U habita (por pastaj e kuptova se nuk duhej të isha habitur) kur mësova, duke lexuar fragmente kujtimesh të Vedat Kokonës, se Enver Hoxha i ri, mësues në Liceun Francez të Korçës, e kalonte kohën duke lexuar Voyage au bout de la nuit, te Louis-Ferdinand Céline-it. U habita jo në kuptimin “më thuaj çfarë lexon të të them se cili je”, por për sa pak ende dimë, rreth rrënjëve intelektuale të një njeriu që e sundoi Shqipërinë për 40 vjet.
Rrënjë intelektuale ka kushdo që dëshiron madje kërkon ta trajtojnë si intelektual. Mjaft të marrësh lëvizjet e mëdha të viteve 1960 në Shqipëri – nga “emancipimi i gruas”, te “revolucionarizimi i shkollës (trekëndëshi punë-mësim-edukim fizik & ushtarak”), dhe më tej te mbyllja e institucioneve fetare, kolektivizimi i plotë i bujqësisë… Këto e kanë pasur të gjitha një bazë intelektuale, janë mbështetur në një doktrinë, në një filozofi; vërtet një pjesë u kopjuan prej sovjetikëve e ndonjë gjë edhe prej kinezëve, por një pjesë tjetër ishin origjinale të Hoxhës dhe të vetëve. Do të shtoja se, në rastin specifik të Hoxhës, poza e tij intelektuale mund të ketë qenë më qesharake se fibra e tij intelektuale. Hiqej si marksist (leninist, stalinist, etj.) por mbeti deri në fund mikroborgjez konvencional fashist, virtualisht i dalë nga sallonet mbretërore provinciale të Zogut. Historiografia shqiptare ende s’e ka realizuar këtë, çfarë tregon se enverizmi është ende gjallë dhe nuk lejon që të bjerë drita në vende të mbetura në errësirë.
Voyage au bout de la nuit të Céline-it e kanë cilësuar roman ku urrejtja pikturohet si karakteristikë e vetvetishme e njeriut, ose efekt i pandërmjetëm i marrëdhënies së individit me botën dhe me Tjetrin. Mbase edhe si pararendës të temave të njohura ekzistencialiste, të Sartre-it dhe të Camus-ë. Unë e kam lexuar romanin anglisht, por kam lexuar se frëngjishtja e Céline-it është gjykuar nga kritika si tipike për brezat e dëmtuar, që dolën nga Lufta I Botërore: një përzierje e thjeshtligjërimit, zhargonit dhe neologjizmave vernakulare. Hoxhën mësues në një vend ballkanik të prapambetur, që lexon Voyage-in e Céline-it pak vjet pas botimit, e shoh si rebelin në kërkim të një “kauze”, njeriun e mllefosur – nuk them dot të mbushur me urrejtje – për shkak të ambicies që nuk i realizohet dot. Çfarë mund të bënte me ambicien e vet, një mësues i frëngjishtes, në Mbretërinë e Zogut? Prandaj po dyshoj se romani – dhe temat që qarkullojnë atje – mund të ndihmojnë për të shpjeguar shndërrimin e Hoxhës nga dandy mikroborgjez gjysmë-parazit bon-vivant dhe qejfli në “revolucionarin” e viteve 1940. Siç mund të shpjegojnë atë tjerën, se autoritarizmi dhe diktatorializmi i tij i ardhshëm vjen më shumë nga Italia, fashizmi dhe fryma mussoliniane, se nga Lindja, Kominterni dhe Stalini. Céline-i do të shërbente kështu si hallka lidhëse, që e plotëson trajektoren e biografisë intelektuale.
Në çdo rast, motivet që e shtyjnë dikë të zgjedhë këtë apo atë libër për lexim, flasin shumë. Romani i Céline-it pat bërë shumë zhurmë në Francë fill pas botimit, prandaj Hoxha nuk është se shkoi dhe mori një libër çfarëdo, të parin që ia zuri dora, në librari. ish një libër ku, me gjasë, shkonte lexuesi me pritje të caktuara. Siç shkuan lexuesit në Shqipëri te Fifty Shades of Grey para ca vjetësh. Nuk besoj ta ketë blerë kush, këtë të fundit, sepse interesohej për chiaroscuro-t në fotot a në filmat bardhezi. Kështu edhe romani i Céline-it dikur. Kur ca libra përfundojnë në qendër të vëmendjes, zgjedhja e tyre për lexim shpesh është politike, madje edhe kur bëhet thjesht për vanitet, p.sh. për ta përdorur subjektin në biseda me seksin tjetër ose për t’u dukur në rrethin shoqëror. Sa më i famshëm libri, aq më gjasë ka që të përfundojë i përdorur nga lexuesi.
Në ditarët e vet, daljet në publik, bisedat e ndryshme dhe librat që ka shkruar, Hoxha përmend shpesh letërsi, zakonisht franceze, me të cilën është njohur që në kohën kur jetonte në Francë. Por Céline-in nuk më rezulton ta ketë përmendur gjëkundi. Siç kam dyshuar gjithnjë, librat që ai përmend, përfshi librat letrarë, janë pjesë e pozës së tij publike, projeksion i narcisizmit a efekt i ideal egos së tij. Dhe kjo heshtje e tij ndaj Céline-it mua më flet shumë. Sepse më tërheq vëmendjen ndaj heshtjes së diktatorit, ose pjesës së padukshme të mendjes së tij, ku veç Céline-it kushedi ç’tjetër ka pasur. Leximet e rinisë shquhen edhe ngaqë të formojnë kulturalisht; dhe nga Hoxha komunist i ardhshëm, do të pritej interes për, ç’të them, Romain Rolland-in ose Henry Barbusse-in… Céline është gjë tjetër. Hoxha flet rëndom për Rousseau-in, Diderot-in, Hugo-in, Balzac-un, i pëlqen të dalë në pazar si “ai lloj lexuesi”. Më pas i qëllon edhe të flasë për Sartre-in, për ta goditur. Kjo mbase i lidhet edhe me atë që Sartre-it, me siguri me vendim të diktatorit, iu refuzua miqësia me Shqipërinë! Hoxha kushedi kish frikë nga përballja me një filozof si Sartre-i… Në arkivat gjen edhe një letër që i pat shkruar dikur Betrand Russell-i (këtë ma ka sinjalizuar A. Shahini); por që me gjasë ka mbetur pa përgjigje. Sa për bibliotekën e tij, ajo – ashtu siç e kemi parë – është mirë të këqyret si një “selfie” intelektuale; dhe kjo është aq më e vërtetë, për bibliotekën që ia kemi parë të ekspozuar në muze, e cila do parë si një lloj instalacioni.
Që bagazhi intelektual i dukshëm i Hoxhës, nga Hegeli e Marksi te Hugo-i e Balzac-u, për të mos folur për Leninin e Stalinin, ka qenë në masë të madhe i rremë, ose pjesë e maskës me të cilën ai dilte në publik, kjo nuk duhet interpretuar si provë e “padijes” së tij, ose e “cektësisë” së tij intelektuale. Edhe argumenti se një diktator autor krimesh politike të përsëritura dhe burgosës i një populli të tërë nuk mund veçse të ketë qenë injorant, nuk qëndron; madje është argument injorantësh, që ngatërrojnë integritetin etik me kapacitetin mendor – të thuash se një njeri i ditur dhe i kënduar nuk e ka aftësinë për të kryer krime. Historia tregon të kundërtën: shembulli i komandantit nazist të një kampi të shfarosjes, që e kalon kohën e lirë duke recituar Goethe-n e duke luajtur Schubert-in me violinë është vërtet klishé, por që ende mund të sillet në vëmendje. Në fakt dija dhe erudicioni historikisht janë provuar të jenë shumë më malinje se padija.
Këtë lloj pseudo-argumenti, në literaturë, e gjen të përshkruar si rrejshmëria e “Hitlerit bojaxhi”; e cila manifestohet në këmbënguljen e disa historianëve dhe komentuesve për të theksuar, sa herë që preket tema përkatëse, se Hitleri mund ta ketë provuar vërtet dorën si piktor, por punët e tij kanë qenë shumë të këqia, madje të neveritshme; duke u mbështetur kjo në premisën se një artist i mirëfilltë nuk mund të jetë njëkohësisht edhe vrasës masiv, si Hitleri; ose e kundërta, që një kriminel i përmasave të Hitlerit nuk mund të ketë pasur talent artistik. E vetmja relevancë, e kësaj premise, është se po të kish shkëlqyer Hitleri si piktor, mbase do t’i ishte kushtuar artit dhe nuk do t’i kish hyrë politikës; por ky supozim mbetet sipërfaqësor. Edhe Lenini ishte shahist i zoti, Stalini poet i mirë, dhe Maoja gjithashtu poet i mirë; por këto dhunti nuk i penguan që të shfarosnin kundërshtarët e tyre pa mëshirë. Enveri tërë jetën e tij adulte e kaloi duke nanuritur ambicien që të bëhej shkrimtar i madh – edhe pse është e vështirë të thuash sa ia kanë shkruar të tjerët (ghost written) veprat e fundit me kujtime, që shfaqin pretendime artistike. Edhe këtu historiografia shqiptare s’e ka bërë dot punën e vet, sërish për faj të super-egos enveriste të historiografëve, përfshi këtu – dhe kjo ka rëndësi të theksohet – anti-enveristët.
Të flasësh për rrënjët intelektuale të enverizmit dhe t’i studiosh ato nuk është përpjekje për rehabilitimin moral të Enver Hoxhës, madje nuk është as përpjekje për rehabilitimin e tij intelektual. Përkundrazi, duke qenë enverizmi një doktrinë që i dha formën politikës së brendshme dhe të jashtme të regjimit totalitar në vend, nga 1945-a deri në 1990, analiza do të ndihmojë për të kuptuar më mirë se çfarë ndodhi me Shqipërinë dhe qytetarët e saj, gjatë atij gjysmë shekulli. Sikurse modeli i tij politik, Stalini, edhe Enveri e drejtonte sistemin totalitar duke u pozicionuar jashtë tij, në kuptimin që çdo vendim politik, çdo kthesë dhe ndërrim orientimi nuk gjeneroheshin brenda sistemit, por i imponoheshin arbitrarisht, nëpërmjet subjektivitetit të liderit total. Kjo e bën edhe më të rëndësishme njohjen me hollësi të rrënjëve intelektuale të Enverit, duke filluar me formimin e tij të hershëm, në Francë, për të cilin dihet dhe është shkruar shumë pak: çfarë ka lexuar, çfarë qarqesh dhe sallonesh ka frekuentuar, cilët ishin miqtë e tij dhe mikeshat – të gjitha këto të dhëna, të cilat në të gjallë të tij nuk bëhej fjalë të qarkullonin, sa kohë që nuk gjenin vend në narrativën fikse dhe mitike të “edukimit ideologjik” të udhëheqësit të ardhshëm. Informacioni për Voyage au bout de la nuit, që paska qenë libër i tij i preferuar, është vërtet një pjesë e vogël e asaj çfarë duhej të ish nxjerrë në dritë; por edhe në vetvete nxjerr në pah kontrastin mes pozës së mëpasme të Enverit politikan dhe mendimtar “marksist-leninist” dhe bagazhit që ky bartte me vete, që nga mosha e re; prandaj edhe, më shumë se fakt kritik, do parë si provë, se ç’mund të nxjerrin në dritë të dhëna të tilla në të ardhmen.
© 2021 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat e rezervuara. Pjesa e parë e kësaj eseje mbështetet në ndërhyrjet e mia te një diskutim në Facebook, që mund të ndiqet i tëri këtu. Në këtë kuptim, esenë nuk do ta kisha shkruar dot, pa kontributin e tërthortë të të gjithë atyre kolegëve që morën pjesë në diskutim.