Mësova që shtëpia botuese që ka nxjerrë në treg pjesë nga krijimtaria e Kadaresë të ripunuar nga ana gjuhësore duke zëvendësuar në mënyrë masive fjalë të huaja më të tilla shqipe nuk e vë në dijeni lexuesin për këtë ndryshim nga origjinali i botuar e ribotuar dhe i nxjerrë në treg më herët, duke shkaktuar kështu për mendimin tim dy probleme jo vetëm të karakterit formal.
Së pari vepra e Kadaresë është përcjellë tek lexuesi e ndryshuar në formë, që në rastin e literaturës shkakton automatikisht një ndryshim në përmbajtje. Nëse këshillat për përdorimin e një një prodhim farmaceutik përpunohen në atë formë, që i njëjti produkt t’i ofrohet përdoruesit me një përshkrim të ripunuar të pastruar nga fjalët e huaja, nuk ka ndodhur asnjë ndryshim në përmbajtje; në rastin konkret qëllimi primar është informimi i lexuesit për një fakt të karakterit konvencional.
Në rast se një vepër letrare i nënshtrohet të njëjtit proces ka një ndërhyrje në substance dhe veprës i është cenuar në rastin më të keq dhe ndryshuar në rastin më të mirë integriteti letrar. Botuesi do të duhej të ndjehej i detyruar ta vinte ne dijeni lexuesin për këtë fakt, përndryshe shumë shpejt mund të arrihet ajo gjendje që përdoruesi të jetë duke pirë ujë në vend të verës apo anasjelltas pa dijeni dhe pëlqimin e tij.
Problemi i dytë që shoh unë këtu është edhe ai më i madhi dhe që ka të bëjë me faktin se shkrimet e Kadaresë janë shumë të rëndësishme për kulturën shqiptare dhe nuk më duket punë e bukur fort që autori apo kushdo tjetër që ka për momentin të drejtën e autorit apo të pronësisë intelektuale mbi këto punime të ndërhyjë duke ua ndryshuar formën atyre.
Vepra e Kadaresë, ose më mirë një pjesë e saj është pjesë e pasurisë kombëtare dhe kush mban të drejtën e pronësisë mbi të nuk mund t’i ndryshojë formën sipas disa parimeve të vendosura privatisht qoftë edhe me pëlqimin e autorit të veprës.
Sigurisht që autori apo subjekti që ka fituar të drejtat e autorit në kuptimin juridiko-civil ka te drejtën e padiskutueshme të përfitimit material nga ajo vepër, por nuk do të duhej të ishte e mundur që e njëjta vepër t’i përshtatej kohës apo shijes së një grupi të caktuar njerëzish, pasi integriteti i pasurisë kombëtare në këtë cilësi nuk mund të jetë funksion i shijes se mbajtësit të të drejtës banale të autorësisë apo të pronësisë së veprës në fjalë.
Nëse i hapet rruga një procesi të tillë, atëherë për çdo 120 – 30 vjet do të duhej të revizionohej krijimtaria kombëtare duke i hapur rrugë shpërfytyrimit të saj.
Më kujtohet një rast i një bodrumi verash të një koleksionisti shumë cilësor francez, i cili një ditë u përballua me pushtetin publik rajonal për mbrojtjen e veprave të artit dhe monumenteve të kulturës, të cilët e deklaruan bodrumin e verës në fjalë si pjesë të pasurisë kulturore rajonale dhe i kufizuan atij të drejtën e pronësisë në atë masë, që ai mund të dispononte lirshëm mbi pasurinë e vetë njësoj si më përpara për sa i përket tjetërsimit të saj, por nuk ishte i lejuar ta konsumonte verën që kish ne pronësi në kuptimin e funksionit të saj primar, pra ta pinte.
Në rastin e literaturës së Kadaresë do të duhej që një autoritet publik shkencor të ndërhynte për ta penguar si atë vetë ashtu edhe shtëpinë botuese të nxirrnin në qarkullim shkrime të mëhershme tashmë të cenuara në formë, pa e vënë në dijeni lexuesin. Ma merr mëndja, se sikur tregu të ofronte njëkohësisht Kadarenë 1 dhe Kadarenë 2, lexuesi i sinqertë dhe i pasionuar do të preferonte të parin, ngaqë i dyti me gjithë vullnetin e mirë është i papërtypshëm.
Kadareja fatkeqësisht i është futur me pasion një pune absurde për t’i bërë gropën punëve të tija më të mira dhe ndoshta në këtë rast do të duhej menduar opsioni i një këshilli kujdestarie letrar që ta pengojë atë shkrimtar të madh t’i bëjë gropën veprës së vet. Si rregull do të duhej të ishin forume shkencore ato që ta bënin këtë; ndoshta në kuadrin e një simpoziumi shkencor. Ose familjarët janë ata që i ndukin nga mënga ish të mençurit e dikurshëm, që këta të mos e humbasin erzin në pleqëri për arsye sa fatkeqe aq edhe të vetëkuptueshme që përcaktojnë një farë regresi intelektual.
Nuk eshte aq e pashijshme edhe buka e ripjekur, i thone buke e thekur… mjaft qe “duar te tjera” te mos na e nderrojne me buke thekre.
Autori ka te drejten ta ripunoje vepren e vet sa eshte gjalle. Si çdo njeri, edhe ai ka te drejten te ndryshoje bindjet, te evoluoje shijet estetike e artistike.
Keni te drejte kur thoni se vepra e ripunuar nuk eshte me plotesisht ajo e para. Ky ka qene edhe shkaku i ripunimit, rilevimi i rrafsheve te thella semantike, ne menyre qe leximet e fshehura (te dyta, te treta) te rilevohen, mundesisht te dalin si lexime te para, dhe natyrisht, lexime qe dikur ishin te dukshme, te dyta, te zhyten ne shtresat e thella te struktures.
Kjo ka ndodhur me ripunimin e Keshtjelles, 1970 e Kadarese (Daullet e shiut, 2003). Kuptimi themelor si roman historik per qendresen e shqiptareve ne shek XV nuk mund te zhdukej (kapitujt nuk jane prekur pothuaj fare). Jane ripunuar dukshem dhe thelle intermexot, ku jane shmangur fjalet e rrafshit politiko-propagandistik (delegatet/delegacioni, renegatet) duke u zevendesuar me dergata, etj. si dhe jane shtuar elementet e leksikut fetar (kryqi, kisha, kembanat) madje edhe ato te mitologjise: Zana e madhe, Oret, Ora e Lige etj.
Keshtu gjithe rrefimi i keshtjellarit ka fituar nje permase te re te qiellit (per mua fjala kyçe qe ka sjelle ndryshimet e tjera, po ketu s’eshte vendi te zgjatem). Nuk eshte me vetem qielli siper keshtjelles, vazhdim i saj dhe i tokes, qe nga vjen edhe zgjidhja (shiu), bot I. Kishte nje nonsens ne fakt, ta jepje zgjidhjen te ardhur nga qielli dhe te mos permendje kurre qiellin me tere alegorine dhe simboliken e tij themelore: vendi ku rrine hyjnite.
Ke te drejte kur thua se duhet te kete nje etike botuese, sipas se ciles, duhet shkruar ne frontespice se “ky eshte botimi i II, i ripunuar nga autori”, por me pare duhet pyetur autori nese ka qene dakord me ndryshimet. Sipas normave, perderisa autori eshte gjalle dhe nuk e reklamon kete botim, ai eshte dakord me ndryshimet. S’e besoj se ia le dikuj tjeter t’i beje ato Ismaili.
E lexova shkrimin tuaj me kujdes. Shqetsimi qè pèrshkruani mè duket i tepruar.. uroj dhe besoj qè tè mos jetè shkruar pèr tè tèrhequr thjesht vèmèndjen e lexuesit nèpèrmjet emrit tè Kadaresè. Shkurt: meraku i juaj mè duket i egzagjeruar, krahasimet jo tè qèlluara. Bashkohem me ju nè saktèsimet qè mund tè bènte botuesi.
Pèrshèndetje
Fabio
Nderhyrja ne veper nuk eshte gjithmone negative. Varet se c’karakter ka ajo. Dy raste qe me bien ndermend te cilat mund te jene pozitive:
1. Autori shton pjese te hequra nga censura apo shton elemente qe i ka pasur gjithhere ne mendje por nuk ka guxuar ti shkruaj qe ne fillim i penguar nga cfaredoqofte me pare. Shembulli qe u soll nga Keshtjella eshte ilustrues i kesaj.
2. Autori heq pjese ose fjale qe i jane futur ne veper me “perdhune”.
Mirepo nga ana tjeter nje veper qe i ka rezistuar kohes edhe pa keto elemente cfare nevoje ka tani per to, vecse si nje shuarje kurioziteti per lexuesit e rregjur?
Per me teper, nje veper qe qendron ne kohe nuk ngelet thjesht prone e autorit, sikurse permendet me te drejte ne artikull, por ajo behet pjese e fondit kulturor te nje populli apo kulture.
Si e tille a mos valle autori duhet te konsultohet me pare se te ndermarre dicka te tille? Psh me nje grup apo institucion referent?
Veshtire ne kushtet tona, kur fatkeqsisht edhe bota e letrave vuan nga Sindroma e Njeshit.
Edhe me e veshtire kur ne vend dominon kaosi artistik dhe kulturor dhe kur nuk merret vesh cilat jane institucionet referente.
Tjeter problem eshte se duke futur duart ne veper autori rrezikon ta zhvesh ate nga dimensioni sociokulturor i saj. Ne rastin e Kadarese ai e zhvesh ate nga elementet te cilat tregojne se ajo eshte shkruar ne periudhen e diktatures. Per me teper, kjo mund te interpretohet me cinizem edhe si nje perpjekje per ta bere te virgjer nje grua tashme te martuar.
Gjithashtu keto perpjekje per pastrim veprash te lene nje shije jo shume te kendshme, sepse te japin pershtypjen se autoret kerkojne te jene politikisht korrekt me cdo kohe e cdo rregjim.
Pro nderhyrjes apo kunder saj? Them se autoret duhet t’i masin mire ne kandar efektet qe do te kete dicka e ketille.
Une mendoj se efektet negative peshojne me shume.
Sidoqofte, botimi i nje vepre te ripunuar pa e vene ne dijeni lexuesin ne rastin me te vogel eshte ofendim ndaj publikut dhe ne rastin me te skajshem krim kulturor.
Nuk e di se cili ka qene qellimi i Kadarese, por mendoj se ndoshta ka dashur tu lere brezave (meqe eshte ne moshe te thyer) nje shqipe te qeruar apo te shoshitur (se po ta kalonte ne site do nxirrte pak miell).
Kronike ne mushama mos ma merr per qe po marr shkrimin tend per te shprehur me ane te metodes krahasimore se cfare mendoj se ka dashur te beje Kadareja.
Shkrimi jot sipas idese qe kam une per shqipen e shoshitur (pa marre parasysh shenjat e pikesimit) do ishte si me poshte:
Nderhyrja ne veper nuk eshte gjithmone perkeqesuese. Varet se c’karakter ka ajo. Dy raste qe me bien ndermend, te cilat mund te jene permiresuese:
1. Autori shton pjese te hequra nga censura apo shton perberes qe i ka pasur perhere ne mendje por nuk ka guxuar ti shkruaje qe ne fillim i penguar nga cfaredoqofte me pare. Shembulli qe u soll nga Keshtjella eshte ilustrues i kesaj.
2. Autori heq pjese ose fjale qe i jane futur ne veper me “perdhune”.
Mirepo nga ana tjeter nje veper qe i ka perballuar kohes edhe pa keta perberes cfare nevoje ka tani per ta, vecse si nje shuarje kureshtjeje per lexuesit e regjur?
Per me teper, nje veper qe qendron ne kohe nuk ngelet thjesht prone e autorit, sikurse permendet me te drejte ne artikull, por ajo behet pjese e fondit kulturor te nje populli apo kulture.
Si e tille a mos valle autori duhet te keshillohet me pare se te ndermarre dicka te tille? Psh me nje grup apo institucion referent ?
Veshtire ne kushtet tona, kur fatkeqesisht edhe bota e letrave vuan nga Sindroma e Njeshit.
Edhe me e veshtire kur ne vend sundon kaosi artistik dhe kulturor dhe kur nuk merret vesh cilat jane institucionet referente.
Tjeter problem eshte se duke futur duart ne veper autori rrezikon ta zhveshe ate nga permasa sociokulturore e saj. Ne rastin e Kadarese ai e zhvesh ate nga perberesit te cilet tregojne se ajo eshte shkruar ne periudhen e diktatures. Per me teper, kjo mund te interpretohet me cinizem edhe si nje perpjekje per ta bere te virgjer nje grua tashme te martuar.
Gjithashtu keto perpjekje per pastrim veprash te lene nje shije jo shume te kendshme, sepse te japin pershtypjen se autoret kerkojne te jene politikisht korrekte me cdo kohe e cdo regjim.
Pro nderhyrjes apo kunder saj? Them se autoret duhet t’i masin mire ne kandar pasojat qe do te kete dicka e ketille.
Une mendoj se pasojat perkeqesuese peshojne me shume.
Sidoqofte, botimi i nje vepre te ripunuar pa e vene ne dijeni lexuesin ne rastin me te vogel eshte fyerje ndaj publikut dhe ne rastin me te skajshem krim kulturor.
———————————————————–
Ndoshta ky eshte qellimi i Kadarese, biles fjala Dergate eshte kaq e thjeshte dhe e bukur, saqe cuditem si perdoret ne mase fjala delegacion, qe ka edhe prapashtesen, -cion e cila shpesh i qendron shqipes neper dhembe.
Fshikullues:))
Ne fakt komenti im ishte ne nje rrafsh tjeter. Nuk behet me fjale per gjuhen apo shoshitjen e saj por per nderhyrjet ne veper.
Mendimet e mia rreth rrafshit gjuhesor i kam lene ne nje teme tjeter disa dite me perpara.
Botimi nga Onufri i Kronikë në gur, i vitit 2000, hapet me një parathënie të Éric Faye, (përkthyer nga nuk dihet kush, ndoshta edhe të shkruar shqip nga Faye), në të cilën ndër të tjera thuhet:
Një pohim ky që, për mua, shembëllzon më së miri si grotesku i tekstit të romanit mund të infektojë edhe paratekstin!
Kurse unë them që jo vetëm Kadareja, por të gjithë shkrimtarët e Realizmit Socialist duhet t’u kthehen veprave të tyre dhe t’i botojnë të pastruara duke zëvendësuar fjalë si: delegacion me dërgatë; diktaturë e proletariatit me demokraci e proletariatit; kolektivizim me privatizim; luftën kundër shfaqjeve të huaja me pasyrimin e show-ve të huaja… nuk po vazhdoj më se e di që vetë shkrimtarët do kenë më shumë fantazi se unë në pastrimin e fjalëvë në veprat e tyre.
Meqë ra fjala a di ndonjëri këtu se ç’kuptim ka fjala kontekst në vetë kontekstin e veprës së artit?
Megjithatë Pifto, nuk më duket se Kadareja me atë që bën e vë në dyshim cilësimin e veprës së vet si “pasuri kombëtare” sikurse e cilësove edhe ti. Përkundrazi më duket se ndërhyrjet e tij janë pikërisht në këtë frymë. Duke e shkëputur veprën nga konteksti kohor i diktaturës ai po e përjetëson atë në kontekstin kombëtar, ose më saktë po e bën “timeless” po të mendojmë se atdheu rron në jetë të jetëve. Kur vjen puna tek çështjet e kombit, sidomos në lidhje me veprën e vet, Kadareja nuk është edhe aq i ndrojtur, kështu që kot u lodhe.
Derisa një ditë edhe Enver Hoxhën ta bëjnë Hoxhë Enveri dhe të thonë se Shqipëria (Arbëria), pas vrasjes me helm në vesh të mbretit katolik Gjeraldin Zogji i të Parëve, u qeveris për gati gjysmë shekulli nga një hoxhë babaxhan.
Vepra e Kadaresë e shkruar gjatë periudhës së diktaturës madhështinë e saj e arriti ndër të tjera edhe në mënyrën e saj për të qenë gjysmake për hir të kushtëzimeve politike të asaj periudhe dhe pavarësisht nga kjo njëkohësisht literarisht pa boshllëqe krejtësisht funksionale. Krijimtaria e këtij autori fitoi atë rëndësi për atë vetë dhe kulturën kombëtare sepse ashtu si askush tjetër e zhvendosi kritikën e realitetit të atëhershëm politiko-social atëherë në një periudhë historike tjetër, për t’i siguruar kështu vetes mundësinë e një krijimtarie pothuajse të pakufishme dhe në kuadrin e kësaj të fundit për të krijuar aq komplekshëm e kritikueshëm.
Pengimi nga faktorë të jashtëm politikë apo vetëçensura e autorit e nxitën këtë të fundit të krijonte në një stil të tillë, i cila i dha krijuesit ndoshta mundësinë e vetme të shpaloste gjenialitetin e tij. Në këto rrethana unë e shikoj si shumë problematike për Kadarenë, që ky të ndërhyjë në romanin “Kështjella” dhe t’i referohet “Zotit” apo të ndërrojë “delegacionet” me “dërgata”, ndërkohë që perceptimi primar i romanit është pikërisht funksionimi i strukturave shtetërore dhe burokratike në një sistem të centralizuar autoritar, që në roman ishte Perandoria Osmane si simbol i autokracive të mirëorganizuara hierakisht e mirëkonsoliduar absolutisht të shteteve diktatoriale staliniste të shekullit XX. Arbëria, kështjellarët dhe kështjella vetë janë disa komponentë të veprës vetëm të karakterit konvencional, pasi “Kështjella” vetëm një roman me luftë me shpata që nuk është.
Në këto rrethana ripunimi që i bën autori këtyre elementeve, për t’i shtuar ndoshta veprës diçka në karakter, është një ndryshim në substancë i saj, pra që e bën atë cilësisht të ndryshme nga vepra e parë dhe më këtë unë nuk kam thënë aspak që Kadareja nuk do të duhej të kishte të drejtë për këtë. Unë nënvizoj vetëm nevojën e lënies së veprës në formën e parë të saj në dispozicion të lexuesit, ngaqë edhe vlera e saj pikërisht ndër të tjera edhe atje gjendjet, pra në ngërçet e autorit në periudhën historike kur e shkroi atë.
Nëse i hapet rruga nevojës të rishikimit të veprave artistike në funksion të periudhave historike të ndryshme në të cilat vëzhguesi apo lexuesi ballafaqohet me to, kemi dëmtuar vullnetarisht kulturën kombëtare, e kemi deformuar atë, pse jo e kemi falsifikuar atë.
Çdo t’i duhet të mendojë një nxënësi që një orë parë në histori mëson për ndalimin e fesë në Shqipërinë staliniste dhe largimin edhe të simboleve minimalë të saj nga e gjithë hapësira publike, përfshirë këtu edhe literaturën e shkruar gjatë diktaturës, me përjashtim të atyre rasteve kur feja do të duhej të simbolizonte vetëm të keqen kulturore të shqiptarëve, të cilët komunistët donin ta çrrënjosnin dhe në orën tjetër në letër dëgjon për një roman të të njëjtës periudhë, në të cilën në një vepër monumentale të letërsisë shqiptare del një prift shqiptar, i cili i ngre sytë nga qielli dhe e pret një zgjidhje të hallit të kështjellarëve edhe nga një faktor qiellor. Ky është një lajthim i pafalshëm i të gjithëve atyre që e mundësojnë këtë revizionim dhe në thelb një dëmtim i kulturës kombëtare.
Ndryshe do të duhej parë ripunimi i bërë i romanit “Dimri i vetmisë së madhe” i cili në frymën e dhe të hollësive të përshkruara në Veprën e XIX të Enver Hoxhës u ripunua duke u qethur pak “kare” duke u ribotuar si “Dimri i madh”. Siç e përmendi një koleg, në raste kur vepra e autorit ka pësuar deformime për shkak të trysnisë politike të ushtruar në një diktaturë, do të duhej të ishte e mendueshme ripunimi i saj, megjithëse edhe në rastin e “Dimrit” unë i shikoj të dyja veprat si pjesë të një të tërës, si një regres funksional, që i ndërmjetësojnë veprës një element të ri artistik, njëkohësisht jashtë dhe brenda saj, pra që nuk lidhen edhe aq me përmbajtjen e saj, por me rëndësinë historike të metamorfozës së mesazhit të saj, si një pjesë e një akuze publike ulëritur heshtur kundër censurës dhe dhunës politike ndaj krijuesit.
E fundit që do të doja të përsëritja është se ajo që kërkoj unë nuk ka të bëjë vetëm me faktin e informimit formal të lexuesit për ripunimin e veprës por me dhënien e mundësisë këtij të fundit që në çdo kohë të ketë hyrje në fondin e letërsisë së shkruar në formën e saj primare e të pandryshuar dhe kjo me mjetet e zakonshme të tregut.
Unë kërkoj që praktika e ripunimit të krijimtarisë artistike në funksion të një epoke historike duke eliminuar e shmangur atë të njihershme të konsiderohet si e padëshiruar, e përbuzshme dhe të vlerësohet si destruktive, oportuniste e frikacake. Historikisht Kadareja tashmë është afirmuar si oportunist dhe frikacak dhe në fund të fundit nuk janë këto veti që i japin apo heqin veprës së tij vlera. Dekonstruktivizmi i tij karshi veprës së tij është ajo çka mbetet e problematike. Thirrja ime ishte vetëm të mbrohej Kadareja nga Kadareja dhe as më shumë e as më pak.
Piftos i citoj fragmentin me poshte:
“Historikisht Kadareja tashmë është afirmuar si oportunist dhe frikacak dhe në fund të fundit nuk janë këto veti që i japin apo heqin veprës së tij vlera. ”
Analogjin e kesaj logjike e gjen ne temen e Xha Xhait; “Frigoriferet e shqiptarise”.
Pra Kadareja eshte oportunist e frikacak, si edhe shqiptaret jo te paster/kulluar, kur i krahason me ata te mcefurit ne male, qe argumenton Xha ne ate teme.
Po ta trajtojme ate qe ka ndodhur me tekstet e ripunuara nga autoret thjesht ne aspektin shkencor filologjik, kendshikimi i Piftos eshte i ngjashem me konceptete e Filologjise se Re (ose Materiale), deri diku, sepse: per te primare eshte menyra e receptimit ne nje kohe te caktuar, por kerkon qe teksti “arketip” (i fundit nga variantet e autorit, pas te cilit nis vargu i kopjeve, botimeve) te merret si baze, nderkohe qe Fil. e Re nuk konsideron arketipin, por çdo shfaqje te tekstit gjate leximeve.
Fil. Materiale i kundervihet filologjise tradicionale (nis si ndikimi i konceptit sosyrian per gjuhen – deri ne poststrukturalizem) dhe merr forme te plote ne dy dekadat e fundit te shek XX (M. J. Driscoll “Fjalët mbi fletë”, në: http://www.staff.hum.ku.dk/mjd/thoughts-on-philology.html).
Sipas F.M., i rendesishem nuk eshte koncepti i “tekstit” (dhe kerkimi i “arkitekstit”, ne filologjine tradicionale) por “vepra” (work) qe e sheh tekstin brenda “natyrës pashmangshmërisht kolektive të prodhimit letrar, shpërndarjes dhe receptimit të tij, si dhe forcave kulturore, historike dhe ideologjike, që ndikojnë në këtë proces”.
Sipas tyre, bashkepunimi i “tekstit” me “work” eshte e vetmja ekzistence reale (libri im konkret me titull Hamleti, me kete kopertine, me shenimet e mia anash, pa pulle, madje, i ndryshem sa here e lexoj – ose filmi/teatri me koncepte regjisoriale te ndryshme me titullin Hamleti – pra, çdo artefakt i ndertuar mbi Hamletin e Shekspirit – qe nuk ka ekzistence reale, eshte imazh abstrakt).
Ne rastin e ripunimeve te autorit, zakonisht perdoret termi “variant” (une perdor termin “neoarkitekst”). Per Kadarene studiuesit franceze mendojne se ai sillet me veprat e tij ngjashem me rapsodet epike, qe ripunojne vepren (work) e tyre sa here e kendojne.
Teorikisht, dokumentimi dhe analiza e ndërhyrjeve gjatë ri/botimit në tekstin letrar, sipas meje, merr rëndësi të veçantë, nisur nga koncepti se letërsia e çdo vendi, në procesin e zhvillimit të saj, formëson një strukturë të caktuar përmbajtësore dhe formale të rrafshit sinkronik. Evoluimi, transformimi apo rikodimi i kësaj strukture sinkronike, nga njëra periudhë në tjetrën, e parë tani në prerjen diakronike, krijon imazhin e saj të strukturuar, të pangatërrueshëm dhe origjinal, historinë e letërsisë së çdo vendi. Në këtë kuptim, historia e botimeve të veprave letrare, e ndërhyrjeve dhe ripunimeve, bëhet pjesë e historisë së letërsisë, madje, jo vetëm e saj.
Ndërkaq, ndërhyrja e autorit në një vepër të tij të së shkuarës nuk do të thotë ndryshim apo mohim i asaj strukture diakronike që ka formësuar letërsia e një vendi gjatë një pjese të historisë së saj… Botimi i ripunuar nga autori është dëshmi e evoluimit personal si krijues dhe e drejtë e tij, por bën pjesë në prerjen e historisë letrare të një kohe tjetër… Variantet tekstore të veprës së ripunuar nga autori në kohë të ndryshme bëjnë jetë të pavarur nga njëra-tjetra. Ato janë dëshmuese të evoluimit individual, madje, edhe gjithë letërsisë së atij vendi. Ky proces mbyllet kur shkrimtari mbyll sytë. Pas kësaj nuk ka më evoluim të procesit krijues të shkrimtarit, nuk ka më redaktime të autorit. Ka vetëm lexime të reja të veprës.
Shume ide dhe thiori gelojne sote ne cdo fushe.
Nusja,nazetin e saj e ka kur martohet per here te pare,ne vendin e pare,me burrin e pare.
“Dashuria e pare nuk harrohet..
E dyta ngel vec nji kujtim…
Orakull, “thiori”-te ne kete rast nuk jane per t’u marre me te tallur. Sepse, pasi nusja e dyte lind femije dhe, pas njezet vjetesh, kur mblidhen ne ndonje dasme, askush nuk e kujton me nusen e pare, aq me pak dashurine e pare, perveç thashethemexhinjve. Ja qe keshtu e ka jeta.
Tani, per variantin e pare te nje vepre, lexuesi i kohes se shkrimit ngre nje imazh te botes se vepres, nisur nga ai tekst. Per Keshtjellen e Kadarese, perveç imazhit kryesor dhe zyrtar (qendresa e…), ka pasur edhe interpretime te tjera, por gjithnje si lexime te dyta e te treta. Psh, leximi qe e permend autori, i vitit 1993, i A. Vehbiut: “Shqiperia e mire e rrethuar nga Shqiperia e keqe”, ne kohen e botimit te pare nuk mund te nxirrej (1970), as francezet nuk e nxoren. Kjo nuk do te thote se potencialisht teksti nuk e kishte kete domethenie, por s’mund te shfaqej as si lexim i dyte (i pari mbetej dhe mbetet edhe sot). Atehere, ne botimin e 2003, autori e rilevon kete lexim te Vehbiut, e nxjerr nga nivelet e thella semantike, e ben me te qarte edhe per lexuesin mesatar. Keshtu e ben vepren e tij te komunikoje jo vetem me nje brez lexuesish, por me te gjithe brezat.
Kam pershtypjen se artisti merret jo me ate qe njeh zyrtarisht per nuse i zoti i dasmes, por per dramen e dhendrit (apo nuses), te cileve nuk u eshte lejuar te thone deshirat e tyre te verteta. Dhe meqe pothuaj te gjithe dasmoreve u ka ndodhur keshtu dhe ndoshta per gjithe jeten bashkejetojne me kete gjendje, dikush, pasi ka pire ca, ia merr kenges (çuditerisht, kaq te bukur e dramatike):
“Shtrati yt i zënë, moj,
shtrati im s’ka vend,
s’hyj ne dhomen tende, moj,
po ne endrren tende”.
Askush nuk ka kundershtim te kendohet kjo kenge, i mbajne edhe iso, megjithe mustaqet e “nderit” kanunor. Por, po qelloi qe dikush e le gruan dhe i kthehet dashurise se pare, patjeter do ta thashethemnojne. Ku i gjendet ana e qoshi kesaj bote! Tung.
Komenti i dopodihermes eshte vertete interesant, po ashtu edhe impulsi i dhene nga pifto per kete teme. Meqe trajtimi i kesaj teme ne rastin tone thjesht teorik eshte, dua te jap edhe une nje mendim per kete. Ne kete konteks une do e shikoja ceshtjen pak te diferencuar.
Parimisht jam kunder cdo lloj censure, qofte edhe nga ana jone kunder autorit ose botuesit. Botimi i pare (origjinal) vazhdon te ekzistoje, pra nuk eshte i cenuar keshtu qe nje brez tjeter qe do te kete pak distance nga kjo epoke, do mund ti krahasoje botimet dhe te gjykoje mbi to. Egzistenca e dy botimeve te ndryshme nuk ka, ne kete rast, asnje gje te keqe. Fakti qe te drejtat e autorit si dhe te redaktorit ose botuesit jane te rregulluara me ligj duhet te mjaftoje; kufizime te metejshme, qoft edhe morale mua me duken te tepruara.
Nga ana tjeter jam dakort me pifton qe ndryshimi duhet te deklarohet, si shfaqje e transparences dhe e respektit ndaj lexuesit.
Ne lidhje me „perkthimin„ nga redaksaia mendoj qe zevendesimi i disa fjaleve me te tjera bashkekohore, eshte teorikisht e mundur te behet edhe pa e prekur nenteksin e fjalise, pra ate qe do te thote autori prandaj nuk eshte e nevojshme ta ndalojme qe ne fillim mundesine e nje ndryshimi te tille.
Se fundi edhe nje fjale per kadegorizimin e Ismail Kadarese si “si oportunist dhe frikacak”. Une do ta kuptoja arsyen e nje thenie te tille po ta kishte thene ate Nelson Mandela. Ne nuk duhet te jemi kaq te pa drejte me veten tone.
Perpjekja per te emancipuar popullin ne drejtim demokratik ne kohen e nje diktature, ne te cilen njerez per nje fjale goje jane degdisur ne burgje ose ne internim, eshte guxim i madh dhe aftesia ne kushte te tilla per ti shfaqur mendimet e ti dhe njekohesisht per te mbijetuar eshte nje zgjuarsi e rralle.
Shakaxhi,
Faleminderit për vlerësimin. Unë e cilësova Kaderenë si oportunist dhe frikacak duke ju referuar rolit të tij pas 1990. Për sa i përket periudhës së mëparshme, pra asaj të diktaturës, unë jam në rregull me të, madje e gjej si një ndër zhvillimet e pakta intelektuale të cilat i jepnin impulse pozitive shoqërisë shqiptare në atë kohë. Më pas, pas 1990, pra pikërisht kur duhej krijuar një moral dhe etikë e re për të ndërtuar një shoqëri liberale, përparimtare, të sqaruar dhe të ndriçuar, Kadareja u pozicionua gjithnjë e më shumë në mënyrë reaksionare dhe me heshtjen e tij u bë një faktor frenues i procesit të rigjenerimit intelektual të shqiptarëve duke u shndërruar në përgjithësi në një figurë negative, mikroborgjeze (që ka qenë gjithnjë pak) dhe regresive.
Faleminderit per vleresimin Shakaxhiu, por problemi eshte se ekzistenca e cfaredo ligji, ne Shqiperi nuk presupozon edhe shkuarjen mbare te gjerave.
Me lejoni te shtoj diçka, qe nuk di sa i pershtatet natyres eseistike te trajtimeve ne kete blog, por eshte menyra ime, e vetme ne kete rast, per te thene diçka lidhur me shenimin e fundit nga Pifto.
Pasi Kadareja botoi romanin “S.P.I.R.I.T.U.S”, kam botuar ne Drita, 18 maj 1997, nje tregim me titull “Shtëpiritus”.
Me nje truk paratekstual (shenimi: “Mund te jete shkruar nga I.K.” si dhe autori-rrefimtar) dhe duke u perpjekur te imitoj stilin e tij, kam provuar te jap nje interpretim qe ngjan ne favor te gjykimit te dhene se fundi ketu nga Pifto, rreth qendrimit te autorit pas ’90-es. Pavaresish sa ia kam qelluar artistikisht, ky tregim me erdhi ne mendje dhe dua te sjell ketu vetem imazhin e nje figure.
Ngjarjet vendosen ne kohen e shtetrrethimit dhe cmendurise se ’97-es. Atje ka nje “personazh”-hije, nje nga figurat e dala prej faqeve te romanit, i cili diku i thote krijuesit te vet ca fjale: “Më dhe një emër, një fat dhe një kob. Më vdiqe dhe më ngrite nga varri pa më pyetur. Kam hyrë te çdo qenie e gjallë dhe mallkimi im ka tharë shumë gjëra. Ai nuk di të ndalet. I përfshin të gjithë, se të gjithë kanë diçka të mallkuar, që nga fillimi i botës. Shih si janë çmendur. Ti thua pse. Dhe nuk të shkon mendja se shpirtin e trazuar e thirre që nga vdekja ti vetë”…
Dhe me tej: “…por me mua ti kapërceve çdo kufi. U bëre gati perëndi. Hyre në zonën e ndaluar për të gjallët. Je një gjeni, je krijuesi im. Po përtej disa gjërave as ti nuk mund të shkosh pa u ndëshkuar. Ti ke kohë që je ngjitur aq lart, sa gati preke qiellin. Por, vër re, thashë preke qiellin. Jo hyre në qiell. Kjo s’ishte pak. Atëherë zbrite poshtë, gjer në zonën e vdekur dhe më thirre mua. E ke vënë re sa shpesh u ngatërrohen punët të gjallëve dhe të vdekurve? Dhe rrallë herë për mirë. Pra, ti erdhe dhe më nxore mua që andej. Çfarë prisje të bëja unë këtu? Dhe ku e di ti se nëpër atë shteg të hapur s’do të vijnë tjerë? Ti nuk e përfytyron dot se ç’është atje. Ne jemi thellë, si në një burg. Poshtë jush, me miliona, miq e armiq. Jemi shumë më tepër se ju, shumë më të fuqishëm. Dhe secili ka pengun e vet. Jeta është vetëm cipa e hollë e botës. Gjithçka tjetër është terr, kaos, forcë e llahtarshme shkatërruese, llavë e papërmbajtshme. Gjer më sot ka pasur vetëm një shteg dhe vetëm me një kah: nga jeta në vdekje. Ti hape shtegun e kundërt. Si mendoni ta mbyllni, vallë, këtë shteg? Të paktën, ti e di të vërtetën. Në këtë shtëpi të braktisur tani ka vetëm shpirtra”.
Tregimi mbyllet me: “Mendja më shkon te shtëpia ime atje larg. Shpirtrat e saj të trazuar, të thirrur, të mohuar, të fjetur e të zgjuar, do të dendësojnë ajrin e do të thajnë blerimin e degëve përpara dritares. “Shtëpiritus!- them me përgjërim, duke mprehur vështrimin larg i akulluar.- Mos ma bëj këtë!”.
Sa kohë do të duhet për të mbyllur këtë shteg?”.
Pifto, nuk di nese eshte kjo qe ke parasysh kur flet per pozicionim “reaksionar”, “regresiv” apo “mikroborgjez” te Kadarese. Sipas meje eshte fjala per dicka tjeter, te ndryshme nga te tilla cilesime qe dikujt, madje, mund t’i duken te vjeteruara ne stil. Vete emrin nuk di t’ia ve, sepse e kam thene ne ate tregim, as mund ta them me ndryshe nga aty.
Vetem per nje gje nuk keni te drejte, Kadareja kurre nuk ka heshtur.
Pifto,
persa i perket periudhes pas 1990, une nuk e di se cfar ka bere Kadareja nga ana politike, prandaj nuk dua te konfrontohem me tej per kete ceshtje. Megjithate, e kam te veshtire te bindem per kategorizimin tuaj dhe mendoj se nje njeri qe guxon ne nje situate te rrezikshme, nuk besoj qe te trembet ne nje situate te parrezikshme per te. Kush e di pse ka heshtur apo eshte sjelle ai keshtu ose ashtu. Jam i bindur qe ai duhet te kete qene gjithnje i ndergjegjshem per misionin e tij si shkrimtar nga Shqiperia.
Dopodihermes,
nuk e permenda ligjin per te treguar se gjerat shkojne mire….. por per te shprehur mendimin se eshte me mire qe sejcili nga ne si vetes dhe te tjereve ti japi sa me shume liri e ti vere sa me pak kufizime, te eksperimentoje e te provoje sa te mundet, se keshtu ka me shume larmi shumllojshmeri dhe zhvillim. Kjo sjell edhe mundesine qe te tjere ti studiojne dhe krahasojne krijimtarite e ndryshme dhe ti studiojne ato bile edhe teorikisht, si ne rastin qe permendni ju per Filologjine e Re (ose Materiale). Per sa kohe botimi i pare (te themi origjinal) nuk zhduket, digjet, shkaterrohet, nje botim tjeter Eksperimentues nuk eshte kurre humbje por pasurim, bile edhe ne rast se eshte i pa suksesshem. Jo ne me rregulla, por koha i seleksionon veprat.
Siç duket, jemi pothuaj te nje mendjeje. Faleminderit!