Në një shkrim të mëparshëm në blog, u hap një debat në komentet mbi pretendimin e shqiptarësisë të një kategorie emrash të përveçëm. Konkretisht, u bë fjalë, në mënyrë krahasimore mbi emrat Jani dhe Gjon. Ka një ide në qarqe të caktuara me pretendim nacionalist, të cilat ia mohojnë “shqiptarësinë” disa emrave të përveçëm, që përndryshe kanë përdorim të gjerë ndër shqiptarë sot. Kjo dukuri shtrihet dhe në emra të tjerë, kryesisht në përdorim prej ortodoksëve shqiptarë, të quajtur ndryshe – në mënyrë derogative – si “emra grekë” (në të njëjtën kategori mund të vendosen dhe të tjerë emra si Vasil, Vangjel, Sotir, Jorgo e me radhë).
Për tia gjetur zanafillën këtij konflikti gjuhësor që madje shtrihet dhe në terminologji kishtare – dhe kësaj do i rikthehem – më vjen në ndihmë origjina etimologjike e emrit Joan apo Gjon. Si emër biblik, me origjinë hebreje, ky është përkthyer fillimisht prej Dhiatës së Re në greqishte, prej trajtës së vet fillestare Yôḥānān – në Ἰωάννης. Më pas, me përhapjen e Krishtërimit nëpër botë, njerëz dhe popuj të ndryshëm, të kristianizuar tashmë, kanë adoptuar në mënyrë masive format e ndryshme të këtij emri. Ndërsa forma greke e emërtimit Ioannis, është kthyer në Jani, llogjika ta do që forma latine e tij, nëpërmjet italishtes Giovani, në shqip është kthyer në Gjon. Madje sipas burimeve të ndryshme që munda të gjej në internet, adoptimi masiv i këtij emri në botën latine, ka ndodhur fill pas Kryqëzatës së I-rë, e njëjta gjë si me emrin Jorgo – Gjergj.
Në këtë diferencim gjuhësor midis botës helene dhe asaj latine, vetvetiu lind pyetja legjitime: Çka është -realisht – shqiptare?
Kemi një emër të përveçëm, biblik, me origjinë hebraike, të përhapur gjerësisht në botën kristiane, me forma të derivuara nga më të ndryshmet – mjafton të kujtoj për shembull, se forma Jan, apo Johan shkon e përcjellë si e tillë deri në Evropën Skandinave. Për më shumë, shikoni këto ilustrime në përdorimin e trajtave Jan dhe John (Gjon). Ngushëllimi i vetëm për t’ia atribuar shqiptarësinë vetëm formës Gjon, qëndron tek veçantia, tek unikaliteti. Pra pretendimi i vetëm kësaj forme si shqiptare, do të mbështetej në idenë, se këtë e përdorim vetëm ne. Por edhe këtu, ka një tjetër pyetje: për cilët ne, bëhet fjalë? Janë jashtë mase të rrallë ortodoksët e sotëm – në mos inekzistentë – që mbajnë emrin Gjon, apo katolikët shqiptarë me emrin Jani. Për më tepër që ky dallim historik gjuhësor, nuk ka qënë produkt i ndonjë vullneti të caktuar kombëtar, veç ka qënë produkt i rrethanave historike dhe linguistike. Çka pretendohet dhe trumpetohet si shqiptari, duke ia dhënë monopolin veç njërit prej formave emërore, në duart e profanëve, kthehet në përçarje. Një lloj shibbolethi, e madje unik në llojin e vet.
Në të vërtetë, sipas mendimit tim, pas zellit të përjashtimit të formave emërore të përmendura më sipër – madje edhe në ato që nuk kanë alternativa – fshihet vullneti politik i mohimit të ndikimit të greqishtes, si kusht për të përcaktuar shqiptarinë. Ky synim politik, besoj se rrënjët e veta i ka në traditën e Rilindjes Kombëtare; atëherë kur u synua një diferencim prej termave kishtarë në greqishte, të trashëguar që prej përhapjes së krishtërimit. Një pjesë e rilindasve, të ndikuar prej rrethanave historike, tentuan të “shqiptarizonin” termat kishtarë, por meqënëse alternativat ishin shumë të kufizuara, përzgjedhja u reduktua në preferencën e termave latinë. Është karakteristik për shembull, letërshkëmbimi midis Aleksandër Xhuvanit dhe Fan Nolit mbi përkthimin në shqip të fjalës mysterion.
Synimi i atëhershëm i rilindasve, ishte i mirëkuptueshëm dhe në përputhje me rrethanat historike, akoma dhe vullnetin politik të diferencimit të shqiptarëve ortodoksë prej grekësisë. Tashmë, aplikimi i të njëjtave kushte mbi njëqind vjet pas Rilindjes, po shkon në forma groteske – meqë pasardhësit sot shqiptarë të rilindasve, prej këtyre kanë arritur të trashëgojnë veç paranojë. Në mënyrë paradoksale – njësoj siç ndodh me emrin Jan dhe Gjon, po pretendohet se shqip është termi kryepeshkop dhe jo kryepiskop; ortodoks dhe jo orthodhoks. Në gjithë këtë qarkullim fjalësh edhe termash, unë arrij të dalloj një pattern të caktuar këtu: terma kishtarë dhe emra të përveçëm, duket se e fitojnë të drejtën e shqiptarësisë, vetëm nëse ndjekin itinerarin Athinë-Romë-Tiranë. Përndryshe, termat që i bien “shkurt” rrugës Athinë-Tiranë, nuk e gëzojnë këtë të drejtë!
Problemi në fjalë, është më i thellë se përzgjedhja formale e përdorimit të termave kishtarë, apo emrave të përveçëm, sepse këto terma, nuk janë thjesht sipërfaqësorë, por përmbajnë në vetvete koncepte. Dhe këtë nuk e sugjeron kush tjetër por vetë ish Papa i Romës, Benedikti XVI. Ky i fundit, gjatë një fjale të mbajtur në vitin 2006 me titull “Besimi, Arsyeja dhe Universi: Kujtime dhe Refleksione”, shpreh idenë e pamundësisë së pluralizmit kulturor përsa i përket Dhiatës së Re sepse, thotë “Dhiata e Re, është e shkruar në greqisht dhe përmban frymën e shpirtit helen”. Për referencë, këto të dhëna mund t’i gjeni nën zërin dehellenization në wikipedia.
Për botën shqiptare të sotme, do të shtrohej realisht si problem çështja se çfarë qëndrimi do të mbahej ndaj mendimit, dhe filozofisë helene. Në këtë kontekst, sugjestionimi i kufizimit psikologjik që ofron paranoja ndaj “termave dhe emrave grekë”, do të dëshiroja të mungonte.
J: Në këtë diferencim gjuhësor midis botës helene dhe asaj latine, vetvetiu lind pyetja legjitime: Çka është -realisht – shqiptare?
Shkrimi ngrihet si nje fluske sapuni mbi probleme qe nuk ekzistojne. Si forma Gjon dhe Jani gezojne te drejten e qytetarise shqiptare. Logjika nuk ta thote qe “që forma latine e tij, nëpërmjet italishtes Giovani, në shqip është kthyer në Gjon”. Po anglishtja si e ka kete forme? John(xhon), del qe forma shqiptare(katolike ose veriore) duhet te luftoje per primatin me anglishten dhe jo italishten(latinen).
Nese flitet per rendesine e emrave se transmetojne koncepte, atehere t’i drejtohemi aramaikes dhe jo greqishtes, sepse ajo ishte gjuha e te pareve te pararendesve te fese kristiane.
Duket se shkrimi i ben jehone sipas qasjes se vet nje historie te fundit te nje shkrimi me autor Ilir Mborjen.
“Dhiata e Re, është e shkruar në greqisht dhe përmban frymën e shpirtit helen” Ky eshte nje fakt qe s’do shume mend, por kur Luteri perktheu librin e kristianeve ne gjuhen e popullit te tij, nuk kishte per qellim te sillte, t’i transmetonte popullit as shpirtin helen, as shpirtin latin, por fjalet dhe veprat e Krishtit (nepermjet dishepujve te tij hebre) qe i kishte kryer ne gjuhen e nenes dhe ne rrethqarkun e mentalitetit te ambjentit dhe kohes se tij qe nuk ishte helene.
Read Me, shkruan:
Besoj se nuk ke qene i vemendshem ndaj postimeve ne blog, keto kohet e fundit.
Ja ku ke komentet ne postimin e meparshem ketu ne blog, ku te pakten dy nga komentuesit e rregullt te blogut, kane qendrim te ndryshem prej tendit.
Ja dhe nje reference tjeter nga nje forum ne net.
. Per mua, keto jane te mjaftueshme per te mos e quajtur flluske.
Kurioz jam te di, llogjika cfare te thote ty? Se me aq sa di, gjuhet fillestare te Dhiates se Re, kane qene fillimisht greqishtja, dhe me pas latinishtja. Te kete pasur misionare angleze ne Arberine e atershme, do ishte teze kurajoze dhe do e lexoja me kersheri.
Tani vete Papa thote se gjuha e Ungjillit eshte mbrujtur prej greqishtes, madje prej saj, jo vetem si ene mbajtese e “veprave te Krishtit”, por edhe si fryme. Po per te diskutuar kete, duhet te jesh pak me teper se profan.
Read Me, ja nje koncept i thjeshte prej greqishtes biblike, qe eshte ruajtur ne te njejten forme dhe ne boten latine. Ja dhe nje tjeter akoma.
Këtu mund të diskutohet pak për statusin diakronik të këtyre dy emrave, duke pranuar menjëherë se në shqipe Gjon është më i vjetër se Jan(i) (ka hyrë më parë se Jan) për shkak të gj-së; por vjetërsia nuk e bën gjë më shqiptar, sepse vjetërsinë si kriter të shqiptarësisë e përdorin vetëm profanët (do të ishte njëlloj sikur të thonim se fjala fytyrë është më “shqip” se fjala grusht, meqë e para ka hyrë nga latinishtja në antikitet ndërsa e dytja nga sllavishtja në mesjetë).
Mbetet për t’u parë edhe trajta fonetike e Gjon, të cilën Meyer-i e nxjerr nga forma latine Iōannēs. Kjo trajtë nuk duhet të jetë edhe shumë e vjetër, pse përndryshe do të kish përfunduar në Gjue/Gjoi, njëlloj si ftue/ftoi ose thue/thoi ose krue/kroi etj. Kështu me arsyetim – pse nuk i kam referencat e nevojshme me vete – do të thoja se o-ja tematike nuk është hundorëzuar, as diftonguar në ue/ua, pse do të ketë qenë e gjatë ose është ndjekur nga a-ja origjinale për një kohë të gjatë; ose krejt procesin e ka penguar n-ja geminate (nn) e temës.
Mirëpo emri Gjon ka përhapje të gjerë në shqipe; jo vetëm në Veri por edhe në disa zona të Jugut, si në Labëri, ku ende ndeshet në mbiemra të përbërë të llojit Gjoleka (Gjon Leka), Gjomemaj (Gjon Memaj), etj.; ka të ngjarë edhe që emri i zogut të natës gjon, që sërish përdoret në Jug (këndon gjoni), të lidhet me emrin e përveçëm Gjon.
Ka edhe një fshat Gjonomadhe diku në Korçë dhe një tregim të Kutelit, Gjonomadhë e Gjatollinj; por nuk them dot gjë për vjetërsinë e këtyre emrave, as për autenticitetin.
Po shkruaj kështu duke improvizuar, më ka mbetur literatura në NYC, dhe nuk gjej dot si e ka trajtuar Çabej këtë emër, gjithashtu edhe në raport me Gjin, Gjikë dhe Gjokë. Emrat e përveçëm jo gjithnjë u nënshtrohen ligjësive fonetike të gjuhës përkatëse; dhe në rastet e emrave “biblikë” do të ketë ndikuar pa dyshim edhe feja. Nga ana tjetër, vetë shndërrimi nga Joannes në Gjon, brenda një kulture ku fëmijët i pagëzonte kisha (dhe Gjon nuk ka qenë asnjëherë emër kishtar stricto sensu, derisa u lejua shqipja në liturgjitë) të bën të mendosh se popullatat që e kanë ruajtur, kanë qenë larg ndikimit të kishës (cilësdo kishe) për ca kohë.
Gjithsesi, spekulime.
Pati një polemikë, kur u botua “Skënderbeu” i Schmitt-it, në lidhje me emrin e babait të Skënderbeut; e kishim njohur deri atëherë si Gjon, por tani Gjoni u bë Ivan, çfarë shumëve (duke përfshirë edhe mua) u vrau veshin. Besoj se ka një traditë historiografike dhe kulturore, mes shqiptarësh, të emrit Gjon; përkundrazi, Ivan e thyen këtë traditë pa shtuar asgjë historiografikisht; dhe prandaj nuk më duket se korrigjimi ia vlen të bëhet.
Sërish, siç e vëren edhe Julius në shkrim, Gjon është formë unike e shqipes, mes gjuhëve “të krishtera”; ndërsa Jan formë e përbashkët, që shqipja e sotme e ndan me disa gjuhë (meqë ra fjala, edhe Gjovalin/Xhovalin më duket unike). Sot gjen shqiptarë të quajtur Gjon, Xhon, Xhovani, Jovan, Ivan, Xhani, Uan, Zhan, etj.; dhe jo të gjitha këtyre formave ua ndjek dot historinë (Uan përdoret nga aromunët). Me frymën e kohës, që ka trashëguar autarkinë kulturore të vaktit të Hoxhës, Gjon ende mund të vazhdojë të konsiderohet si më “shqiptare”; por nuk është kaq e pamundur të përfytyrohet një version alternativ, ku Jan të pëlqehet më shumë, pse na bashkon me të krishterët e tjerë në Europë (dhe jo doemos në Greqi – pse e kanë edhe gjuhë të tjera, p.sh. suedishtja). Gjithsesi, për ndërhyrjet kombëtariste në këtë debat nuk kam veçse një fjalë: silly.
Xha Xha, une kam nje pyetje: A ka ndonje mundesi qe Ioannes, te kete dhene Gjon – po kjo te kete ndodhur prej greqishtes se vjeter kishtare? Ndersa po, eshte e vertete qe Gjon nuk eshte emer kishtar ne sensin strikt. Interesante eshte, qe nder arbereshe, kam hasur trajten Janji..
Po të përgjigjem me aq sa ma thotë mendja, duke pranuar se në këto fusha është vështirë të kesh një opinion tëndin: edhe nga ana fonetike, edhe nga ana kulturore (ose e gjuhës me të cilën u përhap Krishterimi ndër arbër), kjo është krejt e mundshme. Problem përbën vetëm fakti që, në përgjithësi, shtresa e vjetër e terminologjisë së krishterë në shqipe buron nga latinishtja, jo nga greqishtja e vjetër – gjë që do të thotë, besoj unë, se stërgjyshërve të shqiptarëve u erdhi Ungjilli në latinishte.
Jo vetem kaq, por eshte vertetuar tashme se terminologjia fetare me prejardhje greke qe haset nder ortodokset nuk ka hyre nga greqishtja e vjeter, por nga greqishtja e mesme dhe ajo e re.
Xha Xha, nëse e kam parasysh mirë, dhe nga sa ju kam lexuar më parë, ju mbështesni idenë se, ndonëse termat e trashëguar fetarë të paraardhësve të shqiptarëve janë në latinisht; trojet në të cilat ndodhen sot shqiptarët, kanë qënë kristianizuar më parë, por – pas gjasave – këta janë asimiluar.
Problemi qëndron se, nuk ka kaluar shumë kohë që kur Read Me na ndriçoi mbi “Vijën e Jireçekut”, e cila dallonte zonën e ndikimit grek, nga ajo e ndikimit latin. Kjo, në një shtrirje kohore deri në shek. IV të erës sonë. Në këto katër shekuj, lind pyetja, çfarë ka ndodhur me popullatën dhe besimin e saj, duke e ditur që përkthimi i parë i Ungjillit në latinisht, është kryer në shek IV.
Tjetër çështje që përmban enigmë, për mua, është se nuk di të ketë ndodhur ndonjë ndërrim riti – nga ai bizantin, në atë latin dhe anasjelltas. Hamendësoj se prezenca e ortodoksëve në Jug, ka qënë e gjithhershme. Përndryshe do të kishte shenja ndikimi për shembull në arkitekturë dhe art kishtar (ikonografi).
Tjetër çështje është tek ideja për shembull, se ortodoksia ka qënë favorizuar prej sundimit osman, në kurriz të katolicizmit. Por gjuha, termat kishtarë dhe emrat e arbëreshëve, do të vërtetonin prezencë të termave prej greqishtes.
Greqishtja mesjetare, ka një shtrirje kohore që prej shek IV, deri në vitin 1453, Relapso. Teksti kryesor liturgjik që përdoret në ortodoksi, është ai i Liturgjisë Hyjnore të Joan Kristostomit, që i takon shek V. Termat kishtarë, përputhen me termat që përdoren në atë tekst, përgjithësisht – përndryshe, do të dilte nevoja që këto terma të përktheheshin. Po nëse mundesh të sjellësh shembuj, unë do ta dija për nder.
E kisha fjalen per terma nga sfera fetare si ajazmë, naforë, kallogjer, kallogre, dhjak e te tjera si keto.
Gjithsesi nuk na bie barra as mua e as ty ta vertetojme apo ta hedhim poshte kete teze qe tashme pranohet nga te gjithe studiuesit. Te permend vetem njerin per te gjithe, meqenese eshte me autoritari dhe me i cituari: studimi i famshem studiuesit Hermann Olberg, “Griechisch-albanische Sprachbeziehungen”.
Aty gjen argumentime e ilustime shume me te vlefshme sesa ato qe do te mund te jepja une.
Relapso, “naforë”, është anaphora, që ndryshe në shqip mund ta thuash blatimi. Fjalë nga greqishtja e vjetër. I njëjti koncept që i ka dhënë kuptimin dhe figurës letrare – anaforës.
Edhe fjala dhjak, i përket greqishtes së vjetër.
Calogero, ka pasur një shenjt të shek. V. Shenjë që ia njihnin kuptimin emrit, që atëherë.
Një vërejtje për fjalën dhjak: mund të jetë me burim absolut (fillestar) nga greqishtja e vjetër, por në shqipe do të ketë hyrë nga e reja. Huazimet e shqipes nga greqishtja e vjetër numërohen me gishta (të duarve dhe… të këmbëve). Gjithsesi, arsyeja për këtë është se një διάκονος nuk do të kish dhënë dot dhjak në shqipe, por me gjasë djak (meqë d-ja nistore e shqipes si rregull nuk shndërrohet në dh: khs ditë, dyllë, dy, etj., që janë fjalë i.e., ose djall, nga latinishtja diabolum); kushedi edhe gjak (khs. Gjakovë).
Te gjitha keto fjale etimologjikisht burojne nga greqishtja e vjeter, por puna eshte se ne shqipe kane hyre vone. Kete na e deshmon forma qe kane. Dhjak ka hyre nga greqishtja e re. Nderkohe e njejta fjale ne traditen katolike ka hyre, me gjasa, permes dalmatishtes me formen “xhakon” ose “gjakon”.
Nafora etimologjikisht vertet vjen nga anaphora, e cila sipas liturgjise se Gojeartit eshte njera nga fazat e kungimit, por ne traditen ortodokse shqiptare perdoret shpesh me kuptimin konkret te nje cope te mblates (bukes se meshes).
Sa per fjalet qe kane hyre ne shqipe nga greqishtja e vjeter, Ölberg numeron gjithsej 37 nga te cilat vetem 11 jane te burimit ie. Te tjerat jane pjese e substratit paraindoeuropian.
Nga sa po ju lexoj, Xha Xha, më vjen në mendje një pyetje: shqipja që flitej në kohën e përhapjes së Ungjillit, nuk e kishte të sajën fonemën “dh”?
Këtë nuk e themi dot me saktësi; por mund të themi, me siguri të mjaftueshme, se d-ja e trashëguar (indo-europiane) dhe d-ja e huazimeve latine të shqipes nuk është shndërruar pothuajse asnjëherë në dh. Përkundrazi, dh-ja e sotme nistore (por edhe jo-nistore) në fjalët e trashëguara të shqipes (dhallë, dhelpër, dhëndër, dhjamë, dhunë, dhi, dhjes, dhe, dhashë, dhëmb) është refleks i një bashkëtingëlloreje tjetër që nuk ka fare lidhje me d-në.
(P.S. Nuk kam njohuri për shqiptimin e greqishtes së vjetër, por edhe sikur d-ja nistore e διάκονος të ketë qenë shqiptuar dh, ka pak gjasë që shqipja e të ketë pasur dh në atë kohë; meqë mendohet se dh-ja e sotme në fjalët e fondit IE, që kam cituar më lart, të ketë qenë shqiptuar më parë si x (dz) dhe më parë akoma si gj – duke i përafruar të dhënat që i marr tani nga Orel-i, meqë nuk e kam me vete Fonetikën historike të Topallit; duke spekuluar, do të thoja se një /dh/ e greqishtes së koinesë do të ish reflektuar në shqipen e asaj kohe si d; njëlloj sikurse ndodh në spanjishten e Spanjës, ku d-ja ndërzanore tashmë shqiptohet shpesh si dh).
Xha xha, ke plotesisht te drejte. Historia e greqishtes na thote se bashketingelloret /dh/ dhe /th/ as greqishtja e vjeter nuk i ka pasur. Shenjat grafike δ e ϑ ne greqishten e vjeter shenonin mbylltore te thjeshta, te cilat me pas u bene mbylltore te aspiruara dhe se fundi ne greqishten e re u shnderruan ne frikative.
Shumë interesante, faleminderit. Në greqishten e sotme, në fjalët burimore, nuk ekziston fare d-ja. Në pamje të parë, duket e pabesueshme që dikur δ shqiptohej si d.
Po vëreja ndërkohë këto ditë faqen online http://www.shqiptarortodoks.com/ që është një bibliotekë e vogël për shkrime fetare dhe liturgjike, në rend kronologjik të përcaktuar. Arsyeja ishte – fillimisht – për të mos e lënë pa përgjigje atë shkrimin e Ilir Mborjes, edhe për qejfin e Read Me; më pas duke zhbiriluar aty brenda, hasa në gjëra akoma më interesante.
Një nga këto, ishte pikërisht përkthimi i Kostandin Kristoforidhit, i bërë si në toskërisht, ashtu dhe në gegnishte. Mbresëlënëse në këto përkthime të Kristoforidhit, ishte në të dy versionet diferenca mes termave dhe emrave biblikë.
Si shembull karakteristik, është Ungjilli sipas Mattheut, meqë aty përmendet edhe gjenealogjia e Krishtit, dhe këtu ka një mori emrash biblikë.
Në versionin toskërisht veçoj disa emra: Dhavidhi, Avraami, Jakovi, Judha, Sollomoni. Gjithashtu këtu gjendet trajta Joan.
Në versionin gegnisht: Davidi, Abrahami, Jakobi, Iuda, Solomoni etj. Në versionin gegnisht të Kristoforidhit, gjendet trajta Gionn.
“Në mënyrë paradoksale – njësoj siç ndodh me emrin Jan dhe Gjon, po pretendohet se shqip është termi kryepeshkop dhe jo kryepiskop; ortodoks dhe jo orthodhoks”
Ndoshta Xhaxhai mund të na sqarojë më mirë, por mesa di në çdo fjalor të shqipes këto koncepte (të qarta) përcaktohen me fjalët “kryepeshkop” dhe ortodoks”. Dhe nuk ma merr mendja se në standart mund të bashkëekzistojnë të katërta trajtat e sipërpërmendura. Madje “kryepiskop” nuk e kam dëgjuar as në ndonjë dialekt, ndërsa “orthodhoks” duhet të përdorej në zonat juglindore të Shqipërisë më parë.
Natyrisht KOASH përdor “Kryepiskop” dhe “Orthodhoks”, por pyetja që ngrihet është; A mund të imponojë dot KOASH ndryshimin e gjuhës shqipe, qoftë edhe duke pasur parasysh se bëhet fjalë për terma fetarë? Unë nuk kam përgjigje për këtë pyetje, ndoshta dikush tjetër e di më mirë dhe mund të na sqarojë; por në anën tjetër di që kemi përdorur (në familje dhe më gjerë), gjithnjë trajtat “kryepeshkop” dhe “ortodoks” dhe njëkohësisht nuk mund të pranohet që një klerik i cili ka 20 vjet në këtë vend pa qenë i aftë apo i gatshëm të kryejë një rit në gjuhën shqipe, bashkë me disa tipa të çuditshëm që i venë pas, të na detyrojë të modifikojmë fjalët e gjuhës sonë!
***
Xhaxha, duke shfletuar Hyllin e Dritës, kam lexuar edhe artikuj me përmbledhje antroponimesh të zonave të ndryshme të malësive dhe shumica dërrmuese e emrave në zonat katolike nuk ishin në fakt emra të krishterë, apo nuk mund ti lidhje me asnjë emër të këtij rrafshi. Mbaj mend për shembull disa që më interesonin, siç Dedë, Muzhak, Rruzhe, Vokë, etj apo edhe ndonjë tjetër të mirënjohur siç Ukë, Marrash, Prelë, Keq … Ndaj duke marrë parasysh këtë fakt ndonjëherë mendoj se edhe emra siç Gjon apo Lekë, mund të mos kenë gjithashtu atë origjinë që besojmë, por janë rietimologjizuar gjatë shekujve të fundit . Natyrisht duket llogjike që Gjon të jetë prejardhur nga forma Johan, dhe me shumë gjasa kështu është; veç dua të them se megjithatë ky nuk është një fakt krejt i sigurtë.
Ne fakt eshte fakt i faktuar, qe para pushtimit osman emrat e shenjtoreve ishin te njejte si ne veri edhe ne jug, deri ne Etoli e Akarnani ku kemi Gjin/Gjon Bua Shpata e Pjeter Losha. Me tej kemi Gjona te tjere, Gjon/Gjin Zenebishi i Gjirokastres, Gjon Muzaka. Kemi nje Pjeter Bua Shpata qe jepet si i ati i despotit Gjon.
Nga fara e Shpatajve te Morese/Peloponezit kemi nje Gjon e nje Pjeter Shpata, bashkekohes te Skenderbeut.
Nga Muzakajt e Beratit, kemi te parin historik qe quhej po Gjon Muzaka me prejardhje nga malesite e Korçes (Beratin e moren vone). Ne kohen e betejes se Kosoves kemi nje Gjin Muzaka. Emrat me te perdorur nga Muzakajt per pinjollet e tyre (shembull qe mbulon zonen nga Korça deri ne det), jane Gjin,Gjon, Teodor e Andrea.
Kemi edhe padyshim nje Gjin Progoni te Arberit, gjate koheve kur zona e Shqiperise Qendrore i perkiste ortodoksise bizantine.
Tani, keto jane faktet derisa te hidhen poshte e te ndryshohen librat e historise e gjuhesise, duam apo nuk duam, duan apo s’duan.
Shen Pjetri, shen Pali, shen Gjergji e me radhe jane perdorur vazhdimisht ne te folur e ne emra fshatrash e vendesh, pavaresisht nderhyrjeve ne emervenien e njerezve, Petro/Petraq, Pavlina, Jorgo a ku di une.
Vetem ruajtja e tyre deri sot mjafton qe edhe pa prova te shkruara te pranojme se emrat paraosmane ne Jug ishin pikerisht Pjeter, Pal, Gjergj, Gjon, Gjin etj. Mjafton, sepse kahu gjate kohes se turkut ka qene greqizimi i emrave, ndryshe nga koha e arvanitasve qe detyruan Kantakuzenin e Mistres te quhej Gjin a Gjon e gruaja te quhej Kuqja.
Pra, per nje çeshtje qe nuk ha fare diskutim, ngrihet nje debat fare i kote. Une nuk po e kuptoj se çfare synon te nxjerre kjo teme nepermjet shtremberimit te llahtarshem te se vertetes.
Historia e Mesjetes ne trojet arberore te atehershme, eshte treguar vertet bujare me onomastiken e personazheve. Nje ne dy emra per shembull, ndodh te jete Gjon – edhe emri tjeter eshte Gjin. Por problemi ketu qendron qe, nuk percaktohet qarte nese ky hiperinflacion historik Gjonesh dhe Gjinesh, ka qene vertet i tille, dmth i ndergjegjshem per vete personazhet ne veteidentifikim, apo ambalazh monist i mevonshem?
Referencat historike dokumentare, shfaqin pluralitet ne onomastike. Karakteristike per kete, eshte edhe debati per emrin e Gjon Kastriotit, i bere para disa kohesh. Disa nga format emerore te Gjon Kastriotit kane qene: Juanum, Johanni, Ivanus, Ivani, Iohannes, Janus, Iouan, Ioannis, Yuan, Ivan, Yuvan, Barleti vete i thote Iohannes, ndersa Frang Bardhi perdor dy trajta: Gion dhe Iohannis Kastrati.
Per ceshtjen tjeter, asaj te njetrajtshmerise se emrave – e madje dhe format qe supozohet se kishin, para Perandorise Osmane, te dhena mund te gjejme nder ata qe nuk moren pjese ne zhvillimet historike te metejshme. Pra tek arbereshet. Gjeta online emertimet e famullive ne Eparkine e Ungres.
Keta, nuk i thenkan shenjtit Gjon, por perdorin formen Janji. Kjo e fundit, eshte intriguese ne vetvete, sepse ngjan me shqiptimin e rrokjes ni, ne zonen e Eptanisa ne Greqi. Nikos psh, tek keta behet Njikos. Te tjere “emra greke”, qe perdorin arbereshet: Vasili, Thanasi, Sofi, Mitri, Mihali etj.
Trajtat e ndryshme jane ne gjuhe te huaja, jo ne shqip, keshtu qe pluralizmi eshte mese i kuptueshem. Po ashtu ndikimi sllav, grek e latin ne kancelarite e principatave te ndryshme bente qe ne te shkruar te kishte pluralizem. Por rregulli e donte qe emri te vihej i shenjtorit, derisa ndikimi shekullor grek krijoi anomaline qe Petrot ta kishin diten e emrit ne diten e shen Pjetrit e ai te shkonte ne fshatin Shenpjeter ku ishte kisha e shen Pjetrit. Ashtu sikunder ndikimi i mevonshem italian beri qe Paolot e Paulinet te kishin diten e emrit ne diten e shen Palit, te shkonin ne fshatin Sh’pal ku ishte kisha e shen Palit.
Nuk mund te hidhet me prepotence rishikimi sepse Miti e Shmiti, na paskerka gjetur te shkruar formen Ivan, a thua se kjo ishte ne gjuhen shqipe qe te ndante shapin nga sheqeri, prove qe do tundte nga themelet.
Nqs ka nje faj apo ndonje gje per t’u rishikuar eshte pikerisht ideja e pergjithshme e nje ortodoksie bizantine ne trojet shqiptare gjate gjithe kohes.
Ortodoksia ne trojet shqiptare eshte i llojit te vet, pikerisht si pasoje e nderhyrjes se 3 ortodoksive ballkanike, asaj te Kostandinopojes, asaj te Kryepeshkopates autoqefale bullgare te Ohrit e asaj te Kryepeshkopates autoqefale serbe te Pejes.
Kur ka shume ndikime, asnje prej faktoreve nuk arrin dot te krijoje ndonje entitet te stabilizuar sipas shembelltyres se vet, çka sjell forcimin e elementit vendas ne format sintetike qe formohen, sa me e trazuar behet situata ne rajon, aq me shume forcohet.
Pikerisht tek ky forcim i elementit vendas si pasoje e natyres e ortodoksise shqiptare ne kushtet e trazimit te jashtezakonshem rajonale te shek 13-14, gjendet edhe shkaku apo te pakten kushti i domosdoshem per bumin politik te viteve 1355-1479.
Pas pushtimit turk, kisha bizantine u kthye ne kishe thuajse pasterisht greke, sepse pa Perandorin e Perandorine mungonte edhe elementi i mirefillte kozmopolit i krishterimit bizantin, keshtu qe u be nje rivale banale greke e kryepeshkopatave serbe e bullgare.
Kjo beri qe gjithçka te kalonte ne duart katolike deri ne epoken e Rilindjes e cila jo rastesisht nuk eshte vetem antiturke por edhe antigreke.
Roli i Gjinave e Gjonave eshte shume i rendesishem per kuptimin e ortodoksise sone ”sui generis”, gje qe mund te shpjegoje edhe pse ishin pikerisht gjinat e gjonat bashke me shen Gjonin qe u goditen me fort ne Toskeri. Gjithsesi kane mbijetuar mjaftueshem si mbiemra, te cilet duhen vleresuar si nga me te vjetrit ne jug.
Çështja, për mua, vërtitet rreth përgjigjes së pyetjes: Çfarë është shqip? Kemi një emër biblik, me origjinë hebreje, të përkthyer dhe të transmetuar në gjuhë të ndryshme, në mbarë globin. Shqip, në rast se mund të përkufizohet ky rast – është shqiptimi unikal në bazë të rrethanave historike dhe linguistike të këtij emri. Këtë, nuk e pranoj dot. Duket si përkufizim i “bërë vetë”, aty për aty. E madje, as realisht i aplikueshëm për çdo emër të tillë. Jan Palach-ut, nuk kanë guxuar ndonjëherë t’i thonë Gjon Palach, për shembull. As ish-futbollistit të mirënjohur hollandez, Johan Krujf; Gjon Krujf nuk i kanë thënë.
Nuk ka ndonje çeshtje aty qe lidhet me Gjonit. Ne ka nje çeshtje qe lidhet me Gjonin eshte dhunimi i shqipes nga ana greke, kur shkruhet apo thuhet shen Joani. Ne te gjitha format e mundshme qe mund te marre e qe ka marre, vetem Joan s’ka lidhje me shqipen, sepse gjuha nuk e kaperdin me -oa-ne apo ao,au,ae qe prej kohes se perandorit romak Tertius Septimus Decimus Summus Pontifex. Leqe oa-ja nuk gjendet fare ne asnje emer antik e vete ao- mezi gjendet tek daorset.
Sigurisht, sot mund ta shtrengosh nje gjuhe te njohe forma te cilat s’i pranon dot, ne fund te fundit sundon teoria e kazanit te turlise, por nuk mund te tolerohet dhunimi i historise ne kete fare feje.
p.s si shkruhen emrat e huaj kane vene ne krize vete shkruesit e pare sumere dhe as eshte zgjidhur ende kjo çeshtje ne nivel boteror, keshtu qe nuk ia vlen te humbet argumenti duke u marre me problemin sumerik.
Nje kontribut ne kete diskutim do te ishte artikulli i Aurel Plasarit, botuar tash se fundi, qe e gjeni ketu:
http://www.panorama.com.al/2014/05/09/europa-dhe-ish-evropa/
Çabej flet për disa emra të përveçëm të vjetër në shqipe, të cilët kanë hyrë nga greqishtja bizantine në periudhën midis shekujve VIII dhe XI. Më tipiku mes këtyre është Mëhill (forma e shkurtuar Hilë) nga greqishtja Μιχαήλ, të cilin e ka që Buzuku, si Shenjti Mëhill. Të njëjtin ndikim bizantin Çabej e gjen, duke iu referuar Shuflajt, edhe te Llesh, Mitër, Qurk dhe Todër. Natyrisht, në shqipe ka hyrë më pas edhe Mihal, nga greqishtja e re dhe Mikel pas gjase nga italishtja.
Çabej përmend edhe një tjetër emër të krishterë që ka hyrë në shqipe nga greqishtja mesjetare: Tanás (i dallueshëm nga Thanas) dhe që “ruhet në ndonjë toponim, si Grop e Shtanasit, në Shpat”.
Ai shpjegon se, fakti që th-ja e greqishtes bizantine Αθανάσιος është reflektuar si t– në shqipe, tregon se ky emër ka hyrë në një kohë kur shqipja ende nuk e kishte zhvilluar spirantin th.
Nga ana tjetër, Burimi perëndimor i emrit përjashtohet me argumente të natyrës kishtare: “shenjtorët me këtë emër janë të gjithë të kishës lindore.”
Një formë (hipokoristike) e Tanás-it është edhe Tanush, emër që dokumentohet që në vitin 1223 në Durrës; trajta femërore e Tanushit është Tanusha, personazh i Ciklit të Kreshnikëve.
Emri Thanas është huazuar rishtas nga greqishtja moderne, nuk është vazhdim i Tanas-it mesjetar me rregullat fonetike e shqipes.
Interesant artikulli i Plasarit, por unë gjykoj se është i pasaktë. Meqë ka rreshtuar disa emra, po jap dhe unë ca, nga ata të anës tjetër. Në shqip sot shkruan Vangjel, dhe jo Uangjel – megjithëse Biblës, ndryshe i thonë dhe Ungjill; gruas së Adamit, i thonë Eva, dhe jo Eua. Kushërirës time, i thonë Evanthi në emër, dhe jo Euanti. Tim vëllai i thonë Vasil dhe jo Basil. Kështu që rregulli i ndjekur nuk u përgjigjet gjithë rasteve, jo sidomos kur bëhet fjalë për emra të përveçëm, dhe Evropa është një emër i tillë. Unë njoh gra në Greqi, që e kanë emrin pikërisht kështu: Evropi.
Dhe, për gjithë ata fëmijë të lindur në atë ishullin afër Atikës, nëpër pashaportat e reja shqiptare që do u lëshohen, me gjasë do shkruhet: Evia.
Ç’ka te pasakte te artikulli i Aurelit? Jo vetem ne greqisht, por edhe ne gjuhet perendimore neolatine, sikurse ne latinisht, ungjilli eshte me ‘v’. Gruas se Adamit gjithe bota i thote Eva. Askush nuk thote ‘Eua’.
Jul, mos ia fut kot!
Kam pershtypjen qe Plasari argumenton shqiptimin e kombinimit Ev dhe Eu dhe nuk me duket se pretendon qe “V” duhet zhdukur nga qarkullimi dhe kudo gjendet te zevendsohet me “U”, se i bie qe vellait tend duhet t’i thoshim as Vasil, as Basil po Uasil. Po keshtu Ungjillit, italianet i thone Vangelo, pra Plasari nuk e shpall V ilegale, vetem se sjell me bollek fjale ne te cilat ne menyre fare te natyrshme ne shqip, kombinimi Ev i greqishtes, shqiptohet Eu ne fjalet perkatese.
Puna është që ka një ndryshim midis V-së tek Vasil dhe V-së tek Evangelo për shembull. Se rasti i parë, është V e kthyer në B, ndërsa rasti i dytë është forma ev e pretenduar se kthehet në eu. Unë solla “përjashtimet” e rregullit. Se për shembull, urdhërit monastik i thuhet “murgjërit basilianë”, kur këta emrin e marrin nga Shën Vasili.
Tani, εὖ e greqishtes së vjetër ka kuptimin “mirë”, kur qëndron si parafjalë në fjalë të përbëra. Për shembull eutanasia do përkthehej fjalë për fjalë si “vdekje e mirë” – që do merrte kuptimin në modernitet si “mundësia e një vdekjeje dinjitoze”, për gjithë ata që e mbrojnë të drejtën e dikujt të përfundojë jetën e vet në mënyrë të tillë. Me një fjalë, mendoj unë, ky diferencim prej mënyrës së shqiptimit të fjalëve që burojnë nga greqishtja, unë dyshoj se po stimulojnë bjerrjen e koncepteve mbi të cilat vetë këto fjalë janë ndërtuar.
Po unë i shkruajta shembujt më sipër pra, Relapso. Të cilët bien ndesh me atë që shkruan Plasari.