NË KULLËN E ÇUDIRAVE

nga Ajkuna Dakli

Shënime mbi librin “Kulla e Mishit” të autorit Arben Dedja, botuar nga Shtëpia Botuese “Pika pa sipërfaqe” 2016.

Sapo merr të lexosh faqet e para të librit me tregime “Kulla e Mishit” të autorit Arben Dedja, e ndjen se ke shtyrë portën për të hyrë në një botë çudirash, në të cilën shpesh nuk e kupton se ku mbaron arsyeja dhe ku fillon absurdi. Veçse, ndryshe nga bota e çudirave të Lizës, karakteret dhe ngjarjet nuk janë të stisura. Autori i gjen ato në legjendat, folklorin, mistikën e përrallave, historinë, të shkuarën e të përditshmen e shoqërisë shqiptare.

Libri vjen në dy pjesë që titullohen “Pushkini dhe unë” – një përmbledhje prej nëntë tregimesh – dhe “Intervista të pamundura” një përmbledhje prej nëntë intervistash imagjinare.

Tregimet në pjesën e parë “Pushkini dhe unë”, janë të larmishëm si nga struktura ashtu edhe narrativa, e cila i shkon për shtat dhe e mbush skeletin strukturor të çdo tregimi me një rrëfim të rrjedhshëm e me humor, që të tërheq deri në germën e fundit.

Gjen aty, heronj të legjendave tona, veçse pa tymnajën e madhështisë dhe virtytet e larta që gjithnjë ia veshim vetes si komb. Të përfshirë ndërkaq në ngjarje disi komike, me bëmat e marritë e tyre, ata zbulojnë të metat që na kanë çuar në gabimet tona historike:

“Kur kryetari i çetës [..] Muji, pra, u tha të vetëve se pa të nuk e nxirrnin dot as qimen nga qulli, vëllait të tij të vogël i kërcyen dhe e grishi në dyluftim. [..] Të nesërmen vëllezërit u nisën për në Bjeshkët e Thata.[..] Aty u vërtitën si hije ditë e net të tëra pa ngrënë, pa pirë, pa fjetur. [..]U nisën pastaj të dy drejt kroit më të afët në Lugjeverdha ku pinë e pinë pa fund.[..]Pastaj ranë në një hije dhe i zuri gjumi sakaq.[..]Po kështu armiqtë i diktuan kollaj, i rrethuan, i zunë me leqe, i shtunë në kaush. E vetmja shpresë për ta ishte që e shoqja shtatzënë e Mujit të lindte përsëri djalë, siç kishte ndodhur edhe shtatë herë të tjera, këtij djali t’i vihej emri Omer, siç kishte ndodhur edhe shtatë herë të tjera, ky të rritej e të bëhej shtatë vjeç, pa do të vinte shigur t’i lironte.

Gjasa që kjo të ndodhte qe e madhe.”

ngjarje reale, rrëfyer në një ditar të mjekut të urgjencës, ku absurditeti i realitetit shqiptar në vitet e tranzicionit shfaqet lakuriq, si pjesa e sëmurë e trupit të një pacienti në një sallë operacioni:

“Ishte ndaj të gdhirë kur në sallë ikën dritat. Ndoshta u mendua që në atë kohë të ditënatës spitali nuk kish nevojë për rrymë.[..]Nuk e di ç’ndodhi nëpër repartet e ndryshme të reanimacionit, por ne po operonim një perforacion.[..]Pastaj vënia në punë e gjeneratorit dështoi në mënyrë spektakolare,[..]siç doli më vonë[..]i mungonin gjysma e ingranazheve,ai ishte aty për sport vetëm si kallafát.[..]Ndezëm gazeta nga ato që gjendeshin me bollëk në paradhomë teksa gruaja e pacientit u vërsul te një minimarket përballë për të blerë qirinj. [..]

Gazetat digjeshin shpejt : “ Zëri i Popullit” i hareshëm, bubulitës, gati i gëzuar që po merrte flakë; “Rilindja Demokratike” namuzqare, fodulle, e zhubravitur nga hallet e njerëzve që mbante mbi shpinë ; “Koha Jonë” si e penduar që ndodhej aty. [..]

Kur erdhën qirinjtë na u duk se gjendeshim nën ndriçimin madhështor të një salle në Versajë, aq na lëbyrte sytë drita e tepërt….”;

apo një pamje të gjallë të fëmijërisë së autorit, që përkon me periudhën e diktaturës komuniste në Shqipëri, në një rrëfim me gjuhën e thjeshtë e naive të një djali 10-11 vjeçar, i cili mundohet të gjejë logjikën në botën absurde që e rrethon:

“Ora e Dituri Natyrës.[..] Në fund të kapitullit mbi shpendët, Zysha vendos të bëjë eksperimentin. I vjen në ndihmë Pushkini [..] Për eksperimentin do t’i sjellë njërin nga pëllumbat, Hundëderrin.

“Nuk do t’i bëj asgjë të keqe – thotë zysha dhe fërkon duart si miza.- Do ta marrësh prapë në fund të mësimit”.[..]

Atë natë pëshpërimat e babait arrijnë kulmin. Të nesërmen në rrugë njerëzit në rrugë më duken pak si ndryshe. Më të ngrirë. Po në pushim të madh e kam harruar ngrirjen njerëzore. [..] Përpara se të fillojë eksperimentin zysha shpjegon:

“ Duhet ta dini që frymorët jetojnë me oksigjen që ndodhet në ajër – thotë. Ne thithim oksigjen dhe nxjerrim dyoksid karboni. E fut Hundëderrin poshtë një kambane qelqi.

“Kur jetojmë në mjedise të mbyllura, ajri varfërohet…Hapeni pak dritaren, ju lutem!”

Atë çast në klasë hyn Metja.[..].Me shkallë me vete.E vë para dërrasës së zezë.Të gjithë mbajmë frymën për të parë si do ta përdorë kësaj radhe Metja këmbën prej druri.[..] Hundëderri në kambanën prej qelqi merr frymë rrallë.[..]Metja heq portretin e anëtarit (tonë) të Byrosë mbi dërrasën e zezë. E nxjerr nga klasa kokëposhtë. Hyn prapë me portretin e xhaxhi Udhëheqësit (kokëpërpjetë). Hipën te shkalla prej druri.[..] Hundëderri në kambanën prej qelqi lëkundet. Metja ve portretin e xhaxhi Udhëheqësit mbi dërrasën e zezë. Zysha duartroket. Duartrokasim.[..] Hundëderri rrëzohet pa frymë në fund të kambanës.

Pushkini nuk flet. E shoh në profil. Përcillet shpesh. Kaq.”

Narrativa është e zhdërvjellët, e ndërthurur me një fill humori të hollë, gjë që e bën akoma më tërheqëse. Ngjarjet shihen nga një këndvështrim njerëzor pa kurrfarë dramaticiteti, me një vërtetësi që të bën të qeshësh e të qash në të njëjtën kohë :

Të gjitha bandat e Tiranës u ndeshën dyshe-dyshe në të njëjtën mbrëmje me çerek-finalet e Champions League-s.[..] Era hynte tej- e- tej dhe menteshat e ndryshkura kërkëllinin duke i dhënë atmosferës një frymë gotike, dekadente.[..] Dikush, me një breshëri kallashnikovi ia kishte thyer morgut llampat. Kështu kufomat i kërkonin duke vënë Benz-at me fenerë të ndezur përpara golles së derës. Nuk e morëm vesh kurrë cila bandë / ekip e kaloi fazën çerek finale.

Edhe karakteret e sjella në libër, janë gjithashtu të larmishëm e të përshtatur mirë me strukturën dhe narrativën. Të ngjizur nga simbole mistike a të fotografuar nga e përditshmja me një ndriçim aq sa duhet, me gjithë kompleksitetin e tyre, pa shtuar apo hequr asnjë detaj, ata shërbejnë si një pjesë organike e pikturës së botës absurde që na shfaqet përballë:

Përfytyroni një simbol mistik, të huazuar nga përrallat, por të veshur me një moral të njohur e madje, edhe me tipare fizike që i kemi parë. Portreti që na vjen përballë është i gjallë : dikush që e njohim mirë, e shohim rëndom, dhe ia ndjejmë peshën mbytëse në realitetin shqiptar sot :

“Syqenhënjëri.

Zbërthehet: Sy qeni që ha njerëz. Kuptohet, që një qenie e këtillë është e tmerrshme, për sa kohë që ka për emër një fjalëformim-përbindësh, përbërë nga (trungje) pesëfjalësh të mëvetshme, një formim- deformim qeniesh që, vënë së bashku i japin jetë përbindëshit tonë.[..] Në këtë soj fjalëformimi, ndër gjuhët e gjalla veç gjermanishtes nuk na e ha qeni shkopin.

Përmend qenin bëj gati shkopin.

Si duket Syqenhënjëri sot ? Ka benz, shall kashmiri dhe kësulë me strehë nga pas. Vjen i bëshëm, është i qethur shkurt, ka miq në doganë. Ka këpucë me pluhur, djersitje të përhershme, frymëmarrje të rënduar. Mëton të kapë miliardin. Ha në fillim ortakun e vet të ngushtë.[..]Ha pastaj gazetashitësin (me gjithë kioskë).[. .]Qysh asikohe s’e nginjën dot më dhe sofrabezi iu mbush me rrathë bythkash gotash vere…”;

Përfytyroni tani një portret nga e përditshmja e periudhës së pas tranzicionit : një mjek të urgjencës të cilit, edhe pse i duhet të bëjë detyrën në një realitet të shformuar, mbetet në thelb dikush që përpiqet të shpëtojë jetë:

“Kur po i referoja pacientin e dytë, filloi gradualisht të mos përgjigjej. Pastaj, në një pikë të monologut tim, u bëra i vetëdijshëm që s’po më dëgjonte. Po më dukej bile si një hije, ishte i tejdukshëm dhe unë shihja përtej tij. Fjalët thjesht i rrëshqisnin anash si ujë që lëpin gurin. Nuk isha më i sigurt a ndriçonte më shumë cigarja në buzë, apo sytë-golle të zjarrta. Po hynte dalëngadalë në atë fazë transi që hyjnë kirurgët përpara operacionesh të vështira. Fillojnë ta boshatisin mendjen nga çdo mendim apo shqetësim tjetër. Të përgjigjen automatikisht teksa me sytë e mendjes, me neuronet-pasqyra e kanë hapur tashmë pacientin, kanë filluar të kërkojnë ethshëm rropullive, po rreken ta shkulin, ta fshijnë ankthin që ndodhet brenda thelbit të tjetrit” ;

Ose, ( nuk mund të lë pa e përmendur) një djalë të vogël me një emër të çuditshëm nga komuniteti me ngjyrë në kohën e Diktaturës, një portret të gdhendur me aq dashuri dhe vërtetësi, si një statujë të rilindjes, ku detaji i çdo kurbe, ka rolin e vet të pa zëvendësueshëm.

Djali quhet Pushkin. Absurdi këtu fillon që te emri i poetit të madh që ai mbart por, me të cilin nuk ka asnjë lidhje. Ai është një fëmijë, të cilin familja nuk arrin as ta ngopë me bukë, shoqëria e përbuz, sistemi e lë në baltë, mësuesja e gënjen, ndërsa shoku i fëmijërisë, i ndodhur përballë të njëjtit realitet nuk ka asnjë mundësi ta ndihmojë.

Autori ka ditur të ndriçojë edhe skutat më të thella të shpirtit të tij : një shpirt fëmije që është një poezi njerëzore më vete. Ku ai ai fsheh revoltën dhe trishtimin pasi e kupton se çdo përpjekje rebelimi do ishte e kotë. Në një skenë të përshkruar në një paragraf të vetëm, qetësia e Pushkinit ndërsa lotët (për vrasjen e pëllumbit) i përzihen me shiun është një akuzë për përçudnimin e shoqërisë shqiptare:

“Kur dalim çantat kaliqafë, ia fillon shiu. Kokërrmadh, i rrallë. Tani rrimë në mes të oborrit të shkollës, drejt, gatitu dhe numërojmë me zë çdo pikë shiu që ndjejmë të na çikë. Për 20 minuta mua më bien 19 pika. Pushkinit 21. Por fytyra e Pushkinit është e lagur.

Vetëm 21 pika, e konfirmon Pushkini.”

Pjesa e dytë “Intervistat e pamundura”, përmbledh nëntë intervista imagjinare me personazhe të folklorit, historisë, ose personazhe reale të shoqërisë shqiptare, ku është përdorur dialogu (intervistat) bazuar në prozopopenë si figurë retorike sepse asnjëri nga të nëntë personazhet e intervistuar, të cilët i përkasin një shtrirjeje shumë të gjatë kohore, që nga lashtësia (Pirro i Epirit) e deri në kohët tona (Riza Lushta), nuk jetojnë më. Kjo është arsyeja që intervistat quhen të pamundura.

Në intervistat ka mjaft elemente historike dhe biografike dhe duket qartë se, përpos artit të tij, autorit i është dashur të gërmojë thellë në histori dhe në biografinë e personazheve.

Siç shprehet autori në një hyrje të shkurtër:

“Intervistuesi është i sjellshëm, i kujdesshëm, kureshtar, pak i ndrojtur nganjëherë naiv (për të mos thënë i leshtë), herë i identifikuar si autori vetë (me ndonjë kumt autobiografik pikuar aty-këtu), herë tjetër si dikush i një brezi më të ri dhe, në të këtillë rast, autorit s’i mbetet veçse të futet nën lëkurë të personazhit, të fshihet pas maskës. Nganjëherë është intervistuesi që zbret thellë në kohë për ta kryer bisedën, ndoshta edhe ta kapë heroin një çast para hapit fatal, nganjëherë është heroi i lehtë dhe i tejdukshëm, që i ngjitet përpjetë mjegullës së kohës të takojë intervistuesin këtu, tani.”

Intervistat janë pa dyshim një risi në letërsinë shqiptare dhe jo vetëm për sa i përket strukturës dhe nga narrativës. I intervistuari mund të vijë nga lashtësia ose kohët tona, mund të jetë një figurë historike ose mitologjike, mund të jetë mbret, poet, luftëtar, sportist, burrë apo grua, por edhe këtu, ndryshe nga sa jemi mësuar në prozën tradicionale shqipe, këndvështrimi është krejt ndryshe. Biseda me personazhin risjell dhe nxjerr në pah problematika aktuale të të përditshmes.

Autorit nuk duket se i intereson legjenda, fama apo virtytet e kombit. Personazhet shihen nga një kënd krejt tjetër, ai njerëzor, këndvështrim me të cilin, historia jonë zulmëmadhe zor se është marrë ndonjëherë.

Shote Galica intervistohet nga gazetari i një reviste mode për kostumin e saj burrëror. Është një debat i zhdërvjellët që krahason dy role të skajshme që shoqëria i vesh gruas shqiptare: modelen ku çmohet vetëm eleganca dhe bukuria fizike dhe burrneshën ku çmohet vetëm forca, si vlerë për ta bërë atë të pranueshme nga shoqëria jonë patriarkale. Me fjalët e saj Shota shfaq nën kostumin burrëror të veshur nga rrethanat, thelbin e gruas së vërtetë, asaj njerëzores, të lindur për të qenë e dhimbsur dhe e brishtë, për të krijuar e ushqyer jetë.

– Sh G. : Çne një luftëtare e lirisë, hmmm një ish-luftëtare e lirisë në një revistë të tillë?
– I : E pra, jemi frymëzuar nga veshja e heroinës sonë Shote Galica, në të vetmen fotografi që na ka mbërritur prej saj. [.. ] Shota rri në këmbë pranë të shoqit, fatosit Azem Galica që ka dalë ulur. Na shfaqet e hijshme, me shtatin selvi si prej modeleje, e armatosur me një mauzer të shkurtër.[..] Në brez ka një rrethatore fishekësh dhe dopio shokë që ia nxjerr më në pah belin e hollë ku rri e ngjeshur një gjarpërushe që vezullon me dorzën e saj larë serm e ar.
– Sh G : Do t’i armatosni pra edhe modelet ?
– I : E kemi menduar ta bëjmë këtë ditët e para të lançimit të koleksionit, sigurisht duke përdorur armë të rreme [..] që nga pamja e jashtme ( se pamja, dukja është gjithçka), janë fare të ngjashme më të vërtetat.
– G : Vërtet punë e lëvdueshme! Mirëpo tani duhet ta gjeni këndejpari teksa qentë e katundit lehin si të tërbuar. Të thërrasësh : “ O ku je o Shote Galica! “ nuk do të gjegjësh mbrapsht piskamën malësorçe,as heshtjen e përmortshme, por zërin e ngjirur të gjinkallave. Dhe tash ma bëj hallall po më duhet të shkoj. Kam bonjakët që po rris vetë. I dua si jeta. Fëmijët e mi të gjakut më vdisnin në bark ose kërthi krye disa javësh gjer më mbeti veç pushka besnike supesh të njoma. Po këta nuk dua ti hup.

Ajkuna e Eposit duke qenë bashkëshorte heroi, është parë tradicionalisht në letërsinë tonë në rol mbështetës të luftës dhe lavdisë së bashkëshortit, deri në tragjedi. Autori e sjell këtu në një dritë tjetër. Të vetëdijshme për kotësinë e madhështisë të burrit të saj po edhe për dashurinë dhe dhembshurinë e një gruaje që mund të zbusë dhe ëmbëlsojë botën.

– I : Desha të di, për shembull, si ndikoi kjo tragjedi, po edhe të tjerat tragjedi të shpirtit tuaj fisnik, në raportin me bashkëshortin tuaj, Mujin e madhërishëm?
– A : Zotëri, unë jam një nënë qyqe që qan përjetësisht djalin e vrarë ende i mitur. Që mbetet e padjalë jo njëherë e dy, po bash tetë herë. E si mund ta kuptojë një burrë të gjithë këtë? Një hero mitologjik akoma më pak.[..] Tani Muji rri më tepër jashtë kulle se këtu me mua. [..] Shpirtin e ka hije, vemesë trupore të pajisur me një fije materialiteti. Trimëritë e sjelljet e mbinatyrshme që nga këtej e përtej varri i janë bërë rutinë e mërzitshme. E them pa drojë tash së fundi ka filluar të këtë frikë nga trimëria e radhës. Se s’ka ç’të jetë tjetër veç një riprodhim i ronitur trimërish të shkuara.Po kur vjen në odën time, troket, heq opingat pas dere dhe avitet të mi mbështesë kryet në parzëm dhe atëherë qetësohet materializohet, dhe (e ndjej) lumturohet të mësojë që s’është më ai zot në këtë kthinë.

Në intervistën me Pirron e Epirit intervistuesi bën pyetjen ( një milion dollarëshe) nëse EPIRI ËSHTË SHQIPTAR APO GREK

Përgjigja është po aq zbavitëse sa edhe e bukur në vërtetësinë e saj

– PiE : Pyetjen nuk ua kuptoj tamam çun, po prapë, përgjigjen do ta jap.[..] Mëma ime e ëmbël, Ftia, ishte thesale, po nga pema e gjakut jam pasardhës i Neoptolemit, birit të Akil këmbëshpejtit që erdh e u vendos këtupari. Po cilët ishin ata që i popullonin vërtet këto vise, nuk jam në gjendje t’jua them, se nuk e kam vrarë ndonjëherë mendjen. Më pyet ç’peshq kishte deti të të përgjigjem, jo ç’luzmonte brendatokën. Pastaj, a nuk janë vetë historianët grekë që i quanin epirotët e mi barbarë? Se ne grekët ashtu e kishim, si të gjithë popujt e ardhur nga veriu, dava racistësh. Po edhe nuk u vë faj, lumëmëdhenjve, se siujdhesa jonë ishte vërtet një lëmsh. Maqedonia për shembull… a nuk është edhe sot e kësaj dite një pjatë e shijshme : sallatë frutash (për të lëpirë mustaqet!). Po gjithsesi popujt, kombet janë të lëngshëm. Rrjedhin. E njihni parimin e enëve komunikuese. Edhe popujt i mbushin njëlloj enët që lidhen mes tyre duke kaluar nga njëra te tjera dhe, si çdo lëng, marrin formën e enës ku u takon të ndodhen. Populli, kombi, është i lëngshëm miku im, vetëm Atdheu është një gur i përhershëm brenda rropullive tona.

Dhe së fundmi, në libër autori i qaset Migjenit për të përcjellë me vuajtjen e tij njerëzore fuqinë profetike të fjalës.

– I: Ashtu ishim atëherë, kurse tani, pas më shumë se një shekulli nga lindja juaj….
– M: Ah, ashtu, kaq shumë kohë paska kaluar ! Po më falni vazhdoni ju lutem…
– I: ….pas lindjes suaj pra [.. ] pabrekësia ( pornografia) kanë pushtuar gjithçka dhe ato aludime, ato simbolet tuajat të dikurshme ngjajnë aq të pafajshme. E keni pak të vështirë t’u flisni sot brezave, zoti Migjen
– M : Koleg, poeti është i vetëdijshëm për këtë. Ndaj i vë vargjet te bardhësia e fletës. [.. ] Në poezi kemi fjalën lakuriqe, vetëm me bagazhin e vet muzikor dhe metaforik të hipur mbi piedestal, mbi piedestalin spartan të fletës dhe në raport të përjetshëm me hapësirën e bardhë rrotull, që është bardhësia e heshtjes. Dhe besomëni, e para vjen bardhësia. Vetëm në një kohë të dytë, (në dit’n e fatkobit tonë nëse mund të shprehem kështu ) ne shtojmë aty fjalën, që ajo t’i hovë e beftë në sy e në mendje lexuesit të përjetshëm, si ai lepuri i zi që kërcen i trembur në dëborë[..]dhe të shtang me ngjethje e buzagaz.”

Unë nuk jam kritike dhe këto radhë nuk i shkrova si e tillë: Me realizmin, artin, humorin, ndjenjën e përkitjes dhe vërtetësinë e rrëfimit, “Kulla e Mishit” lë gjurmë te lexuesi, dhe unë i shkrova këto radhë si lexuese. Tek e fundit vlera e një libri qëndron në atë çka libri sjell te lexuesi i zakonshëm, çka ai gjen aty nga bota që njeh, mbresat e fijet që e lidhin botën e tij me atë të librit.

Për t’i mbyllur këtu këto shënime, nëse i referohem shprehjes së autorit vënë në gojën e Migjenit “ fjala me bagazhin e vet muzikor dhe metaforik” në librin “Kulla e Mishit”, i ngjan një bisturie në duart e një kirurgu e cila, duke iu referuar përsëri fjalëve të autorit, “me hijeshinë e një vize hequr nga dora e një piktori me laps të mirëprehur” i bën një autopsi realitetit shqiptar dhe na e sjell para syve të gjallë dhe të vërtetë si një plagë e hapur.

Shihni edhe: NJË INTERVISTË E PAMUNDUR.