PËRGJEGJËSIA DEMOKRATIKE DHE DEZINFORMIMI

nga Sead Zimeri

Politika, e ndarë nga diskutimi dhe shërbimi publik e kolektiv për të mirën e përbashkët, pushon së qeni politikë e mirëfilltë. Siç ka ndodhur tashmë, politika është bërë një menaxhim teknokratik i çështjeve publike dhe i ka shkëputur gati të gjitha lidhjet me idenë se ajo është më shumë sesa thjesht menaxhim teknokratik i çështjeve sociale.

Pse ndodhi kjo? Pse u nda politika nga ideja e përfaqësimit demokratik të qytetarëve? Ndoshta arsyeja kryesore është se forma neoliberale e menaxhimit dominon plotësisht politikën. Suksesi i jashtëzakonshëm i kapitalizmit e ka bërë politikën, veçanërisht politikën demokratike, të paaftë për të përballuar dhe kundërshtuar politikat neoliberale, që kryesisht i shërbejnë kapitalit dhe elitës ekonomike që zotëron dhe drejton kapitalin.

Politikanët ia kanë dorëzuar plotësisht autonominë e sferës politike manjatëve dhe menaxherëve të kapitalit. Ky dorëzim dhe kjo mungesë e rezistencës parimore nuk ndodhi brenda natës dhe sigurisht që nuk mund të shpjegohet vetëm me lakminë apo pabesinë e politikanëve. Përkundrazi, ajo dëshmon diçka më të thellë dhe më të errët: dorëzimi ka ndodhur sepse të gjithë jemi mahnitur nga suksesi i madh i kapitalizmit; na magjepsi dhe verbëroi aq shumë, saqë nuk mund të shihnim asnjë alternativë tjetër. Ndoshta kjo nuk është aq e pazakontë, sepse ky sistem arriti të prezantohet si “e vetmja lojë në qytet”, të kornizojë çështjet në një mënyrë të tillë që asnjë alternativë nuk është e imagjinueshme, veçanërisht kur të ashtuquajturat alternativa provohen se janë katastrofike si në terma ekonomikë ashtu edhe njerëzorë.

Në këtë artikull nuk dua të sugjeroj që fajin e kanë vetëm politikanët dhe të kursejmë veten nga çdo përgjegjësi që kemi. Megjithatë, janë politikanët ata që zgjidhen nga ne për të përfaqësuar interesat tona. Dështimi i tyre do të thotë se interesat dhe të drejtat tona nuk përfaqësohen në mënyrë të drejtë dhe ndoshta vihen në rrezik, pasi ka pasur shumë raste kur qeveritë nuk i bënë përgjegjës ose nuk mund t’i bënin të tillë kapitalistët spekulativë për lojërat e tyre të papërgjegjshme me paratë dhe të ardhmen tonë. Kjo ka ndodhur disa herë, por ndoshta kriza financiare e vitit 2008 është shembulli më i spikatur i një dështimi të tillë spektakolar.

Një sistem që arrin të paraqitet si pa alternativë, e bën këtë jo sepse është i tillë, por sepse ka arritur të bëhet paradigmë dominuese epistemike, politike, ekonomike dhe kulturore. Mirëpo, sipas logjikës së modernitetit, asgjë nuk është e domosdoshme në vetvete. Siç ka argumentuar në mënyrë bindëse sociologu gjerman Andreas Reckwitz (2021, 2023), momenti radikal i rastisjes (contingency) është karakteristikë vetëm për modernitetin: “Kjo është tipike për logjikën e modernitetit, sipas së cilës çdo mbyllje e rastisjes i përgjigjet një hapje kritike të rastisjes” dhe “impulsi i vazhdueshëm për të rishikuar status quo-në është një veçori e modernitetit: Gjërat nuk duhet të vazhdojnë siç kanë qenë; ka kufizime të dyshimta, padrejtësi dhe tendenca drejt tjetërsimit, që duhet të eliminohen” (Reckwitz 2021, 196, 198). Sipas logjikës së modernitetit, asgjë që ekziston nuk përmban arsyen për ekzistencën e vet në vetvete, sepse është disi e domosdoshme. Përkundrazi, ajo ekziston për shkak të plejadës së faktorëve që shpesh janë jashtë kontrollit të saj dhe kjo hapje radikale është gjithashtu ajo që e bën të mundur rezistencën kundër dominimit të saj hegjemonist. Në çarjet e kësaj rastësie, ne mund të theksojmë dhe të ushtrojmë autonominë tonë si individë dhe fuqinë tonë kolektive si qytetarë.

Megjithatë, duhet të jemi në gjendje të tregojmë kontradiktat e brendshme të vetë sistemit, të jemi në gjendje të çlirojmë veten nga kapja ideologjike e tij dhe të mbështesim një alternativë që ka një element relativ të suksesit. Demokracia është i vetmi sistem politik me atë histori dhe i vetmi që kërkon një sferë autonome për politikën, ku mund të merren vendime politike të pavarura. Me fjalë të tjera, demokracia është i vetmi sistem politik që trupëzon logjikën e modernitetit në vetvete, duke lejuar që hapja radikale e kontingjencës (rastësisë) të zhvillohet në domenin e saj dhe kështu të refuzojë mbylljen e sistemit. Megjithatë, demokracia është zbrazur nga gjithë përmbajtja substanciale për t’u bërë thjesht një formalitet procedural. Demokracia është, pra, nën sulm nga të gjitha anët, duke e konsideruar atë si kështjellën e fundit të rezistencës. Është e ditur që demokracia ka qenë nën sulm nga sisteme të ndryshme politike dhe ekonomike, duke përfshirë komunizmin dhe fashizmin. Megjithatë, tani shohim një zhvillim të ri që kërcënon demokracinë nga brenda.

E përmenda tashmë se në dominimin politik të neoliberalizmit menduam se nuk kishte alternativë. Megjithatë, sapo plasaritjet dhe kontradiktat e sistemit u bënë të dukshme për të gjithë, edhe sulmet neoliberale u bënë më të sofistikuara. Dhe shohim se të gjitha demokracitë luftojnë për t’i shmangur këto sulme, por me sukses gjithnjë e më të vogël. Në shumë vende, demokracitë janë shndërruar në autokraci dhe në të tjera ato mbeten guaska boshe.

Pyetja që duhet ta kemi parasysh është se, meqenëse i kemi parë shumë nga problemet e këtij sistemi ekonomik, gërryerjen e rrjetave tona të sigurisë, thellimin e pabarazive, kufizimin e të drejtave tona, veçanërisht të drejtën e fjalës së lirë dhe krizën ekologjike që kërcënon ekzistencën tonë, atëherë më e pakta që mund të presim nga politikanët demokratë është që ata të fillojnë t’i kundërshtojnë politikat neoliberale. Kapitalizmi neoliberal i ka shfaqur të gjitha anët e tij të errëta, e megjithatë, politikanët bëjnë sikur ende nuk ka alternativë.

Kërcënimet ndaj demokracisë

Demokracia është e kërcënuar kudo, nga partitë populiste të krahut të djathtë, që u ngritën si reagim kundër globalizimit dhe sistemeve meritokratike, deri te vetë politikanët demokratë. Kjo e fundit është me të vërtetë alarmuese për demokracinë dhe liritë tona. Partitë populiste mobilizuan qytetarët me një ndjenjë cenimi moral që u ishte shkaktuar nga politikanët korporativë dhe sistemi ekonomik që i vuri në dizavantazh. Populizmi, megjithatë, për aq sa është reaksionar, duket se u jep qytetarëve të pafavorizuar një ndjenjë përkatësie, dinjiteti dhe vlere. Megjithatë, ky mobilizim kërcënon demokracinë, sepse i ndan njerëzit në armiq dhe miq me të cilët mund të flasim dhe të bashkëpunojmë me ata me të cilët duhet të luftojmë dhe të dominojmë.

Por kërcënimi më i madh ndaj demokracisë vjen nga politikanët demokratë që kanë përqafuar pa rezerva kapitalizmin neoliberal, i cili minon vetë konturet e legjitimitetit demokratik. Vendimet e rëndësishme merren pas dyerve të mbyllura nga njerëz të pazgjedhur, që kanë pushtet të jashtëzakonshëm mbi politikanët. Në këtë kuptim, përfaqësuesit tanë nuk janë përgjegjës dhe llogaridhënës ndaj nesh, por ndaj donatorëve të tyre të pasur. Ne i zgjedhim ata vetëm për të zbuluar se ata janë më pak të lirë se votuesit që i sollën në pushtet. Prandaj, demokracia është dobësuar ndjeshëm dhe qytetarët efektivisht kanë pak kontroll mbi përfaqësuesit e tyre. Kjo është veçanërisht e dukshme sot në dallimet politike midis partive të djathta dhe të majta. E djathta dhe e majta janë, sigurisht, terma spektri, por nën kapitalizmin korporatist ato praktikisht janë bërë të padallueshme. Kjo dëshmon për suksesin e kapitalizmit korporativ, i cili po përdor partitë politike dhe politikanët thjesht si paterica për dominimin e tij.

Pra, kjo është bota në të cilën jetojmë, një botë ku gjithnjë e më shumë të drejtat tona demokratike po shtypen dhe, në disa raste, kërcënohen me zhdukje të plotë. Duke marrë parasysh këtë, çështja e demokracisë është çështja më urgjente politike e kohës sonë, sepse vetëm në demokraci jemi bashkautorë të sistemit politik, ku askush brenda atij rendi normativ nuk mund të jetë subjekt i veprimeve ose normave që nuk mund t’i justifikohen atij si një autoritet i pavarur dhe i barabartë justifikues. Që ky rend normativ që e bën secilin prej nesh bashkautorë të sistemit të lulëzojë, ai duhet të sigurojë disa të drejta të nevojshme për rendin e tillë demokratik. Shteti i së drejtës është një kusht i tillë, por e drejta e lirisë së shprehjes është themelore për demokracinë. Asnjë demokraci nuk mund të mbijetojë nëse kjo e drejtë kufizohet ose shtypet.

Pavarësisht nga demokracia, liria e fjalës është gjithashtu një e drejtë njerëzore, shkelja e së cilës është shkelje e të drejtave të njeriut. Mënyra më e sigurt për të përcaktuar nëse një sistem politik respekton të drejtat e njeriut, është të shihet nëse respekton lirinë e fjalës. Mënyra më e sigurt për të zbuluar nëse liria e fjalës respektohet, qëndron te media e lirë, që ka të bëjë me pavarësinë e shtypit nga kontrolli i shtetit dhe organizatave të fuqishme joshtetërore. A është shtypi i lirë të na japë lajmet e pafiltruara nga censura e qeverisë, apo janë bërë zëdhënës të politikave të qeverisë? Mjerisht, shohim prova kudo në botën demokratike që media nuk është më e lirë, por duket se papagallëzon propagandën e qeverisë. Kjo tregon që demokracia nuk po ecën mirë në shoqëritë tona demokratike. Rrjedhimisht, të drejtat tona njerëzore janë në rrezik.

Në këtë kontekst, fjalimi i Presidentes së Komisionit Evropian, Ursula von der Leyen, ishte jashtëzakonisht shqetësues. Ajo bëri fjalë, si pjesë e fushatës së rizgjedhjes së saj, për “pre-bunking” në vend të “debunking” të dezinformatave. Pre-bunking është një formë e kundërshtimit, diskreditimit parandalues të dezinformimit. Për të ndërtuar imunitetin shoqëror, parandalimi është shumë më i suksesshëm sesa diskreditimi, tha ajo. “Pre-bunking” është në thelb e kundërta e debunking. Me pak fjalë, parandalimi është më i preferueshëm se kurimi. Të mendosh për manipulimin e informacionit si një virus, në vend që ta trajtosh si një infeksion sapo të ketë zënë vend, kjo është debunking. Është shumë më mirë të bëhet vaksinimi, në mënyrë që trupi të inokulohet. Pre-bunkig është e njëjta qasje, sepse dezinformimi mbështetet te njerëzit që e përhapin tek të tjerët. Është e rëndësishme që njerëzit të dinë çfarë është informacioni keqdashës dhe teknikat që ndodhen pas tij.

Këto tautologji na japin një perlë urtësie të thellë, por që duhet shmangur me çdo kusht. Problemi nuk është “udhërrëzimi” se të vaksinohesh është më mirë sesa të përballesh me një sëmundje potencialisht vdekjeprurëse. Metafora është problematike dhe jashtë kontekstit. Metafora është thellësisht fashiste, ngaqë e krahason shoqërinë me trupin e njeriut dhe mënyra më e mirë për ta parandaluar nga të sëmurit e tij, është ta inokulosh atë nga dezinformatat dhe lajmet e rreme. Pyetja është, si ta bëjmë këtë? Si mund ta arrijë këtë një qeveri? Nuk ka rrugë tjetër veçse nëpërmjet censurës, pra shtypjes së fjalës, ideve dhe informacioneve nga qeveritë ose grupeve private të presionit.

Të parandalosh informacionet, qofshin të vërteta apo të rreme, me arsyetimin se janë një virus që sulmon një trup të shëndetshëm shoqëror, është një fantazi fashiste që ngre një formë të Volk homogjen dhe korporativ, që dëmtohet nga ekspozimi ndaj dezinformatave. Shoqëria, megjithatë, nuk është trup homogjen dhe dezinformimi nuk është virus (Anderson, 2021). Pasi përfshin elemente fashistë, kjo paraqet një rrezik të madh për demokracinë, që mbështetet në pluralizëm, mosmarrëveshje, konflikte interesi, çekuilibra pushteti dhe kontradikta që e bëjnë një shoqëri demokratike. Gjuha e viruseve, e homogjeniteteve, nuk ka vend në përshkrimin e një shoqërie, sepse shoqëria nuk është trup i asnjë lloji. Pra, është ironike që liberalizmi dhe demokracia mund të minohen nga brenda nga ata që supozohet ta mbrojnë atë nga jashtë.

Demokracia ndërtohet mbi një parim të thellë, që nderon lirinë radikale të individit. Individi është autonom dhe sovran, me autoritet moral mbi vetveten. Ky parim moral përfundimisht i jep personit, si qytetar demokrat, të drejtën e barabartë të bashkautorojë politikat që e rregullojnë jetën e saj në shoqëri. Kjo do të thotë se disa të drejta themelore përbëjnë bazën e një shoqërie demokratike. Liria e fjalës është ndoshta e drejta më themelore e njeriut e çdo sistemi demokratik, që e dallon një regjim të bazuar në të drejtat e njeriut nga çdo regjim që nuk bazohet në këto të drejta. Nëse kushti i parë për ekzistencën si njeri është jeta, atëherë liria e fjalës është kushti i parë për ekzistencën si qytetar. Nëse të drejtat e njeriut do të kenë ndonjë kuptim të dallueshëm nga menaxhimi i thjeshtë i të mirave njerëzore, atëherë fjala e lirë brenda një sfere publike të sigurt dhe të qëndrueshme siguron një kusht të domosdoshëm paraprak për ekzistencën e të drejtave të njeriut (Heinze, 2022).

Në vend që të kërkojmë, në përputhje me frymën demokratike, që të gjejmë zgjidhje për problemet që i konsiderojmë serioze në mënyrë kolektive, Von der Leyen sugjeron të hiqet kjo bisedë nga sfera e diskutimit demokratik. Ky është një nga kërcënimet më të rënda për demokracinë, sepse pyetja se çfarë është informacion i saktë dhe çfarë është dezinformacion është e pamundur të përcaktohet para një hetimi të plotë. Megjithatë, e vetmja mënyrë për të ndërmarrë një hetim të tillë është të lejohet lëvizja e lirë e informacionit dhe e dezinformacionit dhe të përforcohet pavarësia e medieve, për të zbuluar çfarë është e vërtetë dhe çfarë është e rreme. Kështu, ne sigurojmë një debat qytetar demokratik dhe llogaridhënie për qeveritë.

Në njëfarë kuptimi, paqartësia e informacionit, duke mos e ditur nëse informacioni është i vërtetë ose i rremë, i bërë me qëllim për të keqinformuar dhe mashtruar apo pa qëllim, është vendimtar për mirëmbajtjen e demokracisë. Ka një vend për lajme të rreme dhe besime të rreme në shoqërinë demokratike, sepse ne nuk do ta njihnim të vërtetën, lajmet e sakta ose bindjet e vërteta pa to. Por më shumë se kaq, pa kontributin e tyre, çfarë do të bëhej me demokracinë? Dëshira për të lejuar vetëm të vërtetën dhe për të ndaluar opinionin është një dëshirë fashiste për të kontrolluar plotësisht qytetarët. Meqenëse e vërteta nuk është gjithmonë e lehtë të zbulohet ose njihet, ajo që do të kalojë si e vërtetë do të jenë interesat dhe politikat e pushtetit dominues.

Në vend që të kërkojmë kura parandaluese që do të na shfuqizojnë lirinë, ne duhet të kërkojmë një shtyp të lirë dhe të pavarur për të bërë qeverinë të ndihet përgjegjëse dhe për të informuar qytetarët. Kërcënimi i vërtetë për shoqërinë dhe demokracinë vjen nga një media që ka humbur pavarësinë e saj dhe ka frikë të raportojë të vërtetën. Ne kemi prova të shumta empirike që tregojnë se si mediat kryesore, të kontrolluara nga qeveria dhe korporatat, nuk po i raportojnë ngjarjet ashtu siç janë, por siç tregohen nga pronarët e tyre të mëdhenj. Pra, ideja që ne duhet të parandalojmë publikimin e dezinformatave dhe të lajmeve të rreme është, përveçse të qenët një mbeturinë totalitare, është gjithashtu krejtësisht qesharake.

Le të supozojmë se keqinformimi është një problem real, gjë që nuk është (Altay, 2023), pasi thjesht nuk ka asnjë provë të besueshme shkencore që tregon se lajmet e rreme kanë ndonjë ndikim tek njerëzit që e konsumojnë atë. Në atë rast, mënyra e vetme për të parandaluar përhapjen e lajmeve të rreme është diskreditimi i tyre përmes mediave të pavarura dhe diskutimit të hapur publik. Si çdo informacion tjetër, edhe keqinformimi është i diskreditueshëm përmes procedurave normale të verifikimit dhe falsifikimit, kur ia vlen. Ka prova të shumta që tregojnë se ndikimi i tyre është krejtësisht minimal (Altay, 2023), dhe nuk ka asnjë provë që sugjeron se meriton vëmendjen që ka marrë nga autoritetet politike dhe mediat e saj.

Pra, në vend që të na paraqesin sugjerime totalitare që kufizojnë ose tkurrin lirinë tonë për të folur lirisht, BE-ja dhe Presidenti i saj duhet të gjejnë mënyra për ta bërë shtypin vërtet të lirë. Në vend që të përhapin panik moral (Carlson, 2020) rreth hipotezave të padokumentuara dhe të diskredituara shkencërisht, u takon politikanëve të ruajnë demokracinë, duke treguar me gisht rolin dhe përfshirjen e tyre në përhapjen e dezinformatave ngaqë këto janë të dokumentuara mirë (Broockman & Kalla, 2022).

Referenca
Andreas Reckwitz (2021). The End of Illusions: Politics, Economy and Culture in Late Modernity. Polity Press.
Andreas Reckwitz and Hartmut Rosa (2023). Late Modernity in Crisis. Why We Need a Theory of Society. Polity Press.
C W Anderson (2021). Fake News is Not a Virus: On Platforms and Their Effects. Communication Theory, Vol. 31. 1, 42-61.
Eric Heinze (2022), The Most Human Right. MIT Press.
Matt Carlson (2020). Fake news as an informational moral panic: the symbolic deviancy of social media during the 2016 US presidential election. Communication & Society, 23:3, 374-388.
Sacha Altay, Anne-Sophie Hacquin and Hugo Mercier (2022). Why do so few people share fake news? It hurts their reputation. New Media & Society, Vol. 24 (6), 1303-1324.
Sacha Altay, Manon Berriche, and Alberto Acerbi (2023). Misinformation on Misinformation: Conceptual and Methodological Challenges. Social Media + Society, 1-13.