nga Adrian Beshaj
1. Pije energjike apo energjitike?
Pas vitit 1991 në Shqipëri filluan të hynin pothuajse të gjitha llojet e produkteve nga bota në përgjithësi dhe nga Europa Perëndimore në veçanti. Kur importohet një produkt i ri depërton bashkë me të në gjuhën e vendit pritës edhe emri që e shenjonte në vendin e origjinës. Në vëllimin e stërmadh të importeve hynë në Shqipëri edhe disa lloj pijesh që besohet se të stimulojnë dhe të shtojnë energjinë. Vetëm se ekziston një farë konfuzioni në emërtimin e tyre në shqipe.
Dëgjohet të quhen energjitike apo edhe energjike. Kaq e vërtetë është kjo sa edhe në Kuvendin e Shqipërisë kur diskutohej vënia e akcizës për këto pije, disa i quanin energjitike dhe disa të tjerë energjike.
Të dy këta mbiemra rrjedhin nga emri energji, që përkufizon aftësinë që ka një trup apo një lëndë për të bërë një punë të caktuar ose për të qenë burim i një force që vë në lëvizje diçka; vetë këtë forcë të përdorur për qëllime të ndryshme praktike. Disa shembuj janë: energji elektrike (mekanike, bërthamore) apo energji diellore (ujore etj.). Në kuptimin e figurshëm përdoret për të treguar këmbëngulje dhe vendosmëri të patundur në veprime, fuqi, forcë, gjallëri, si për shembull: energji shpirtërore apo i shkriu të gjitha energjitë e tij.
Mbiemri energjitik tregon që ka të bëjë me prodhimin dhe shfrytëzimin e energjisë, si për shembull: burimet energjitike, sistemi energjitik. Përdoret edhe për të shënuar një substancë apo ilaç që është në gjendje të stimulojë dhe forcojë energjitë e organizmit. Prej këtij mbiemri rrjedh edhe emri energjitikë që emërton degën e fizikës që merret me studimin e energjisë dhe degën e teknikës dhe ekonomisë që merret me prodhimin dhe shfrytëzimin e energjisë, si për shembull: energjitika bërthamore.
Ndërsa mbiemri energjik cilëson atë që vepron me energji, që është i fuqishëm, i gjallë dhe diçka që bëhet apo dikë që shfaqet me shumë forcë dhe vendosmëri, si për shembull: punëtor energjik, fjalim energjik. Prej këtij mbiemri rrjedh ndajfolja energjikisht. A mund të cilësohet një pije “e gjallë” dhe “e vendosur”?
Mendoj se mbiemri energjitike apo sinonimet e tij energjizuese dhe energjidhënëse mund të jenë cilësorët e duhur të pijes stimuluese.
2. Dietik apo dietetik?
Megjithëse emri dietë rrjedh nga latinishtja diaeta dhe nga greqishtja δίαιτα (ku ndoshta fillimisht donte të thoshte ‘vendim, ndarje e jetës’), nuk ka shqipfolës që të mos e njohë kuptimin dhe përdorimin e tij.
Sot në shqip ky emër shenjon rregullin në të ngrënë e në të pirë që ndonjëherë edhe i caktohet dikujt nga mjeku. Mund të themi, për shembull, dietë barishtesh. Në shqip dietë ka edhe kuptimin e një shume të caktuar parash që i jepet një punonjësi për të ngrënë dhe për të fjetur kur shkon diku me shërbim. Mund të themi, për shembull, punonjësit morën paraprakisht dietat e shërbimit. Por më së shumti dietë përdoret për të treguar regjimin ushqimor: dietë mesdhetare, dietë e baraspeshuar etj.
Për të treguar diçka që ka lidhje me dietën shumë vetë thonë gabimisht dietik. Unë besoj se duhet thënë dietetik dhe jo dietik referuar një produkti apo një regjimi që ka të bëjë me dietën: produkt dietetik apo regjim dietetik, sipas mbiemrit që rrjedh nga ky emër në gjuhën italiane.
Në italishte ekziston edhe emri dietetica që shenjon një sektor të mjekësisë që studion përbërjen e ushqimeve në lidhje me një të ushqyer racional.
Pra, siç kemi pranuar nga gjuha e huaj emrin dietë, duhet të pranojmë edhe mbiemrin që rrjedh prej tij dietetik dhe jo dietik në përputhje me rregullat e shqipes.
© Adrian Beshaj 2021. Të gjitha të drejtat të rezervuara.