Në shkrimin e Xha Xhait “Gegë, Toskë dhe Katundarë” midis të tjerash mbështetej ideja se tezat që përpiqen ta përshkruajnë prapambetjen e Veriut të Shqipërisë si rrjedhojë e diskriminimit nga regjimi komunist në favor të Jugut, pra një sundimit të Toskëve mbi Gegët, nuk është gjë tjetër veçse simptomë e një mentaliteti katundar apo frike ndaj modernitetit, duke konkluduar se:
Pavarësisht nga format që merr dhe pozimet që bën para kamerave, katundaria nuk është funksion i gjeografisë, por më tepër një gjendje e mendjes, ose produkt i paaftësisë për të menduar në mënyrë qytetare, ose për të kapërcyer barrierat artificiale që ekzistojnë për shkak të varfërisë, padijes dhe frikës ndaj modernitetit. Teza e hedhur poshtë e lart, që e shpjegon prapambetjen e sotme të Veriut të Shqipërisë me prejardhjen toske të elitave komuniste gjatë viteve 1945-1990 është tezë tipike e këtij të menduari katundar, që ka nisur të dalë tashmë në sipërfaqe të komunikimit publik si ujë i vjetër gjirizesh të bllokuara nga gjithfarë kompleksesh inferioriteti dhe planesh revanshiste të keq-orientuara.
E solla këtë paragraf jo thjesht sepse përbën thelbin e shkrimit të Xha Xhait, por sepse edhe unë besoj se kritika që i bëhet çështjes së trajtimit të Shqipërisë së Veriut dhe Gegëvë nga regjimi komunist i dominuar nga Toskët, ose “teza” siç cilësohet ajo në shkrimin e Xha Xhait, ka në thelb pikërisht kritikën tjetër, të ndërgjejgjshme ose jo, ndaj procesit të modernizimit gjatë këtij regjimi. Ndryshe nga Xha Xhai, mendoj se kjo (teza) është një përqasje legjitime ndaj periudhës së regjimit komunist, ndonëse e formuluar ashtu në mënyrë të pandërgjegjshme mund t’u shërbejë fare mirë planeve “revanshiste të keq-orientuara”, sikurse shprehet në shkrim.
Në këtë kuadër ia vlen të shqyrtohet kontributi i regjimi komunist në modernizimin e Shqipërisë dhe për rrjedhojë edhe të Veriut Gegë. Xha Xhai thotë:
Regjimi totalitar, që në fillim, u përpoq “ta shtrojë” Veriun; çka nënkupton jo vetëm dhunë, luftë klasash dhe përndjekje të elitave anti-komuniste ose jokomuniste, por edhe investime në infrastrukturë: shkolla, rrugë, hapje tokash të reja, plehra kimike, elektrifikim, sharra, dele, vatra kulture, librari, agroteknikë, shëndetësi publike, vaksinime të fëmijëve, konsultore për gratë shtatzëna, ulje të vdekshmërisë foshnjore, bonifikime dhe vepra industriale madhore – hidrocentrale, miniera – të cilat ua shtuan të ardhurat familjeve që jetonin në ato zona.
Duhet thënë se ka një sforcim për ta veçuar karakterin e dhunshëm të regjimit nga përpjekjet e tij për modernizim të shoqërisë shqiptare (pra si të thuash për të dënuar dhunën ndërkohë që përqafon atë që ky regjim ka pasur pozitive: modernizimin e shoqërisë shqiptare) duke bërë kështu të anashkalohet midis të tjerash, pa asnjë lloj kritike për mendimin tim, vetë thelbi i modernizimit si një eksperiment, për rrjedhojë i dhunshëm. Në të vërtet regjimi pa eksperimentin nuk kishte kuptim, sikurse u bë shumë e qartë në vitet 80-të kur eksperimenti ishte diskretituar dhe pasojat e tij ishin tashmë të dukshme për të gjithë.
Nga ana tjetër, duke mos u përmendur “diskriminimi gjuhësor” që i është bërë Veriut nëpërmjet imponimit të standartit, i cili nuk ka se si të shihet i shkëputur prej proçesit të modernizimit , anashkalohet një tjetër dukuri e tij, nga ku mardhëniet e qytetërimit me kulturën kalojnë në plan të dytë, dhe vetë kultura tradicionale instrumentalizohet në emër të synimeve social-politike dhe ideologjike, që do dominojnë mardhëniet me qytetërimin në shekullin e XX, ose e thënë ndryshe me fjalët e historianit dhe kritikut Kenneth Frampton “fitore e qytetërimit universal ndaj kulturës së prirur nga lokalja” (the victory of universal civilization over locally inflected culture). Nuk jam në gjëndje të them se si ka ndikuar ngritja e një kulture lokale, në këtë rast ajo e Jugut të Shqipërisë, në statusin e “qytetërimit universal” në kulturën shqiptare, porse ajo që mund të thuhet me siguri është se një pjesë e jona, për të mos thënë më shumë qytetar, ndiheshin më shumë “universal” se të tjerët.
E megjithatë as kjo nuk është ajo ç’ka shqetëson në problemin e ngritur, ndonëse i legjitimon ata që mëndojnë se ky dominim ka qënë real. Përtej të arsyetuarit nëse ka pasur apo jo diskriminim – i cili sipas të gjitha gjasave ishte thelbi i mënyrës se si funksiononte regjimi duke u shfaqur automatikisht aty ku gjendej terren – problematika zhvendoset në gjetjen e mënyrës se si duhet të trajtohen kulturat lokale në rastin kur pranimi i modernitetit si gjëndje është e vetmja alternativë. Veçanërisht e rëndësishme bëhet kjo çështje kur mendon se vetë kultura shqiptare identifikohet si e tillë vetëm duke qënë se ushqehet nga kultura lokale dhe jo anasjelltas, qoftë edhe në kontekstin e qytetërimit universal, bile edhe në rastin kur përkthehet ne “Men Bookers” apo “Premio Príncipe de Asturias de las Letras”, që në fakt nuk janë gjë tjetër veç përjashtime që vërtetojnë rregullin.
Po ashtu duhet pasur parasysh se ky debat zhvillohet në kushtet kur shoqërisë shqiptare nuk mund t’i imponohesh më, dhe ndërmarrja e një procesi modernizimi është veçse një iluzion në rastin më të mirë, kur nuk përkthehet në nostalgji për periudhat kur kjo shoqëri edhe mund të standartizohej. Në këtë kuadër besoj futen edhe debatet identitare të cilat, për mendimin tim, nuk janë gjë tjetër veçse përpjekje standartizuese, të cilat i kërkojnë shabllonet e modernitetit ose në ideologjitë universale të së kaluarës ose në ato të së tashmes si: lindjes përballë perëndimit; kapitalizmit përballë komunizmit; myslimanizmit përballë krishtërimit; eurocentrizmit; terrorizmit; përplasjes së qytetërimeve. Bile edhe vetë çështja kombëtare shihet e projektuar në superstrukturat e qytetërimit universal, në kuadër të multikulturalizmit, rendit botëror etj., dhe shumë pak ose aspak vëmëndje i kushtohet lokales dhe kohezionit shoqëror të brëndshëm, i cili tërheq vëmëndje vetëm atëherë kur plasaritjet bëhen aq të mëdha, dhe ballafaqimet bëhen aq të dhunshme sa që rrezikojnë edhe vetë superstruktuart (ndërkombëtare apo edhe nacionale), apo kur manipulohen duke u kalkuluar, ashtu sikurse thotë edhe Xha Xhai, për qëllime politike dhe revanshiste. Po ashtu lokalja, edhe kur nuk manipulohet; komercializohet; anatemohet, shihet si pengesë ndaj progresit e cila në rastim më të mirë thjeshtë duhet lënë në harresë.
Atëherë çfarë mund të bëjë kjo shoqëri që t’i qëndrojë diversionit që i bëhët kulturës së saj lokale, të mos bjerë pre e qytetërimit “universal”, kulturës që imponon tregu apo konjukturat politike dhe superstrukturat ekonomike dhe ideologjike në emër të modernitetit, që siç e thashë më lartë duket se mbetet e vetmja alternative që ofron progresi? A mundet të gjykohet lokalja nga pozicioni i universales, duke ia mohuar asaj statusin e qytetërimit vetëm se nuk i përgjigjet modernitetit? Pra a është në gjëndje kultura shqiptare t’i kthejë lokales statusin e qytetarisë, një lloj motori gjeneruees të saj, drejt një rruge e cila ia përshtat modernitetin kësaj kulture dhe jo anasjelltas? Ç’ka përsëri nënkupton njohje të mirë dhe përqasje pa komplekse kundrejt të dyjave, si ndaj kulturës lokale dhe modernitetit, pra një përqasje, që nëse mund të shprehesha kështu, do mund të diskriminonte/kritikonte pa dallim si lokalen ashtu edhe universalen.
Marrdheniet qender-periferi, qytetarizem-katundarizem e globalizim-lokalizim jane marrdhenie komplekse e dinamike qe kane percaktuar pothuaj gjithmone rrjedhen e proceseve me te rendesishme historike e sociale.
Katundare ishin barbaret gjermane kur sulmonin nga hinterlandi Romen e sofistikuar e metropolite ashtu sic ishin katundare dhe kolonet ne Amerike, Australi e gjetke. Sot periferite e dikurshme jane qendra te cilat pas njefare kohe do ti lene vendin qendrave te reja te dala me siguri nga periferite aktuale.
Ky cikel ne dukje i pafund ngritje-reniesh te qendrave e periferive e ka zanafillen per mendimin tim ne faktin qe qendrat standartizojne e optimizohen vazhdimisht per korniza/kushte te caktuara sociale e teknologjike. Pikerisht optimizimi si proces -me shume, me mire, me shpejt- eshte armiku kryesor i diversitetit e rrjedhimisht i agilitetit e aftesise per tu pershtatur. Pra nese per nje aresye apo ndonje tjeter kornizat ndryshojne ndonje komunitet i rastesishem periferik e ka shume me te lehte pershtatjen sesa qendra.
””’Pra a është në gjëndje kultura shqiptare t’i kthejë lokales statusin e qytetarisë, një lloj motori gjeneruees të saj, drejt një rruge e cila ia përshtat modernitetin kësaj kulture dhe jo anasjelltas?””
Periferia shqiptare eshte ende shume e fuqishme, biles do thoja qe eshte ende aq e fuqishme saqe nje pjese e periferise po mbart krijimin e shtetit te Kosoves, pavaresisht se Kosova ska ende takat kulturor e as qe mendoj se ndonje dite do rivalizoje dot shtetin Am’.
Pavaresisht se Tirana po synon milionin, se shume qytete po kapercejne rregullisht 100 mije banoret, perseri qendra nuk ka kapacitetin e duhur mbledhes.
Pike se pari, Tirana kulturalisht nuk po mbledh per te gershetuar, por po refuzon vete periferine e saj, brenda vijes se verdhe.
Europianizimi po vazhdon te jete ceshtje parish e po trasmetohet nga ‘Blloku’ ne blloqe.
Paria refuzon te sherbeje si gershetuese midis kultures shqiptare dhe asaj europiane, por kerkon qe te imponoje poshte emulimin e Europes, ashtu sic ka bere vete ajo (paria e cdo qyteti).
Kemi probleme shume te medha me kete kembengulje dypaleshe, mund te flitet pa frike per nje krisje te pashembullt kulturore, mes parise kulturore dhe popullit, krisje qe gjendet rendom kur je i pushtuar.
Ndersa midis parise politike dhe popullit, ka njefare kohezioni, midis parise kulturore dhe popullit, largesite jane humnerore. Muzika eshte i vetmi perberes kulturor ku majmunezimi i viteve ’90, i la vendit gershetimit ne keto vitet e fundit, por qe gjithsesi eshte proces ne shpergej, ka me shume shemti sesa bukuri.
Paria kulturore ruan me sa mundet edhe largesite me parine politike, cka e ben te veshtire qe nje rryme mendimi te prodhoje nje rryme politike, aq sa kemi ngelur ende ne ndarjen pa ndonje kuptim aktual politik, komuniste-antikomuniste.
Pra qe ti njihet (me shume se ti kthehet) lokales, statusi i qytetarise, duhet ne radhe te pare te afrohet paria kulturore me popullin; muzika tu sherbeje si shembull per kete afrim gjithe perberesve te tjere te kultures.
Afrim do te thote edhe rishikim, do te thote gjetje te ekuilibrave te tjere te pershtatshem midis subkulturave, do te thote edhe mbi te gjitha shtrengim dore me ate qe si i thonin zonjat e vjetra; ky eshte me nder fshatar.
Konfliktin e deshiruar marksist midis popullit dhe parise, proletarit dhe kapitalistit, duket se paria jone kulturore e ka marre si shembull nga ana e kundert, paria te jete ne konflikt me popullin, kjo per te duket se eshte celesi i perparimit.
Mirepo ndersa rivaliteti apo edhe vete perplasja nderfetare a nderkrahinore mund te prodhoje dicka, perplasja mes parise dhe popullit, nuk prodhon asnje gje.
Gjeja e fundit qe i duhet Shqiperise, eshte duke u praktikuar.
E cuditshme sesi ekonomia e tregut i udhezoi vetem muzikes rrugen e duhur.
Rolin e faktorit gjuhësor në prapambetjen e Veriut shqiptar ma përmendën si mangësi të shkrimit tim të mëparshëm; në të vërtetë unë këtë si çështje e kam trajtuar gjerë e gjatë, madje edhe në një libër më vete; dhe nuk mund të pretendosh nga një shkrim në blog që t’i shterrojë çështjet që cek, për vetë natyrën e mediumit.
Megjithatë, unë kam bindjen se edhe çështja e gjuhës, ose e imponimit të standardit toskërishte mbi popullsinë gege, ka përfunduar e shtrembëruar dhe e narrativizuar në një teori komploti, kryesisht ngaqë shumë njerëz nuk e kanë përgatitjen e duhur për të kuptuar si funksionon gjuha në shoqëri.
Këtu dua vetëm të vë në dukje se imponimi i standardit toskërishte mbi hapësirën gege pas Luftës II Botërore nuk ishte veçse efekt anësor i një lëvizjeje të gjërë sociale dhe politike e cila i vendosi elitat toske në pozita sunduese në shtetin shqiptar; lëvizje që kishte nisur që në fund të shek. XIX dhe që pati si pjesë përbërëse, ndër të tjera, edhe vetë komunizmin.
Me fjalë të tjera, kurrsesi nuk mund të mbahet komunizmi si shkak primar i prapambetjes së Veriut shqiptar; sepse komunizmi ishte pasojë e një lëvizjeje sociale e cila kishte filluar prej kohësh; dhe që ishte shenjë e dinamizmit më të madh ekonomik, politik dhe kulturor të Toskërisë; si dhe përqafimit prej elitave toske, pavarësisht prej orientimit të tyre politik, të një modeli ekspansionist të zhvillimit (përkundër modelit konservativ të elitave gege, veçanërisht atyre katolike të bazuara në Veriperëndim, me qendër Shkodrën).
Sa për standardin gjuhësor, ky vërtet u mbështet në toskërishten dhe ishte relativisht më i lehtë për t’u përvetësuar nga popullsitë toske (kjo mund të diskutohet, por jo në këtë kontekst); por standardi ose gjuha zyrtare, si mjet komunikimi, i përket një niveli cilësisht të ndryshëm nga e folmja ose dialekti, dhe është gjithnjë një sistem artificial, i cili duhet mësuar në shkollë. Askush nuk e flet standardin si gjuhë të mëmës.
Dëgjon rëndom të thuhet se gegët, veçanërisht në veriperëndim dhe verilindje (tani sidomos edhe në Kosovë), kanë vështirësi me standardin dhe kjo e ka ndërlikuar edhe më procesin e integrimit të tyre në qytetari dhe veçanërisht i ka bërë dhe i bën të ndihen inferiorë ose qytetarë të dorës së dytë. Mua kjo më duket përgjithësisht e gabuar. Vështirësitë e gegëve për ta përdorur standardin (i cili ekziston dhe riprodhohet kryesisht në trajta të shkruara) janë edhe ato efekt, ose simptomë e një prapambetjeje kulturore, jo shkak i kësaj prapambetjeje.
Kurrë nuk duhet harruar se standardi gjuhësor është gjithnjë artificial, i krijuar nga elitat për qëllime të homogjenizimit (ekonomik, politik, kulturor). Standardin, si rregull, e krijojnë ato elita që kanë edhe pushtetin dhe që janë në ballë të lëvizjes homogjenizuese. Në rastin e Shqipërisë, këtë e kryen toskët.
Goditja që i dha totalitarizmi kulturës gege, veçanërisht katolike, duke ia dekapituar elitat dhe nxjerrë praktikisht jashtë ligji format e komunikimit (variantin letrar veri-perëndimor) ishte goditje e drejtuar ndaj elitave, jo popullsisë në përgjithësi, ose masave përdoruese të gjuhës. Askush nuk i kërkonte malësorit në Veri të përdorte standardin toskërishte kur fliste me të jëmën, ose me brigadierin e kooperativës; por ky standard do t’i duhej malësorit, nëse kërkonte të bëhej pjesë e elitës që drejtonte vendin.
Por argumenti i vështirësisë intrinseke të gegëve për ta përvetësuar standardin më duket i diskutueshëm. Të sjell shembullin e Italisë, një vend ku dialektet janë edhe sot e kësaj dite të gjalla, madje aq larg letrarishtes sa në rrethana të tjera do të konsideroheshin gjuhë të ndryshme. Të krahasoj fatin e dy zonave njëlloj periferike ndaj qendrës (duke marrë për qendër Romën dhe Toskanën): dialekti napolitan dhe dialekti milanez. Kam jetuar vetë në ato anë, dhe e kam konstatuar drejtpërdrejt “vështirësinë” e napolitanëve për të shkruar dhe folur italishten standard; sikurse kam konstatuar lehtësinë e milanezëve, për ta shkruar dhe folur të njëjtën italishte standard. Arsyeja për këtë dallim më është dukur e qartë: zona e Napolit (Campania) është e prapambetur; zona e Milanos (Lombardia) është e zhvilluar; niveli i pjesëmarrjes qytetare është i ndryshëm; vetëdija sociale e elitave po aq e ndryshme; madje separatizmi është më i fortë në një zonë kulturalisht më të integruar si Lombardia, sesa në një zonë të degraduar si Campania, e cila varet fund e krye nga Roma për gjithfarë lëmoshash dhe fondesh, edhe pse Napoli vetë, si qendër kulturore, dhe elitat napolitane, i kanë dhënë Italisë ndoshta po aq sa edhe Milanoja dhe elitat milaneze.
Në këtë kuptim, rezistenca gjuhësore ndaj standardit, si gjuhë të shtetit (ose zyrtare), është simptomë e prapambetjes së përgjithshme, jo shkak i saj (po të ishte shkak, prapambetjen do ta ndeshnim edhe në Lombardi).
Për t’u kthyer tash në Shqipëri, e përsëris se imponimi i standardit toskërishte ndaj hapësirës gege, si dukuri, ishte dëmprurëse për elitat dhe kulturën e tyre; jo për masat. Vetë kultura katolike veriperëndimore, e themeluar mbi variantin letrar veriperëndimor, ishte kulturë në thelb elitare, e cila riprodhohej në pak institucione të brishta, por me traditë shumëshekullore, në zonën e Shkodrës. Prandaj edhe u shemb, prandaj edhe po e ka pothuajse të pamundur të rimëkëmbet sot.
Arsyeja kryesore përse e përmenda gjuhën ka të bëjë më shumë me argumentin tim që e trajton krejt çështjen në kuadër të diskriminimit kulturor, që ndonëse një dukuri e pashmangshme bile e domosdoshme, merr vlera të ndryshme në varësi të pozicionit dhe qëllimit nga kryhet. Në rastin e standartizimit, diskriminimi është i qartë se kryhet në emër të progresit, industrializimit, unifikimit etj. Kurse në të kundërtën, sikur të mendojmë hipotetikisht se progresi, industrializimi, unifikimi nuk janë më qëllimi kryesor, por janë në plan të dytë – dhe vëndin e tyre e zë përshembull koherenca sociale dhe kulturore, mbarëvajtja e të cilave nuk varet patjetër nga progresi, industrializimi, unifikimi, etj. – atëherë vetë standartizimi nuk ka sepse të jetë kusht. Perkundrazi, ato që marrin vlerë janë ruajtja e diferencave gjuhësore, kulturore, sociale dhe mbarëvajtja e grupit. Kurse standartizimi ka vlerë për aq sa proçeset modernizuese ndihmojnë në mbarëvajtjen social-kulturore, por nuk mund të marrin aspak një rol qëndror. Megjithatë, si për ironi, të jesh në gjëndje të barazpeshosh të mirat dhe të këqijat e modernitetit, apo standartizimit, kundrejt të mirave dhe të këqijave të diversitetit kulturor për të siguruar mbarëvajtjen shoqërore, do të duhet të jesh ekspert dhe njohës i mire i të dyjave.
Unë nuk jam gjuhtar dhe në këtë pike i ndjek me interes argumetat pro e kundër standartit që japin ekspertët. Po ashtu për hir të formimit tim të cekët gjuhësor, nuk do arrij të kem kurrë një argument timin që ia vlen të diskutohet. Megjithatë, kam përshtypjen se në situatën e tanishme përpjekjet standartizuese janë bërë thuajse të pamundura, dhe ky kam frikë se është një fakt që duhet pranuar ashtu siç është. Pra diversiteti kulturor dhe gjuhësor të pranohet si diçka e qënësishme, dhe të legjitimohet. Kjo do bënte që të mos shpenzoheshin energji në ruajtjen e diçkaje që nuk mund të ruhet, dhe në të njëjtën kohë do I paraprinte më mirë përpjekjeve diversioniste, ngado që të vinin ato.
“Vetë kultura katolike veriperëndimore, e themeluar mbi variantin letrar veriperëndimor, ishte kulturë në thelb elitare, e cila riprodhohej në pak institucione të brishta, por me traditë shumëshekullore, në zonën e Shkodrës. Prandaj edhe u shemb, prandaj edhe po e ka pothuajse të pamundur të rimëkëmbet sot.”
———————————————-
Duke lexuar keto rrjeshta me lindi nje pyetje:
po kultura jugore, s’paska qene ne thelb elitare, kur dihet se shqiptaret ne mase kane qene analfabete?
Persa i perket shembullit te jugut dhe veriut te Italise per te shtjelluar aftesisne e nje zone per te pervetesuar gjuhen standarte, kam rezerva per ate lloj konkluzioni nese me pare nuk merret paraysh se sa te peraferta jane keto dialekte me gjuhen zyrtare.
Vec te tjerash, jugu i Italise ka dhe nje fytyre tjeter: numri me i madh i te diplomuarve gjendet pikerisht aty, madje ne kohe sh me rekord sesa veriu.
Mendoj se arritja ne nje konkluzion te atille kerkon nje studim sh kompleks (analfabetizmi – dhe ky njihet ne disa lloje, shperndarja e tij ne popullsi, ngjashmerite e dialekteve me gjuhen zyrtare etj).
Prapambetja e thellë e zonave të Veriut në prag të Luftës II Botërore besoj mund të demonstrohet me statistika – të raportit të popullsisë qytetare me popullsinë në përgjithësi, të sasisë së prodhimit industrial dhe bujqësor, të sasisë së të ardhurave për frymë dhe për familje, të sipërfaqes së tokës së punueshme, të numrit të bagëtive e kështu me radhë; por edhe të numrit të shkollave të ciklit të ulët dhe të mesëm për 100,000 banorë, vdekshmërisë foshnjore dhe përqindjes së nxënëseve femra në raport me numrin e përgjithshëm; numri i shtretërve në spitale, i mjekëve dhe i mamive për 100,000 banorë; më në fund, numri i shtypshkronjave; sasia e librave, e gazetave dhe e revistave të shitura; etj.
Këto shifra ekzistojnë dhe nuk lënë shumë vend për diskutime: Veriu i Shqipërisë – me përjashtim të qytetit të Shkodrës nga njëra anë, dhe zonës së Dibrës nga ana tjetër, ka qenë i prapambetur në çdo pikëpamje. Partikularizmi i Veriut, i cili ndeshet rregullisht edhe sot, i ka rrënjët në prapambetjen; meqë në kushtet e shtrëngesës ekonomike dhe të skamjes, njerëzit mësohen me privacionet e vetvetishme të regjimit të mbijetesës dhe e kanë të vështirë të pranojnë diversitetin, i cili gjithnjë i kërcënon, meqë nuk i bëjnë dot ballë normalisht, as e absorbojnë dot.
Në të njëjtin përfundim mund të arrihet edhe po të shihet gjendja në Veri nga pikëpamja e legalitetit, ose shkalla e përhapjes së dukurive të paligjshmërisë (vjedhjet, grabitjet, dhuna ndaj personit); aq më tepër kur, deri në 1939, legaliteti në ato zona duhet kuptuar më tepër si kompromis midis Kanunit dhe ligjit të përpunuar në institucionet shtetërore të Tiranës; por paligjshmëri ka pasur, vende-vende të theksuar.
Tani, regjimi komunist që u vendos në Tiranë pas 1944-ës nuk mund të mos i drejtohej Veriut për ta homogjenizuar; homogjenizimi bëhej në emër të modernizimit, të edukimit të njeriut të ri, dhe të krijimit të një mase punëtorësh dhe fshatarësh të tillë që t’i përgjigjeshin industrializimit të vendit dhe modernizimit të bujqësisë.
Veriu i rezistoi deri-diku këtij homogjenizimi, jo vetëm për arsye politike ose ngaqë nuk e pranonte komunizmin, por edhe sepse modeli social i Veriut ishte i tillë që i reduktonte marrëdhëniet me autoritetin qendror në një minimum. Ndonjëherë edhe vetë hapja e një shkolle me urdhër nga Tirana dhe pajisja e saj me arsimtarë të ardhur nga Jugu do të perceptohej si akt vetvetiu armiqësor ndaj integritetit lokal; armiqësor ose korruptues, sa kohë që të ardhurit, qoftë si qytetarë qoftë në ekipe të dërguara posaçërisht nga qendra, përpiqeshin t’ua ndryshonin mënyrën e jetesës veriorëve, duke u mësuar norma të ashtuquajtura “elementare” të higjienës së ushqimit, ose të trajtimit të mbeturinave, ose të edukimit të fëmijëve.
Këto përpjekje, edhe kur bëheshin me qëllimet më të mira dhe nga njerëz që kishin në mendje mirëqenien e banorëve lokalë, çonin rregullisht në konflikt me autoritetet tradicionale, në përçarje brenda familjeve, konflikte, keqkuptime dhe drama; veçanërisht në kontekstin e një varfërie të madhe ekonomike, kur shumëçka duhej sjellë nga tjetërkund, deri edhe buka e misrit; kushtet gjeografike në disa zona të Veriut ishin të tilla, sa në disa fshatra as kooperativizimi nuk u krye dot, meqë nuk kishte ç’të kooperativizoje, veç vezëve të pulave.
Për mendimin tim, gabimi i pafalshëm, nëmos krimi i regjimit komunist ishte që nuk i lejoi banorët e zonave të Veriut të barteshin gjetiu në masë, drejt një gjeografie më të përshtatshme, më pak të egër, më të hapur ndaj ndërveprimit, shkëmbimeve, kontakteve me shqiptarë të tjerë. Përndryshe modernizimin në një mënyrë ose në një tjetër do ta kishte kryer çdo regjim i centralizuar; komunistët e kryen në mënyrë ideologjike, duke e shoqëruar edhe me dhunë policore ndaj armiqve realë ose të krijuar sipas nevojës; të tjerë do ta kishin kryer, bie fjala, duke i tërhequr banorët e fshatrave drejt qendrave të prodhimit industrial me çmim të lirë, siç ndodh sot në Kinë.
Natyrisht, sot me Ujkun e Zi, mund të sugjerohet një model tjetër, më i butë, i modernizimit, që të ruajë dhe të respektojë lokalen, për ta mbrojtur nga trauma dhe nga agresiviteti sekondar; por në vitet pas Luftës II kjo as që mund të mendohej. Dhe, për t’u kthyer tek kryetema e shkaqeve të prapambetjes së Veriut – unë nuk shoh asnjë farë lokalizmi në përpjekjet modernizuese sado të dhunshme të regjimit; me përjashtim të prejardhjes së modernizuesve vetë nga një zonë gjeografike relativisht e kufizuar (Shqipëria e Jugut).
Nuk duhet harruar edhe që, deri në fund të viteve 1970, Enver Hoxha ende synonte të dilte në krye të revolucionit proletar anembanë botës, si udhëheqës marksist-leninist ndërkombëtar; para se të shkruante për plakat e Gjirokastrës, kishte shkruar vëllime për “imperializmin dhe revolucionin” ose “eurokomunizmin” ose “vetadministrimin jugosllav”; mund ta quash megaloman ose të marrë, por jo lokalist, as tosk të ndërsyer kundër gegëve, sepse një vizion i tillë nuk i përshtatet asfare.
Përkundrazi, lokalizmi ka qenë shpesh tipar i lëvizjeve kulturore të lindura në Veri, duke përfshirë edhe lëvizjen kulturore të katolikëve, e cila ishte gjithnjë kombëtariste, por pa qenë kurrë kombëtare; dhe lokalizmi gjithnjë lidhet, besoj unë, me prapambetjen dhe kompleksin e inferioritetit; prandaj nuk është për t’u habitur që lokalistët e sotëm, nëpërmjet një mekanizmi të projektimit psikologjik, e shohin lokalizmin kudo, duke filluar nga armiqtë e tyre, ose shkaktarët e mjerimit të tyre.