nga Marelba Fushekati
– Ndje Zot shpirtin!
Gjyshja ime bën shpejt kryqin, kalon pëllëmbën mbi fotografinë e gjyshit dhe më merr përdore të ikim. Ka lënë te koka e tij një çikë grurë me sheqer në një kapak kavanozi, një copë të vogël kulaçi dhe një karamele. Në parmakun e mbrapëm të mermerit, një qiri i hollë, i bërë me dyllë bletësh dhe me pé, digjet ngadalë duke u luhatur nga era. Unë përtyp grurin me sheqer, që duhet ta ha patjetër, se është për shpirtin e gjyshit. Po edhe sikur të mos ishte kështu, gruri më pëlqen. Ikim. Sipas sime gjysheje, duhet të ikim pa rënë dielli, se kështu duhet.
Çapitemi drejt daljes së varrezave. Unë jam aty tek nëntë vjeçët. Lajmë duart në një çezmë që nuk ka rubinet e që gjithmonë të spërkat po t’i rrish përballë.
– Ka Zot? – e pyes duke u ndalur në mes të rrugës.
– Shttttt! Psho të keqen nana, mos bërtit se na ndigjojnë njerëzit.
– Po ka Zot, apo jo? – vazhdoj unë me timen.
– Jo, të keqen nana, nuk ka.
– Po pse ti sa herë bën kryqin nëpër shpi, thua: – O Krisht e Shën Mëri, o Zot, banu nifëm? (Nifëm ime gjyshe quan ndihmën. Më vonë, kur mësoja letërsinë, më pëlqente të mendoja se ajo njihte edhe nimfat, po nuk ishte fare ashtu).
– Nuk e man men nana.
Është e pamundur t’i nxjerrësh fundin bisedës me gjyshen time. Ështe mjeshtre për të dalë nga situatat kur nuk i pëlqen. Ka një të folur gjithë figura, herë herë me ca si bejte, që natyrisht, i vijnë asaj në “nifëm”, por jo mua.
Në dorë kam një tufë qirinjsh prej dylli, të hollë sa një lidhëse këpucësh, të mbështjellë me një gazetë të vjetër. Duhet t’i kishim ndezur edhe ato ndër të afërmit e tjerë, po dielli ra shpejt e kohë nuk patëm. Dora më djersitet. Nana i bën qirinjtë vetë. Dyllin ia sjell kushëriri ynë, Grigori. Ai rrit bletë. Dylli që na sjell është si ca copëza të ngurta, në ngjyrë të artë, dhe vjen një erë që mua më pëlqen. Qirinjtë i kam parë si bëhen. Ime gjyshe është specialiste. I ndan fijet në tufa dhe pastaj u kalon dyllin e shkrirë sipër. Bën shumë. – Sa më shumë aq më mirë, – thotë.
– Po mirë, qirinjtë pse i bën ti? Po dyllin, pse e merr te xhaxhi Grigori?
– Dyllin, të ka nana, e marr se e bajmë pomadë. Ja e man men si të shëroi atëherë?
Vërtet. Gjatë një behari, qëndrimi gjithë kohës zbathur nëpër oborr dhe të çapllashiturit në ujin e çezmës, m’i bëri thembrat e këmbëve, copë. Dylli i bletëve i përzierë me vaj ulliri rezultoi çudibërës.
Bindem. Por, prit!
– Po qirinjtë pse i bën?
– T’i kemi kur ikin dritat.
– Edhe në varreza ikin dritat?
Ime gjyshe, Marija, se ku gjen një grua të mëhallës e ngulet me të në muhabet në mes të rrugës. As nuk kam shans për të marrë përgjigje.
Është e mërkurë. Këto gratë e familjes, murmurisin me njëra tjerën që duhet të zgjohen pa zbardhur ende dita të enjten. Shkëmbejnë ca paketa të vogla me pluhur të kuq nëpër duar. Kanë blerë vezë për t’i zier.
Aty dëgjoj që është Pashkë. S’më jep njeri llogari, edhe në se vazhdoj e pyes se çfarë është Pashka. Kam përshtypjen që edhe këto nuk e dinë mirë se ç’është kjo festë. As ime më, që është më e reja në moshë. Kurse ime gjyshe, më duket sikur ndrys sekrete të çuditshme gjatë rutinës së ndezjes së qirinjve, ndërkohë që mërmërit me vete.
Kam shpresë tek gjyshja tjetër, ajo e mamit.
– Ka Zot? – e pyes një pasdite kur i çoj një vezë të kuqe, të mbështjellë me gazetë.
– Kush ta tha ty?
– Asnjeri!
– Ik e pyt nanën tjetër ma mirë.
– E pyeta. Më tha: – Nuk e mbaj mend nëse ka Zot apo jo.
– Epo të keqen nana, kur s’e man men ajo që është rrit në mëhallë të Shënkollit, qysh ta maj men unë!
I fut një të qeshur, ndez një cigare Partizani, vazhdon të qeshë me zë, dhe rrufit kafen turke që e pi me një filxhan të trashë balte.
– Po Shënkolli kush është?
– Shënkolli, ka qenë nji burrë që e kishte emrin si yt atë, Nikolla.
U bëra lëmsh. Këto nuk tregojnë. Kjo gjyshja tjetër është ndryshe. Kjo ska bejte. Ka humor, edhe të hidhur me raste, dhe një orar pedant në rutinën e saj të përditshme.
Mua më do. E di.
I humb shpresat. E di që Zoti është një fjalë që të gjithë e përmendin, por askush nuk shkon më tutje se aq. Sidomos gratë e lagjes. I dëgjoj ndonjëherë kur i ankohen njëra tjetrës tek portat e shtëpive, dhe kur dëgjoj: “Po ka Zot ama!”, kuptoj se kanë përmbyllur me sukses ndonjë konflikt me shumë interes. Megjithëse edhe këto, sikur flasin gjuhën e Ezopit në sy të ne kalamajve. Me zi i merr vesh. Tërë mistere janë.
Viti 1990. Komunizmi po tretej. Kohët e errëta kur Shqipëria u gjend në mes të absurdit qesharak në vitin 1967 ndërsa u shpall vend ateist, kur kushdo që praktikonte besimin fetar do të dënohej me burg ose me vdekje, dukeshin tashmë si një ëndërr e keqe e kaluar.
“Hajde se do ikim në kishë! Për Pashkë!”
Gratë janë të gëzuara. Këto të rejat. Gjyshja ime sikur nuk tregon ndonjë entuziazëm të veçantë. Gjene, ajo me të vetën e kish pasur Zotin përherë me vete dhe ndoshta pak rëndësi kish në shkonte apo jo në kishë.
Qirinjtë e kishës dhe era e temjanit të japin alivan sapo hyn brenda. Kisha është plot. Dritat e qirinjve të krijojnë një ndjesi të mirë. Të paktën mua. Ime gjyshe, me lëvizje të sakta, nis ritualet. Kalon me rradhë gjithë shenjtorët përgjatë inkonostasit, ndez qirinj për të gjallët e për të vdekurit, dhe pret stoike sapo prifti të mbarojë liturgjinë. Zilkat e temjanicës më afrohen e tymi i saj më pështjell.
– Afroju temjanit, – më thotë, – e largon djallin.
– Çfarë është Pashka, – përsëris unë, me ngulmin e asaj që i është mohuar kjo njohuri për aq kohë.
– Pashka është kur Zoti kaloi përtej.
– Ku përtej.
– Përtej së vdekurish.
Çapitem sikur kam kuptuar. Çudi kjo punë. Edhe tani që skanë më frikë të flasin, shpjegimet m’i japin në formë kriptogramesh. Edhe me një shqipe si të palëçitur më parë.
Shumë vite më vonë do të mësoja se Pashka ishte festuar nga hebrenjtë, që para krishtërimit. Kur izraelitet vuanin skllavërinë në Egjipt, e kur pas shumë përpjekjesh të Moisiut, faraoni i lejoi të ktheheshin në tokën e premtuar, pas 400 vjetësh robërie. Natën e fundit para ikjes, ëngjëlli i Zotit i porositi hebrenjtë të lyenin pragun dhe shtalkat e derës me gjakun e kurbanëve, në mënyrë që engjëlli t’i shikonte, të kalonte mbi to dhe të dënonte kështu vetëm shtëpitë e egjitptianëve. Ky pra ishte, kalimi përtej.
Dënimi i Krishtit ndodhi po në vigjiljen e pashkës hebreje, duke u kthyer Ai vetë në kurbanin e njerëzimit.
Thuhet që gjykimet e Zotit janë të pahulumtueshme dhe udhët e tij janë të pakuptueshme.
Nuk di nëse unë kërkoja Zotin asokohë apo Ai më kërkonte mua. Sidoqoftë e vërteta, në kohë Pashke, aroma e qirinjve të hollë me dyllë të sime gjysheje, mbetet një kujtim i dashur. Shkoj apo jo në shtëpinë e Zotit, drita e vogël e qiririt është aty, për të më kujtuar se të kalosh përtej, ke gjithmonë nevojë për ndihmë. Që unë e kërkoj.
Toronto, Shkurt 2019.
(c) Marelba Fushekati. Të gjitha të drejtat të rezervuara.