Shënime për librin e Albert Dojës, Shfaqja e antropologjisë në Shqipëri.
nga Ilir Yzeiri
Libri « Shfaqja e antropologjisë në Shqipëri » është botuar dy herë : në vitin 2018 nga Akademia e Shkencave dhe këto ditë doli ribotimi i tij i plotësuar dhe i riparë nga enti botues i UET-së. Të dyja botimet janë përgatitur nga dr. Enika Abazi, e cila ka bërë edhe një studim të plotë për veprën e Dojës. I dyti, veç atij studimi, ka edhe një parathënie të Henri Çilit.
Libri ndahet në tri pjesë dhe mbyllet me referencat bibliografike, të cilat jo vetëm janë të gjera, por edhe të shumta. Këtu ai ka sjellë në vështrim mbi 500 vepra e studime që i citon dhe i përmend me korrektesën e një dijetari serioz, duke marrë prej tyre idetë me të cilat ose është në një mendje, ose polemizon apo i kundërshton e, në disa raste, i shtyn më tej.
Në pjesën e parë « Ftesë në Terren », në studimin « Njohja antropologjike », që është botuar si pjesë hyrëse e një punimi më të gjerë, ai sqaron nocionin kompleks të antropologjisë si disiplinë shoqërore. Një nga qëllimet kryesore të antropologjisë, thotë ai, është të shpjegojë kompleksitetin e diversitetit kulturor, duke e reduktuar këtë diversitet, siç thoshte Levi-Stros (Lévi-Strauss), në modele universale të sjelljes shoqërore dhe arkitekturës mendore. (f. 43). Duke vështruar ndërveprimet kulturore, ai thekson se antropologët janë munduar të gjejnë esencën e asaj që është njerëzore dhe, në këtë kontekst, dy shkolla paradigmatike zhvilluan teorinë e marrëdhënieve të birësisë e vëllazërisë, nga njëra anë, dhe teorinë e marrëdhënieve farefisnore të aleancës dhe shkëmbimeve farefisnore, në anën tjetër, mbrojtës të të cilave janë Radklif-Braun (Radcliffe-Brown) dhe Levi-Stros. (f. 58).
Dy studimet e mëpasme « Shfaqja e antropologjisë heroike në historinë e ideve » dhe « Morfodinamika sociale » janë një parashtrim i plotë i shkollave perëndimore të studimit të njeriut, kulturës së tij, të ideve dhe manifestimeve që mbuluan dijen perëndimore në mes të shekullit XX e më pas, të cilat, siç dihet, në Shqipëri nuk qarkulluan.
Një rastësi fatlume ka bërë që Doja të njihet edhe vetë me Klod Levi-Strosin, këtë personalitet të shquar dhe babain e strukturalizmit, siç pranohet nga të gjithë, i cili pasoi Radklif-Braunin dhe Malinovskin (Bronislaw Malinovsky) që mbahen si themeluesit e antropologjisë moderne.
Libri është shumë i ngjeshur me informacion dhe nuk mund të rroket me një vështrim si ky që po bëj unë. Ndaj po përmend shpejt disa nga shtigjet kyçe që çel ai me studimet e tij në këtë vepër. Studimi « Morfodinamika sociale » merr shkas nga ligjëratat e Dojës në universitetin e Harvardit dhe me debatin Derrida (Jacque Dérrida) – Levi-Stros. Ai përmend ndryshimin e objektit të studimit të antropologjisë, e cila ka kaluar nga metanarrativa e madhe te çështjet postkoloniale e deri te politikat identitare, migrimet, sëmundjet, uria, varfëria, feminizmi, globalizmi, konfliktet etnike, të drejtat e njeriut, aktivizmi kulturor, terrorizmi e shumë të tjera. Morfodinamika që u ngjiz nga studimi i brendshëm i miteve dhe që arriti në formulimin kanonik F(x)a : Fy (b):: Fx(b) : Fa -¹(y), që mund të gjenerojë domethënie pa fund brenda rrjeteve mitike, mund të përdoret këtu nga të gjithë ata që duan të thellohen në këto lloj studimesh. Ai e ka ilustruar këtë metodë edhe në studimet që ka bërë vetë, si ai për dhunën seksuale, ashtu edhe për vështrime në organizimet e gjinisë.
Pjesa e dytë, që përmblidhet në sythin « Këndvështrime », përmban shkrime që prekin problemet e brendshme të studimeve mbi kulturën dhe albanologjinë. Pikërisht ky kapitull sjell një vështrim tjetër për natyrën e studimeve shqiptare, duke treguar në mënyrë të plotë kontekstin fenomenologjik prej nga janë nxitur ato. Ideja e tij e parë është se mbi studimet tona ka ndikuar projekti kolonialist. Ky trajtim kritik tregon se dija që u përdor në vendet e Europës Juglindore, përfshirë edhe Shqipërinë, deri në vitet ’90, mund të përmblidhet me paradigmën gjermane të Volkskunde-s, të cilit iu shtua më vonë edhe termi Ethnographie i cili vinte nga tradita gjermane në fillim dhe më pas nga ajo sovjetike. Por edhe rasti i Austro-Hungarisë përmendet nga Doja si nxitëse edhe te ne e studimeve për kulturën popullore, gjithnjë nën suazën e kolonializmit kulturor. Kështu lindi Albanologjia dhe nisi të ndërtohej narrativa realiste për kulturën shqiptare nën ndikimin e austro-hungarezëve në fillim. Doja vëren se brezi i parë i albanologëve, me vetëdije apo jo, kanë promovuar idenë se në fillim të shekullit XX, Shqipëria dhe shqiptarët ishin ende në nivelin e njerëzve të panjohur në Ballkan, që jetonin nën mallkimin e Bjeshkëve të Nëmuna. Ata vunë theksin, sidomos, në të ashtuquajturat fise tribale shqiptare dhe ligjet e tyre primitive. Vëmendjen e mëpastajme për këto lloj studimesh ai e quan një « krenari naive ». (133).
Një anë tjetër, është këndvështrimi nga brenda ose tradita e studimeve shqiptare e krijuar nga frymëzimi që vjen prej përkatësisë dhe etnisë. Bindja e tij është se studimet shqiptare gjatë komunizmit nuk meritojnë asnjë ngazëllim, por vetëm shqyrtim kritik të thelluar (f.152), megjithëse ai respekton ndihmesën që dhanë ato dhe studimet e mëparshme në formësimin e identitetit kombëtar të shqiptarëve. Duke u marrë me glorifikimin etnografik-folklorik të kulturës së vet, ai vëren se në Shqipëri, ashtu si në vendet e tjera të Lindjes, ekuivalenti i antropologjisë social-kulturore u shfaq në formën e « etnografisë kombëtare ». Ashtu si në vendet e tjera të Europës Lindore, këto studime priren të preken nga ajo që Bart (Roland Barthes) e quante « virusi i thelbeve ». Edhe në Shqipëri është vërejtur ndarja disiplinore e këtij projekti të madh. Ai përmend ndihmesën mes dy luftërave botërore në studimin e folklorit, i përfillur si studim i traditave gojore. Pastaj erdhi Instituti Kombëtar i Studimeve Shqiptare (1940-’44), për të marrë një zhvillim kompleks me ardhjen e elitave komuniste në pushtet, të cilat, në shumë raste, sollën atë që Doja e quan « folklorizim i traditave kulturore ». Mirëpo, në gjithë këtë mozaik, ai vëren një hallkë të munguar. Pikërisht këtu, duke cituar Edmound Liçin (Edmund Leach) që kritikonte pranëvënien jokritike të zakoneve të kallëzuara dhe e përqaste atë me « koleksionimin e fluturave lokale », Doja thotë se edhe studiuesit e kulturës popullore në Shqipëri, ashtu si ata në vendet e tjera të Europës Lindore, mund të konsiderohen si « koleksionistë etno-folklorikë fluturash lokale » (f. 162).
Duke u ndalur në dallimin mes traditës së studimeve antropologjike perëndimore dhe asaj lindore, ku përfshihet edhe vendi ynë, ai, gjithë duke zgjeruar mendimin e Xhorxh Stoking (George Stocking), përmend dallimin mes projektit të antropologjive « perandoriformuese » dhe etnografive « kombformuese », të dyja me rrënjët te kolonializmi -e para, dhe nacionalizmi -e dyta. Perandoriformimi ka sjellë njohuri teorike krahasuese ndërsa kombformimi informacion përshkrimor dhe faktik.
Siç shihet, vendosja e studimeve shqiptare në këtë kontekst është jo vetëm një risi në mendimin antropologjik shqiptar, por hap perspektiva për vështrime më të thelluara krahasimtare. Ajo që vëren ai më pas, është e paluajtshme: gjetjet e studimeve të kulturës popullore gjatë socializmit janë interpretuar sipas doktrinës marksiste-leniniste, shoqëruar me izolacionalizëm dhe me refuzim total të teorive perëndimore, veçanërisht atyre anglo-amerikane. Por, këtu, ai bën një vëzhgim interesant. Përveç citimeve të detyrueshme nga baballarët e marksizëm leninizmit, pjesa tjetër apo vëmendja e tyre për mbijetojën e kombit, fjala vjen, nuk ka asgjë të përbashkët me frymëzuesit marksistë, por përputhet më shumë me teoritë e evolucionit klasik dhe të difuzionit kulturor të përpunuara nga Morgan (Charles Morgan) mbi fazat evolucioniste lineare apo nga Frazjer (E. Franklin Frazier) për mbijetojat kulturore apo nocioni i arealeve kulturore huazuar nga shkolla antropo-gjeografike. (f. 167).
Projekti totalitarist i zbatuar nga komunistët shqiptarë zë një vend të rëndësishëm në libër dhe meriton një trajtim të posaçëm. Konstatimi i tij se në « demokracitë popullore » duhej të krijohej imazhi i homogjenitetit kulturor dhe i unitetit, erdhi për shkak se studimet në këto vende nuk u prinë më nga nacional-komunizmi i bazuar te nacional-socializmi gjerman, por te konceptimi stalinist i kulturës popullore, që duhej të ishte socialiste në përmbajtje dhe kombëtare në formë. (f. 175). Gjatë këtij procesi, vëren ai, kultura popullore kthehet në një realitet të imagjinuar që i referohet përmirësimit të imagjinuar të jetës dhe mirëqenies së një populli të imagjinuar. (f. 186).
Kapitulli i fundit « Përsiatje nga rezervati albanologjik » është jo vetëm më i ploti, por këtu Doja tregon profilin e vet si antropolog i formuar me kulturën që ai vetë e ka studiuar dhe bërë pjesë të metodologjisë kërkimore. Studimet « Përdorimi politik i fesë në rikompozimet identitare », « Etniciteti, formimi kombëtar dhe nacionalizmi », « Përdorimi instrumental i kufijve midis kategorive fetare dhe metaforave gjinore », « Kurthe të një etnografie të rrezikshme në përfytyrimin antropologjik », « Për studimin e bektashizmit si një « lëvizje fetare » dhe « Nderi, besa dhe besimi: vlerat morale fetare », janë përpjekja më serioze për të analizuar riprodhimet identitare shqiptare, sipas koncepteve të antropologjisë moderne.
Duke folur për fenë, në studimin “Përdorimi politik i fesë në rikompozimet identitare”, ai vëren se përhapja e saj dhe konvertimi ndër shqiptarë janë kryer në mënyrë empirike, pa shkolla dhe pa universitete. E kisha ndeshur te Shuteriqi më parë sektin fetar të bogomilëve të Bullgarisë, e ndesh edhe këtu, dhe Doja e citon Shuteriqin ashtu siç bën për çdo dukuri tjetër që ai argumenton. (f. 222-223). Më tej, ai shton se historia e formimit kombëtar shqiptar na tregon rolin e madh që ka luajtur gjuha në dëm të fesë, duke formuluar ndryshe një ide të njohur. Ja si shkruan ai: « Aq e fortë ka qenë kjo dukuri sa që në rastin shqiptar, në vend që të etnicizohej feja, faktikisht është etnicizuar gjuha ». Këtë kuptim ka, sipas tij, ideja se feja e shqiptarit është shqiptaria.
« Etniciteti, – thotë ai, duke cituar Maks Veberin (Max Weber), -është një njëjtësi e hamendësuar ». Kur përmend Pol Rikërin (Jean Paul Gustave Ricœur) dhe veprën e tij « Temps et récit », ai bën një interpretim interesant për formimin e grupeve etnike, përmes historive të shtresëzuara dhe të depozituara. Duke riformuluar dy konceptet e marra nga Aristoteli, atë të intrigës (muthos) dhe atë të veprimtarisë (mimesis), ai thotë se grupet etnike e ruajnë njëjtësinë e tyre përmes lidhjes së rrëfimeve historike me kohën, dhe e rindërtojnë të shkuarën si një burim që modifikon rastësitë e së tashmes, në mënyrë të tillë që ato të shfaqen si një fat i natyrshëm.
Ndërsa studimi tjetër « Etniciteti, formimi kombëtar dhe nacionalizmi » është një vështrim shterues që shpjegon rrënjët antropologjike të konfliktit të përgjakshëm në ish-Jugosllavi. Analizat e tij me anë të taksonomive fetare e gjuhësore e çojnë në mbështetjen e teorive që njihen sot si më të pranuara se nacionalizmi e lind kombin dhe jo e kundërta. (f.251). « Çdo lëvizje e formimit identitar kombëtar apo fetar, thotë ai më tej, përshkohet nga një tipar konstant, ai i kthimit apo i përsëritjes. Krijimi i një bote të re konsiderohet gjithmonë si një « ribotim” i një regjimi pak a shumë identik, të eksperimentuar në një kohë të mëparshme.» (f. 254). Ndërsa për marksistët, klasa duhet të zëvendësonte kombin. Dhe, më tej, vjen një përcaktim i drejtë dhe i thënë bukur: “Vlera shpirtërore e tipareve që bëjnë kombin, nuk duhet të fshehë se u drejtohet pasioneve më pak fisnike, ku më i egri është krenaria ». (f. 257).
Studimi tjetër merret me përdorimin instrumental të gjinive ose kategoritë fetare dhe metaforat gjinore, thënë ndryshe, vendi i femrës në simbolikën dhe në kodin identitar shqiptar. Me interes këtu janë vështrime në endogaminë fetare, ekzogaminë apo ndalimin e incestit që kanë përcaktuar edhe mënyrën e komunikimit shoqëror dhe integrimin e tij si një e tërë, për të mbërritur deri edhe në një detaj, siç është fjala « havale », së cilës ai i zbërthen shenjueshmërinë duke e vendosur në kontekstin e një thënieje historike që lidhet me « vellon », por që sot perceptohet si një shenjë tjetër.
Dy studimet e tjera « Kurthe të një etnografie të rrezikshme në përfytyrimin antropologjik » dhe « Për studimin e bektashizmit si një « lëvizje » fetare » merren, e para më kritikën e librit të Geri Duijzinksit (Ger Duijzings) « Religions and the politics of identity in Kosovo » (London: Hurst, 2000) dhe, e dyta është një vështrim i thelluar dhe i plotë mbi bektashizmin, që nga lindja e tij e deri te implikimet me Shqipërinë, Naim Frashërin e shqiptarët.
Ndërsa studimi « Nderi, besa dhe besimi: vlerat morale dhe fetare”, që përmbyll këtë vepër, është një ndihmesë e veçantë në studimet tona, sepse, këtu, ai ka aplikuar konceptet e Emil Benvenistit (Emile Benveniste) në analizën e atyre nocioneve. Ai i vështron ato si shenja dhe i vendos në kontekstin e thënies historike, ashtu siç bëjnë edhe semiologët. Ky interpretim semiologjik që përfshin edhe etimologjinë, është një shpjegim i së vërtetës nga një rrugë më e sigurtë dhe afirmon kështu atë që pohonte Sosyr (Ferdinand de Saussure) kur fliste për diakroninë e sinkroninë e thënies dhe të shenjës. Janë me mjaft interes analizat për shenjueshmërinë e “religio” dhe “fides” apo “credere”. Konsiderata e tij, që vlerat morale të nderit e besimit shprehen ndër shqiptarë me terma të së njëjtës fushë leksikore që shenjojnë fenë dhe besimin fetar, apo inkursioni në ndikimin e greqishtes së vjetër apo latinishtes së vjetër mbi këto terma, vështrimi shterues i shenjës “besë” dhe “be” për të mbërritur te sintagma “daj ditë, pres fenë” e që këtej « fe-j-oj » e « fe-je-së » janë vështrime krejtësisht të reja që nisen nga semiologjia historike dhe nga realizimi i thënies. Pastaj inkursioni tjetër në aktet e të besuarit dhe zbërthimi i besimit si një marrëveshje, si një akt ligjërimor ku akti ilokucionar ose qëllimi i folësit është të shtyjë bashkëfolësin drejt besimit dhe akti perlokucionar të prodhojë përmes këtij akti besimin, janë vështrime krejtësisht të reja në traditën e studimeve tona për kulturën popullore.
Pikërisht, përfshirja e nocioneve të akteve të ligjërimit që u përpunuan nga pragmatika gjuhësore dhe nga Austin (John Austin) e Pirs (Charles Sanders Pierce), dhe shtrirja e këtij vështrimi edhe në thëniet e mëdha kulturore i bën studimet e Dojës jo vetëm moderne, por edhe i afron ato me të vërtetat që përfillen në arealin e dijes perëndimore dhe i largon nga pasionet ideologjike totalitare apo nacionalromantike e të vjetëruara që, aty-këtu, shfaqen edhe sot në studimet tona.
Përfundim
Siç e përmenda në fillim, Albert Doja, veprimtarinë shkencore e zhvillon jashtë vendit dhe studimet e tij janë botuar në revista të huaja, në anglisht e frëngjisht. Ky botim në shqip është vepra e parë që na sjell portretin e këtij studiuesi europian, që e përfaqëson kulturën shqiptare me dinjitet në universitete e institucione kërkimore në Europë e SHBA.
Kjo vepër dhe studimet që ai ka përzgjedhur aty, e paraqesin traditën e letërsisë studimore shqiptare për kulturën popullore dhe folklorin, në një dritë krejtësisht të re. Nëse deri tani, ne ishim mësuar të lexonim për atë traditë kryesisht frymëzimin e autorit popull për luftëra e për ndeshje, nëse në ato studime tradita e periudhës totalitare, sidomos, kishte kaluar deri në delir duke glorifikuar një anë të asaj që quhej shpirti i popullit, pra, nëse deri sot, studimet për folklorin apo traditën popullore në përgjithësi nxiteshin nga ideja për të lartësuar urrejtjen dhe dashurinë dhe nëse ajo traditë shihej vetëm si pasqyrë e një populli imagjinar, në këtë vepër të Dojës bëhet përpjekja që tradita jonë kulturore të vështrohet si një entitet më vete dhe të interpretohet me frymëzimin e disiplinave që u hapën rrugë analizave moderne e perëndimore të kuptimit të shoqërisë e njeriut, e që nisin, sidomos, nga fillimi e mesi i shekullit të kaluar e vijnë deri në ditët tona. Atë traditë, për fat të keq, ne e kishim përjashtuar nga qarkullimi kulturor. Albert Doja, me këtë vepër, por edhe me gjithë krijimtarinë e tij, ka meritën se e vështron me perspektivën e kësaj njohjeje dhe e largon nga këndvështrimi i herbariumit apo ai i paraqitjes vetëm si një peizazh i egër ekzotik.
© 2021, Ilir Yzeiri. Të gjitha të drejtat të rezervuara.