nga Rei Bala

Të jesh njeri është një mundësi, ndërkohë të qenurit njeri mes njerëzve një makth. De Sade^[1] shprehej se “Vetmia është fuqi”, ndërkohë Sartri^[2] deklaronte “L’enfer, c’est les autres“^[3]. Mund të nxirret mjaft nga dy citate të ndryshme; është e qartë se konteksti i tyre nuk është i njëjtë. Sidoqoftë në thelb duket sikur ato kërkojnë të shprehin të njëjtën ide. Si për de Saden, ashtu edhe për Sartrin, ferri apo impotenca lind në ekzistencën e Tjetrit. Megjithatë asnjë prej tyre nuk arrin në këtë përfundim, me premisën se janë më pak djallëzorë se të tjerët – “Do desha djalli të ma merrte shpirtin, po të mos isha vetë unë djalli“^[4]. Përkundrazi, Tjetri është ferri, në përjetimin e Vetes.

Por ç’janë Vetja e Tjetri? Përpos meje, teje e të tjerave, shprehje. Ato nuk janë të pakuptimta, për sa kohë na shprehin diçka. Në fjalë të tjera, Unë e Çdo gjë Tjetër, e njëkohësisht çdo gjë ç’ka ne nënkuptojmë^[5], përbëjmë me gjasa objektet e vetëm në gjithë kozmosin, e njëkohësisht vetë natyrën e tij. Por një ndarje e tillë nuk shpreh kurrë pavarësi. Jo vetëm Vetja e Tjetri janë të ndërlidhura, por njëkohësisht duke ekzistuar në esencë si totalitet i reduktuar në objekte, ato fabrikojnë vetë parimin e tretë Njutonian; atë të konfliktit mes forcave.

Unë nuk jam fizikant – po të isha, shumëkush do të fliste me gjasa më me superlativa për mua, por kjo është një temë për tjetër herë. Megjithatë jam një njeri në dualizëm; Vete, nën trysninë e vazhdueshme të bashkëjetesës me Tjetrën. Ekzistenca ime është një konflikt, i cili më tepër se intim ndihet tejet metafizik – e sidoqoftë, cila filozofi nuk është në thelb intime? Është ndoshta vetë kjo logjikë kauzale (e përkundërt?) thelbi i nevojës sime, si Vete, për tu shprehur ndaj të Tjerëve. Çdokush ka diçka për të thënë në fund të fundit, megjithëse kjo e drejtë rëndon më tepër si domosdoshmëri. Dhe sikur konflikti i vazhdueshëm i këtyre dy forcave të mos mjaftonte, në një mënyrë thuajse komike – por disi edhe të trishtë -, detyra civike për kuptim shton edhe më tepër mbi barrën e të jetuarit. Dihet ama se sa e lehtë është të mirëkuptohesh me të tjerët. Përtej individualizmit dhe rehatisë së vetes, qofshim pjesë e një bisede me interes, apo një takimi që s’duhet menderosur, paniku i të keqkuptuarit është aty. “Të qenurit në dialog është një nga pretendimet më të mëdha të kohës sonë” shprehej Lacan^[6], dhe me të drejtë, të kuptosh Tjetrin (e pamundur!) do të thotë të tejkalosh Veten. Si të ishte teatër, qesharakësi tragjike, gjendja njerëzore jetësohet jo thjesht mbi horizontalitetin skenik të saj, por ndër të tjerave në “shprehjet e aktorëve”.

Të qëndrojmë edhe ca tek shprehja artistike, meqë padrejtësisht shprehitë e tjera reduktohen jo rrallë në rëndomësi. Në fund të fundit reduktimi është një karakteristikë praktike e njerëzve. Artisti, megjithatë, si çdokush tjetër nuk është kurrë tërësisht praktik^[7]. Ai është pjesë e një dualizmi; një domosdoshmërie e një mundi. Artisti është një mundësi shprehjeje e si i tillë është i dënuar të mos rikrijojë, por vetëm të krijojë, të nxjerrë nga përbrenda atë ç’ka dëshiron të shpalosi. Por kjo nuk është kurrësesi një detyrë e lehtë. Të shprehesh e të kuptohesh është një kërkim i pafund. “Etika e artistit nuk di veçse një imperativë: të vazhdojë”^[8], thotë Badiou. Me gjasa nuk ka ndonjë detyrë më të nevojshme se sa dedikimi total ndaj shprehisë së pastër të vetes, e ky dedikim në kushtet e brendaburgosjes në mëvetësinë tonë, kundrejt një tejkalimi transhendent, nuk shoqërohet pa robërim. Kjo cliché romantike lidhet pikërisht me ato jetë të gjunjëzuara, të cilat kërkojnë veçse të krijojnë, jo vetëm si akt, por mbi të gjitha si detyrë finalizuese të shprehjes së tyre. Ka një arsye përse nëpër tregime artistët e robëruar përfundojnë të vdekur, herë edhe tragjikisht, pa e patur shancin të dinë nëse vërtetë kanë thënë diçka me artin e tyre apo jo. Balzac^[9] e shfaq këtë tek “Kryevepra e panjohur”. Njëkohësisht jetët e qindra poetëve, piktorëve a shkrimtarëve të burgosur në egon e tyre, por të sfilitur nga nevoja për kuptim, e përmbushin mirëfilli tablonë e “artistit të robëruar”. Por, për dreq, egoja nuk i takon vetëm artistit; ajo është pjesë e gjithkujt. Përpara se artisti të jetë rob i artit të tij, ai është rob i gjendjes së tij njerëzore.

Njeriu është një akt krijues. Për të ekzistuar, atij i duhet të krijojë nëpërmjet të shprehurit harmoninë e tij me të tjerët. Ama këtu ai has një kundërforcë. Nga kushtet e tij natyrore, njeriu është i burgosur brenda vetes. Ai përjeton mëvetësinë e tij, ndërkohë që kundrejt një vullneti tijin ai flaket të jetojë me Tjetrën. Ideja e lashtë se njeriu është një kafshë kurioze dhe se përmes kuriozitetit të tij ai kupton botën, më tepër se një gadishmëri, shpreh vetë domosdoshmërinë mekanike të të bashkëmbijetuarit me Tjetrën. E në qoftë se kjo është e vërtetë, e po ashtu se çdo objekt gëzon mëvetësi, por njëkohësisht tjetërsi, barazia mardhëniore është inekzistente; ç’ka ekziston është vetëm varësia.

Një artist, siç edhe më sipër është përmendur, nuk e rikrijon veten^[10], – edhe nëse do të mundej, do të ishte i pakuptueshëm, e për shoqërinë kjo s’është veçse herezi. “Rregulli më i madh i një artisti për të komunikuar më mirë është gjysmëharresa e vetvetes” shprehej Camus^[11]. Në të kundërt një jetë në heshtje e asketizëm ngelet alternativa e vetme më e mirë. Me gjasa një artist i mirë është një, që zgjedh heshtjen në vetmi përpara sajimeve e mveshjeve të kota me një simbolikë familjare^[12], meqë duke sendërtuar brendësinë e vet në objekte a shprehje të tjera, ai sakrifikon deformimin total të vetes. Në përpjekjen e tij për të realizuar, artisti detyrohet të jetë simbolist. Këtu nuk bëhet fjalë për sensin letrar të ligjërimit, më tepër se për atë shenjues. Në art, ku simbolizmin e konsiderojmë pa ndonjë arsye më të kulluar, kjo kuptohet edhe më mirë. Baudelaire^[13] e kthen poetin në shpend^[14], e ndërkohë Borges^[15] shpreh të gjithë tranzicionin nga materializmi në idealizëm nëpërmjet pasqyrës, maskës e thikës^[16]. Sigurisht ata janë vetëm dy individë, të shpjerë masivisht pas idesë së shembullit “simbolist”, ashtu siç janë Naimi^[17], Chagall^[18], Dalí^[19] apo të tjerë, e kjo sërish nuk e rezervon simbolizmin si prerogativë të artit; një abstragim, që kërkon tejçim, është domosdoshmërisht një metaforë. E për këtë arsye çdo formë e shprehjes lipset të shkojë drejt simbolizmit, jo sepse simbolizmi është qëllimi i shprehjes, por, përkundrazi sepse ai është mjet i tiji^[20].

Nuk ka vërtet një limit për t’u shprehur simbolikisht, përkundrazi pranëvendosja e elementëve të një vepre përbën mirëfilli vertikalitetin e stilit. Megjithatë përmbushja totale e egos arrihet nëpërmjet shprehjes së qartë të realizmit, idealit të vetes^[21]. Ama duke jetuar në shoqëri, duke jetuar përmes saj, mes tensionit dhe elasticitetit konstant, shprehja realiste bëhet një akt i pamundur. Kështu fenomenet e egos janë të paafta të inteferojnë me individualitetin e Tjetrit, përveçse në atë mes të ngritur mbi bazën e prakticititetit, që s’është më shumë se një sistem simbolik citimesh. Si i tillë, arti i të shprehurit nuk mund të jetë kurrësesi realist, por vetëm pjesë e një ideje mbi realizmin.

Por nga momenti që dikush shprehet, e mbi të gjitha nëpërmjet simbolizmit, akti i tij nuk i takon më vetes. Shprehja fiton individualitetin dhe psikologjinë e vet, që tejkalon më pas edhe vet psikologjinë e krijuesit të saj. Patjetër që artisti-shprehës lë një pjesë të vetes në veprën e tij, por me kalimin e kohës kjo vepër objektivizohet e fiton metafizkën e vet. E në ka një rregull, të cilit çdo objekt i bindet, është ai i transformimit subjektiv. Edhe në formën më të pastër të ligjërimit, atë të tekstualitetit, elementët e fjalëpërfjalshmërisë transformohen nga subjektiviteti për hir të komizmit të bartur. Si pasojë, tekstualiteti i një humori lakonik simbolizon sërish diçka, meqë komiciteti nuk mund të jetë jashtë asaj, që nuk është tipike njerëzore^[22]. Logjika mbetet po e njëjta; shprehësi dhe shprehja e tij bashkëveprojnë vetëm në kazualitetin e tyre, por nuk përkojnë kurrë tërësisht me njëri-tjetrin. Ashtu si Tjetra, vetë shprehja ime ngadalë tëhuajsohet nga unë.

Siç edhe më sipër thashë, një shprehje e lënë e lirë merr trajtën e saj individuale. Si objekt nuk i takon më vetëm shprehësit të saj origjinal. Ajo, ashtu si një trup organik, vjen në jetë, rritet, piqet e formëson e paraprin vazhdimisht strukturat e meta-strukturat e rradhës së vetes dhe tjetrit. Vandalizmi, për shembull, është tipiku i individualitetit që shprehja fiton. Më kujtohen në atë fëmijëri të pluhurosur timen ecejaket përgjatë gjarpërimeve të ca lagjeve urbanofobike, ku nëpër muret e palyera të ndonjë parafabrikati sakat shihje emblema apo parrulla të kësaj apo asaj partie; gjithmonë të shkujdesura në sprucim e ortografi, por të paktën me ngjyrat e tyre përkatëse. Megjithatë, për një fëmijë, simbole të tilla nuk përbëjnë si kureshtje^[23] e as shqetësim, të paktën jo primar. Më kujtohet, ama, që isha kurioz për origjinën e tyre. Nuk kishin mbirë vetiu, pavarësisht se dukeshin si të ishin karakteristike të arkitekturës së varfër në ato cepa të qytetit. “Ata, xhaxhat” më përgjigjej im gjysh, kur pyesja pavend se kush zhgarraviste mureve – ç’ka më vonë, kur nisa edhe vetë ta bëja, kuptova se qe veç një mënyrë për të hequr qafe bezdisjen, që fëmijët sjellin me pyetje pafund. E megjithatë, nuk vlen të konsideroj përgjigjen si të gabuar. Dikush zhgarraviste mureve e diçka donte të thonte, dhe kaq mund të thuhet me siguri.

Vandalizmi është zgjedhja shprehëse e krijuesit pa identitet. Krijuesi nuk e shfaq veten, por vetëm simbolikën e shprehjes së tij. Megjithatë vepra e tij nuk është pa identitet. Ajo merr trajtën e saj, dhe si objekt i bindet rregullit të vëzhgimit, gjykimit, e subjektivizimit nga të tjerët. Krijimi vandal nuk i përket më krijuesit të saj, por e tejkalon atë. Diçka e tillë ndodh edhe me vepra, ku artisti është i njohur. La Gioconda është një nga pikturat më të njohura të frymës së rilindjes së shekullit të 16, e sërish piktura, duke formuar personalitetin e vet, nuk shpreh da Vinci-n^[24], por vetëm një pjesëz të tij. Prezenca e autorit është aty si kazualitet në të dyja veprat, vetëm se tek njëra ai qendron i fshehur, e ndërsa tek tjetra në dritë. Sidoqoftë kjo nuk i jep aspak më tepër përparësi njërit se tjetrit. Të dy ata tashmë e kanë humbur çdo forcë tyren për të mënjanuar tjetërsimin e shprehjes, e nëse kjo logjikë dëshmon një të vërtetë, e njëkohësisht se diçka e tillë ndodh në çdo ligjërim simbolizues, objektivizimi i ligjërimit, transformimi i tij nga shprehje e brendshme e vetes në tjetërsi është i pashmangshëm.

Rrjedhimisht karakteristika e përbashkët e përditshmërisë sonë është keqkuptimi. Në kafene, në zyrë, kur je në kryqëzim, në takim, në shtrat, kudo ka vend për pak keqkuptim. Ky skenar është më se i njohur e absurditeti i tij lind nga e njëjta gjuhë, e cila thotë gjithmonë diçka ndryshe. Disfatat tona më të mëdha, por njëkohësisht edhe më banalet, shpesh vijnë nga kjo mangësi në gjenialitet për të rrokur sikur vetëm një pjesëz të së gjithës, – por duhet pranuar se kjo vetëm sa e bën tablonë tonë edhe më humane. Ama cila mund të jetë vërtetë natyra e keqkuptimit? Përditshmëria. I destinuar të vazhdojë,  të qenurit i keqkuptuar mbetet përjetësisht dënimi ynë.

Bakunini shprehej se “Është në natyrën e çdo argumentimi metafizik dhe teologjik shpjegimi i një absurditet nëpërmjet një tjetri.” Me gjasa, ai ka të drejtë. I gjithë vrulli i mendjes njerëzore synon drejt përmbushjes së çdo mungese nëpërmjet disa ideve të shpikura mbi universalizmin dhe absoluten, e kurrë nëpërmjet tyre^[25]. Por një devizë pas devize përgjithëson e redukton totalitetin e mundësive në cektësi të momentit, ç’ka në vend se të kontribuojë në zbardhjen e një të vërtetete, veçse e mjegullon atë. Gjuha, me të cilën shprehemi, realisht mbart limitet e saj. Megjithatë limitet nuk e shpjegojnë paqartësine semiotike në dialektikën e Vetes dhe Tjetrit. Të thuash se mënyrat tona përbëjnë problemin dhe të adresosh se çdo gjë mund të reduktohet në gjuhë, do të thotë të anashkalosh limitet individuale të qenies sonë. Në fund të fundit, gjendja jonë ka një histori të kalbur, plot kriza e me triumfe të pakta. Por çfarë është më e drejtë të bësh? Të heshtësh? Jo, në këtë botë heshtja është privilegji i vetëm i prehjes. Nuk mund të heshtësh; si i gjallë, heshtja sërish thotë.

Shprehja është një ekzaltim, i mohuar nga tjetërsia e saj. Por ajo nuk mund të arrihet pa shpresuar. Kushdo nga ne më tepër se sa kërkon, shpreson të kuptohet nga të tjerët, e në përpjekjen tonë për të thënë diçka, ne nuk bëjmë vetëm “art” simbolik, por thuajse alkimi. Kështu fataliteti i limiteve nuk mund të lidhet thjesht me gjuhën, apo me një turmë moskuptuese, e cila duket se ekziston vetëm për të gjykuar e vendosur padrejtësisht për ne. Gjykime të tilla dështojnë në adresimin real të së gjithë problematikës, kjo sepse një komunikim në vetmi, nuk synon tejçim, e ndaj përfundon duke qenë egoist dhe mohues^[26]. Përkundrazi, në duam të kuptojmë limitet tona, këtë mund ta bëjmë vetëm në prani të   tensioneve dhe përballjeve mes Vetes dhe Tjetrit. Një jetë në përplotësim konstant me dhe prej tjetrës, me gjasa kjo është ende sfida më e madhe e të qenit i mëvetësishëm, sfidë, barra e së cilës ndoshta një ditë do të paguhet me finalizimin solemn të një bote utopike pa keqkuptime, ku Vetja dhe Tjetri do të jenë një dhe të vetme. Por duket se ajo ditë është e largët, meqë në çdo hap tonin drejt tejkalimit të vetes, ne veçse dallojmë distancën kolosale, që ende duhet përshkuar.

 

^[1] Marquis de Sade, 1740-1814
^[2] Jean Paul Sartre, 1905-1980
^[3] “Ferri është tjetri.”
^[4] Goethe, Faustus
^[5] Ç’ka sërish, është Tjetër. Kjo do të shpjegohet më poshtë.
^[6] Jacques Lacan, 1901-1981
^[7] Edhe pse nuk është plotësisht e qartë se ç’do të thotë të jesh praktik.
^[8] Alain Badiou, “L’outre-noir de Soulages”
^[9] Honore de Balzac, 1799-1850
^[10] Pa marrë parasysh tjetrën, arti në funksion të egos destinon të shkojë drejt mospranimit të tjetrit.
^[11] Albert Camus, 1913-1960
^[12] Kjo shpreh fare mirë edhe diferencën mes atyre që kontribuojnë në mënyrat e të bërit art, pra në teknikën shprehëse, dhe atyre që afrojnë nëpërmjet krijimtarisë së tyre transhendencën e Vetes në Tërësi.
^[13] Charles Baudelaire, 1821-1867
^[14] “L’albatros”
^[15] Jorge Luis Borges, 1899-1986
^[16] “El espejo y la máscara.”
^[17] Naim Frashëri, 1846-1900
^[18] Marc Chagal, 1887-1985
^[19] Salvador Dalí, 1904-1989
^[20] Njëkohësish karakteri i qëllimeve tona, varet veçse nga mënyrat, që ne përdorim për t’i arrirë. Natyra e komunikimit human është pikërish simbolike, shenjuese e cituese.
^[21] Në sensin fenomenologjik, e vërteta dhe realja i përkasin vetes.
^[22] Henri Bergson, E qeshura.
^[23] Besoj se këtu mund të gabohem, pasi kujtesa ka nisur herët të më lërë. Një farë përfshirjeje infantile në militantizëm më shfaqet vagullt tani, më specifikisht fëmijë, që përsërisin vazhdimisht parrulla turmash me brohorima nga ndonjë miting para zgjedhjeve elektrorale.
^[24] Leonardo da Vinci, 1452-1519
^[25] Por të shpresosh sot për një absolute duket më e largët se kurrë.
^[26] Mëvetësia e pastër tenton të mohojë tjetrën.