket se poezia e Hatibit mirëpritet nga një grup fansash dhe ai e ka një të tillë.

Po, e ka, e ka patur dhe vazhdon ta ketë, të paktën tek unë, nëse më lejohet ta cilësoj kështu veten. Prisja prej vitesh që ai të shkruante sërish, por nuk mund ta detyrosh autorin ta bëjë këtë doemos. Të vjen mirë si admirues, si lexues, kur autori që të paskësh ngjallur mbresa dikur, shkruan diçka të re. Duke qenë jashtë, nuk mund të shikoj ndonjë përshtypje që u paskësh lënë Ervin Hatibi lexuesve. Ma do mendja, që edhe ai nuk ka nga ta vërë re këtë, përveçse në rrjetet sociale, për sa kohë jeton edhe vetë jashtë. Edhe po të jetosh në Tiranë, si autor, maksimumi mund të njohësh dhe të takosh disa njerëz që i njeh dhe ata të të thonë që e paskëshin vënë re ose e kanë lexuar që ke botuar një libër, por a e kanë lexuar, a u ka pëlqyer vërtet, këtë nuk mund ta zhbirilosh asnjëherë deri në fund. Prandaj dhe po e bëjmë këtë bisedë, pikërisht për të qëmtuar ç’na paska pëlqyer te libri i ri i Hatibit, sepse edhe mund të mos na kishte pëlqyer. Vetë e kam maksimë, në qoftë se nuk më pëlqen diçka nga një autor, qoftë ky edhe fort i njohur, nuk shprehem për të publikisht, pasi nuk më duket se qenkësh e nevojshme kjo. Vetë koha e klasifikon apo e deklasifikon autorin.

Duket se në Shqipëri po shkruhet më shumë poezi, por ajo e hedhur nëpër rrjetet sociale humbet shpejt. 

Rrjetet sociale nuk janë as të këtushme, as të atyshme, janë mbarëbotërore: ashtu si ç’lexojnë lexuesit në Shqipëri në rrjetet sociale, ashtu lexoj edhe unë në Gjermani apo Hatibi në Turqi. Megjithatë, unë nuk kam parë akoma ndonjë reagim për vëllimin në fjalë. Me sa duket, fansat apo admiruesit e dikurshëm të poezisë së tij kanë pritur diçka tjetër. Megjithatë, një libri i duhet dhënë kohë njëfarë kohe që të veprojë te lexuesi dhe që lexuesi të shprehet për të. Një arsye më tepër për ta bërë këtë bashkëbisedim, pasi dikush duhet të shprehet për të, që qenkësh libër i mirë. Ne po e bëjmë këtë përmes kësaj bisede.

Keni ndonjë poezi që do të donit ta veçonit nga vëllimi? 

Jo, nuk kam, ngase, si ç’thashë, vëllimi funksionon si album poetik, si album fotografish apo muzikor, quajeni si të doni. Në këtë rast, ju vetë e dhatë provën me “Dora e Poetit”(1) dhe “Dora e Poetit” (2) që bën e efekt të ngjashëm si “The Wall (1)” dhe “The Wall (2)” i grupit Pink Floyd, apo ngjall asociacione programesh, siç kemi sot e gjithë ditën me “Iphone 1” dhe “Iphone 2” e me radhë. Mund të citoja edhe vjersha të tjera, por nuk po dua, mbasi kështu funksionon autori në fjalë, si fragment, por edhe si mozaik njëherësh. Funksionon si gur më vete i një mozaiku, gur me një ngjyrë të caktuar, por duhet ta shohësh edhe mozaikun nga larg për të kuptuar se për çfarë bëhet fjalë. Nuk do t’i bënim mirë as autorit, as vëllimit, as vetes sonë, në qoftë se do të veçonim diçka prej këtij mozaiku; është njëlloj si të zgjedhësh një gur në një mozaik dhe ta shkulësh prej aty për ta këqyrur më vete dhe në këtë rast e tëra do të dëmtohej.

Një tjetër asociacion e kam bërë edhe vetë me poezinë “Në senat” me “Fermën e kafshëve” të Orwell-it. Citoj nga poezia pak vargje: 

…Në fakt, kafshët
po i mbrojmë të votojnë-në kujtim të kafshëve sakrifikuar
në shekuj
një lloj kompensimi ky qe, tanimë kur s’voton më kush u
njohëm
një privilegj, sot kur më shumë se problemet, na mbytën
zgjidhjet-ja
më në fund, një elitë e vërtetë, një kthetër mistike zgjedh,
për ne, turma
robotësh, kurdisur prej demokracisë, që meqë ra fjala
abdikoi
sa më parë, aq më mirë-aristokraci fituam tani ose kler,
pse kafshët dinë
atë që dot s’dimë, plus që s’kanë pronë, e as vesh për
demagogët
që shkatërruan demokracinë-kafshët janë ç’kemi brenda
të gjithë
e s’kontrollojmë, veçse me fjalët që vetë u diktonim në
përrallë, sot
qeverisin, votojnë buxhetin, reformën per arsimin e lartë e
me radhë
ç’u servirim, dosjet përzgjedhin me putrën e pavdekshme
që lëviz
me gjakun që dhurojmë, transfuzion. Dosjet u vërvisim
bishave plaka,
pastaj si vota gërvishtjet numërojmë në faqe projektligjesh,
me glasat
kafshimet, konsensus vjelim në çdo hungërimë, e habitemi
me këtë
ëndërr para se të shtypim butonin të flemë. Rend politik
perfekt
ndonëse dhe ky pati dëshmorët e tij, lobistë kryesisht:
shtynin me zell
dosje të trasha mes pyjesh, hologrameve, nga ku s’kthehet
dot pas njëri. 

Nëse tek Orwell-i bëhet fjalë për satirë, në rastin e Hatibit më duket se kemi të bëjmë më tepër me ekologji, në kuptimin e mirëfilltë të fjalës, sepse vërtet janë bërë ca si shumë njerëz në planet. Numri i njerëzve pritet të shkojë te 8 miliardët, ndërkohë që natyra po hakmerret nga poshtë me viruse dhe karkaleca që hanë të korrat dhe njeriu po bëhet kafsha më stërdominuese në planet, për të zezën e tij vetë. Edhe me pandeminë e vitit të shkuar dhe të këtij viti – dhe që nuk dihet kur do mbarojë – ngjan se njerëzit janë bërë ca si shumë.

Nuk di sa fëmijë ka Hatibi dhe nuk luan asnjë rol kjo, ndërkohë unë nuk kam fëmijë dhe kjo është njëra nga arsyet. Megjithatë, nuk mund t’i thuash askujt të mos e popullojë edhe më planetin. Pati patur një kohë në Kinë një politikë kur lejohej vetëm një fëmijë; tani atje lejohen dy.

Më tepër se satirë si në rastin e Orwell-it, te Hatibi më duket ky një shqetësim për gjendjen e planetit. Demokracia, politika, kafshët, mjedisi, ekologjia, janë një shqetësim i përhershëm i yni, i njeriut.

Nuk po duam t’i heqim çdo lloj kërshërie lexuesit, duke marrë më vete me të tjera poezi, kështu që po e “lëmë” ta lexojë vetë poezinë e Hatibit. 

Si admirues i poetit në fjalë, si fans, tifoz, si lexues i mirë i tij pra, do ta rekomandoja më tutje, sepse më duket që është një vëllim shumë i mirë poetik; megjithatë, gjithsekush ka një këndvështrim tjetër për poezinë edhe kjo është një lloj arti shumë fluid, nuk i “jepet” gjithkujt. Është një vajzë shumë e brishtë, “shumë e virgjër” për t’u përdhunuar nga çdokush. Për lexuesit e poezisë në shqip do ta rekomandoja sidoqoftë, por nuk do ta bëja këtë për lexuesin masiv, por vetëm për kë pëlqen poezinë e vërtetë, që ka kërshëri për poezinë e mirë dhe kjo është diçka midis muzikës dhe imazhit, diçka shumë e brishtë për ta përshkruar dhe kjo është edhe një nga temat qendrore edhe të vëllimit në fjalë. Në duhet rekomanduar apo jo, këtë nuk e di, megjithatë ne po flasim për të dhe vetëm ky bashkëbisedim si i tillë e ndjell lexuesin e mirë kah ajo.

Vetë kjo lloj poezie duket se e mban larg lexuesin e një shijeje tjetër. 

Poezia është shkruar në shqip dhe i drejtohet lexuesit shqiptar; mirëpo si lexohet në Shqipëri, këtë unë nuk kam nga ta di dhe nuk ka nga ta dijë as poeti vetë. Numri i shitjeve nuk luan ndonjë rol këtu, mbasi poezia mund të jetë vërtet shumë e mirë, por ndodh që nuk shitet.

…sidomos në këtë tregun kaotik tonin dhe në kushtet e mungesës së kritikës.  

Jo vetëm shqiptar, edhe atë të huaj. Në fund të fundit, ti pyet veten si lexues për atë që do të lexosh; nëse je i rritur dhe nuk ke pasur orientimin e caktuar drejt poezisë, – edhe në vendet e huaja – je i lënë “në mëshirë të fatit”. Mund të lexosh çfarë të duash ose të pyesësh dikë, të cilit ia beson shijen. Edhe unë rastësisht jam njohur me poezinë e Hatibit dhe më ka pëlqyer dhe e kam ndjekur, por kjo nuk është e detyrueshme. Edhe lexuesi, në këtë rast, do të bëjë atë që do vetë, nuk do të ndikohet nga kjo që themi ne; unë do të uroja që të ndikohet, por ai e di vetë, pasi vullneti i lexuesit nuk varet as nga ky bashkëbisedim. Ata që po e lexojnë këtë bisedë ndoshta ndikohen nga biseda jonë edhe do ta marrin ta lexojnë librin dhe mua do më vinte mirë sepse do të ndanim një interes të përbashkët, një pëlqesë të përbashkët për poezinë në fjalë; megjithatë kjo nuk është e detyrueshme, as nuk e bën dot të detyrueshme. Nuk jemi në sisteme që të detyrojnë të lexosh poezi të mirë. Në fund të fundit, secili e di vetë.

Edhe kritika, ajo e pakompromis, ndoshta do të orientonte drejt leximeve të mira. 

Flitet shpesh për mungesë kritike, por nuk duhet harruar megjithatë që edhe kritikët duhen paguar nga dikush. Këtë bisedë po e bëjmë në formë të lirë, në formën e bashkëbisedimit. Nuk është punë kjo që po paguhet nga dikush. Por nuk mund të presësh për kritikë nëse kritikët nuk paguhen, nëse shkruajnë pa para nëpër gazeta ose në faqe në internet. Nuk mund të presësh që të ketë kritikë pa pagesë, ashtu sikurse nuk mund të ketë letërsi pa pagesë.

Kjo është pastaj çështje më vete, e cila vlen edhe për vëllimin në fjalë dhe është çështje e gjerë. Interneti të krijon mundësinë të publikosh pa botuar. Kritikë mund të kesh edhe në Shqipëri, por edhe një herë: pa pagesë nuk kanë përse punojnë as kritikët dhe pa pagesë nuk kanë përse shkruajnë edhe autorët; pa para nuk funksionon as letërsia.

Vetëm në pastë, akoma, idealistë, njerëz që e duan poezinë; edhe kjo është një nga temat e vëllimit. Mirë që po shkruajmë, qoftë edhe poezi, po për çfarë? Pritet që edhe një poet të paguhet njëfarësoj nga dikush, ndonëse nuk merret vesh nga kush saktësisht. Paguhen gazetarët, paguhen politikanët; përse mos të paguhen edhe poetët? Nëse paguhet, poeti ka edhe një motiv për të shkruar; nëse nuk paguhet dhe poezinë e shkruan sidoqoftë, atëherë atij i mbetet vetëm të pyesë: “Përse po shkruaj?”. Ne rrethanat e tregut shqiptar, por jo vetëm në Shqipëri, edhe në botë, pyet njeriu veten: “Përse të shkruaj poezi?”; nga ana tjetër, poezia nuk është diçka që shitet dhe kjo nuk duhet harruar.

… sidomos kur nuk po jetohen kohëra të mira për shkruesinë, aq më tepër për poezinë…

Është në gjithë botën kjo, jo vetëm në Shqipëri, sidomos për poezinë, e cila është filizi më i brishtë i letërsisë. Po të shohësh, edhe në vendet kapitaliste më të “zhvilluara” shitet më tepër prozë se poezi dhe nuk merret vesh pse. Në Shqipëri, më duket qenkësh kështu, lexuesi ka filluar të shkruajë vetë, në kuptimin që gjithkush mund të publikojë poezi në Facebook ose edhe t’i botojë, ndaj në Shqipëri tregu i librit me hyrjen e internetit ka pasur probleme të rënda. Mirë që po e shkruan, por duhet ta botosh dhe për ta botuar duhen para.

Për cilësinë e asaj që shkruhet, nuk është se i bëhet vonë kujt, por do të duhej t’i bëhej vonë dikujt. Një treg ku autorët paguajnë për t’u botuar nuk mund të funksionojë. Duhet të ketë edhe autorë që paguhen nga botuesi sepse shkruajnë mirë. Mirëpo, duhet të funksionojë edhe nga ana ekonomike, në mënyrë që edhe autorët të shesin e kjo ngjan një dilemë e pamundur, e cila ekziston edhe në vendet e “zhvilluara”.

Në Shqipëri bëhen më të thekshme problemet që janë tjetërkund, që i ka edhe bota “e zhvilluar”. Megjithatë, ç’faj ka autori që i vjen të shkruajë? Ai ose do të dalë të pijë një kafe në Stamboll ose do të shkruajë ndonjë poezi. Në fund të fundit edhe ai pyet veten gjithë kohën: “Për kë të shkruaj?”. Kjo do të bënte më deri diku kuptim, sepse ai shkruan për lexuesit e tij, mirëpo pyetja “Për çfarë të shkruajë?” është mjaft paradoksale.

Vijon të vlerësohet Rreshpja, bie fjala, ndërkohë që ky, nga ana tjetër, pas diktaturës, mesa kam lexuar, endej rrugëve të Tiranës pa strehë, pa bukë, pa kurim mjekësor dhe kjo është e rëndë. Nuk ke të bësh pastaj me poezi, ke të bësh me një gjendje sociale; do të na duhej të zgjidhnim midis poezisë dhe bukës dhe kjo nuk është pyetje që shtrohet për diskutim. Pyetja tjetër pasuese që lind është: “Mirë që shkruan, por a shkruan mirë?” E ndaj në rastin e Rreshpjes nuk po e shtroj si çështje. Për mua Hatibi, për t’u kthyer përsëri te vëllimi në fjalë, shkruan jo vetëm mirë, por shkëlqyeshëm. Megjithatë, unë nuk jam kritik letërsie, jam lexues në këtë rast, të cilit i ka pëlqyer libri. Lexuesve, para se ta lexojnë këtë bisedë, u duhet ta lexojnë librin dhe pastaj bisedën; do të kishim atëherë një rend të përkundërt, që të lexonin librin pas bisedës, mirëpo ne nuk po bëjmë këtu as reklamë e as po punojmë; vetëm mund t’ia rekomandojmë lexuesit librin në fjalë si poezi të mirë, megjithëse ai mund të mendojë me veten e tij ose ta përflasë me të tjerë që libri nuk qenkësh aq i mirë.

Urojmë të ketë edhe mbresa të tjera lidhur me “Transkript nga krevati tjetër”.

Këtë uroj edhe vetë meqë libri më pëlqeu. Kam dyshime në do të ndodhë kjo, pasi, me sa kam vënë re, në Shqipëri lëvdohen librat vetëm nga njohjet. Në këtë rast vetë e njoh poetin aq pak sa për të mos u ndikuar prej kësaj njohjeje; në këtë kuptim, nuk kam asnjë lloj interesi as ta lëvdoj librin e as ta hedh poshtë.

Po ashtu lë mbresë edhe skrupuloziteti edhe vërtetësia që ju përcollët në këtë bashkëbisedim. Për këtë arsye, ju faleminderit z. Elo që ndatë këto mbresa leximi. 

Nuk e di në vihet re kjo, por faleminderit sidoqoftë që e vini re. Ky është mendimi im dhe nuk është i detyrueshëm për askënd. Ndoshta edhe gaboj, por, siç thashë, unë jam vetëm lexues në këtë rast dhe nuk paraqitem si njohës i hollë i letërsisë apo si kritik letrar. Thjesht lexues pra dhe kjo ishte vetëm një bisedë mes dy lexuesve të Ervin Hatibit.

Faleminderit edhe juve për bisedën.

©Jorida Pasku & Arb Elo