Reportazh nga San Marzano i San Giuseppe-s dhe arbëreshët e atjeshëm sot
Bëra një vizitë të parë dje në San Marzano di San Giuseppe (eh, emrat e fshatrave italianë!) – Sammarcanu, si i thonë puliezët, apo Shëmarcan si ia thonë apo thoshin shqiptarët e atjeshëm. Pas një pjese qytetase moderne e të sheshtë, mbushur me të rinj që flasin gjithë zhurmë e hare të padiskutueshmen italishte krahinore (italiano regionale), arrij në atë pjesë më të vjetër, çka ngjan shumë më tepër me fshatrat arbëreshë të Kalabrisë e Sicilisë: rrugë që harlisen poshtë e lart e që mbyllen papritur në persiane dritaresh të ulura, kafe a jeshil të errët, pas të cilave imagjinoj plaka vigjilente që s’lënë harrje t’u shpëtojë pa e pikasur e pa ia kallur destinacionin orar dhe vendor. Të gjitha rrugët, njëkalimëshe dhe krejt të pavolitshme për një makinë kaba, drejtuar nga një jovendase! Disa nga pjerrësitë zbresin thepisur sa ia marrin mendtë makinës dhe e bëjnë të frenojë aq fort sa ka rrezik rrokullisjeje me kollotumba. Të përpjetat, nga ana tjetër, duken si më të lehta. Vetëm se, kur je në majë dhe sheh që s’ke ku shkon veçse brenda ndonjë kantine gjysmë të shembur shtëpie ku shfaqen sfurqe e voza të harruara, duhet t’i japësh mbrapsh duke tribluar mes vazosh mullage e shkallinash të zbardhura me gëlqere nga duar të ngadalshme grash të moshuara, si ndëshkim për besimin prej turisti halldup. Ndërsa ti djersin, se je mësuar t’i japësh makinës në Illinois, një fushë më e pamatë dhe e patrazuar sesa Misiri, ku ka tri herë më shumë fusha parkimi sesa njerëz plus makina bashkë.
Nënooo, mirëmbrëma! – i them në italisht një të moshuare që gjysmën e trupit e mban jashtë portës së shtëpisë, dhe gjysmën brenda. Ajo shkundet e picërron sytë të më njohë. E kupton që jam askushi, por një askush kurioz dhe buzëqeshës. Ndaj vazhdon të ma varë edhe ajo me çehre të interesuar. E pyes në është italiane apo arbëreshe. E humbet. E pyes në arbërisht në flet arbëresh. Nuk kupton dhe tund kokën nervozshëm për të marrë vesh më shumë. I them në italisht se mendova se mos fliste shqip, ngaqë fshati ka atë origjinë. Aaaa, albanese, po, po, flas albanese, ma kthen. E pyes se si i thonë në albanese gjuhës albanese. Më thotë “Eh! Albanese!”. E pyes mos ka dëgjuar arbresh, tarbresh etj. Më thotë, jo, kurrë. I them ku ka lindur e më thotë aty në Sammarzanu. E pyes “çë hëngre sot”. Qesh e më thotë “Eh! Hëngra i makarun”. I them se kjo s’është italisht, apo jo. Më thotë që kjo është albanese. E pyes se me kë flet albanese. Më thotë me asnjeri. I them – Burri nuk flet albanese? Flet, më thotë ajo me intonacionin e fjalisë së munguar “Sigurisht që flet!”. Marr vesh se, si ajo, si i shoqi janë nga Shë Marcani dhe të dy kanë lindur aty. Po të dy nuk flisni, e pyes. “Joooo. Tani s’flet më njeri albanese!”
Rruga merr përposhtë drejt kishës kryesore. Është e gjerë, e shtruar me gurë tipikë të jugut italian. Pas nja 100m kthej kokën pas ta shoh prapë gruan. E ka gjithë trupin përkulur jashtë porte dhe më ndjek kurioze. Por sapo sheh që kthej kryet nga ajo, futet vrikthi pas dere.
Sonte ka ardhur RAI të filmojë meshën e Kishës mëmë. Është e premte. Ka një rrethore me stola në krah të kishës dhe një tufë me burra të vjetër që rrinë në grup pa folur. Ndoshta ka ardhur rrethorja me stola të takohet me ta, që përbëjnë një monument qendror sheshi të fshatit jugor italian… krahas Ushtarit të Panjohur. Të gjithë më shohin me bisht të syrit, por presin që të jem tutje që të flasin. Por unë në fakt u afrohem -gjë që i tromaks dhe nisin e lëvizin kryet pak si zogj- dhe i pyes. “Jini Arbreshë?” Më shohin me sy hetues e gjysmë të mbyllur dhe fytyra u merr shprehjen e çfarit konfuz. U them “Si rrini?” “Si jini?”. Provoj shprehjet e mundshme. Më thonë: Mirë! I pyes se ç’gjuhë flasin ata… arbëresh? Më thonë: “Jooo! Noi parliamo Albanese”. U them, në e kanë dëgjuar fjalën Arbëresh. Përsëri me fytyrat shprehëse më bëjnë shenjën e pasigurisë jopërjashtuese. “Ata që vijnë nga Shqipëria këto vjetrat e fundit, ç’gjuhë flasin?”- i pyes. Më shpjegojnë se, aaaah po: gjuha e atyre që vijnë prej Shqipërie është Arbëresh. Ndërsa gjuha e San Marzanos është albanese. Ata nga Shqipëria flasin stretto, më thonë. “Non si capiscono. Ma loro ci capiscono. Quando diciamo qualcosa.” [përkthim: flasin shpejt dhe në dialekt. Nuk kuptohen. Por ata na kuptojnmë mirë.. Kur themi ndonjë gjë.]
Burrat janë mes 70 e 80 vjetëve. I pyes nëse e përdorin më gjuhën. Më thonë se jo. Flitej, më thonë, në kohën e nonëve të tyre. Kuptoj që s’mund të jetë ashtu. Është folur edhe më pas, përndryshe këta folës nuk do kishin mbajtur si në frizer shprehje të caktuara arbërisht, që ende janë të aftë t’i prodhojnë natyrshëm.Njëri thotë se i gjyshi që e fliste gjuhën mirë, mërzitej që brezat e tjerë nuk po e flisnin më. Flasim pak për historinë. E kanë të tymtë imazhin. “Kemi ardhur këtu para se të lindnim ne. Dal tempo di Giorgio Castriota”.
U them të më thonë ndonjë gjë në “albanese”. “Vete ndë meshë!” thotë një plak i mbajtur. Dhe qesh, duke shtuar. Vero! Dhe merr për nga kisha. I pyes të tjerët nëse kisha është katolike apo bizantine. Nuk e kanë dëgjuar kurrë fjalën. U them, prifti është katolik apo del rito greco. Më thonë “është prift”. Retiçenca thotë: ç’dreq pyetjeje është kjo! Teoritë se kush e si erdhën përziehen me mite heroike ndër arbëreshët e Kalabrisë dhe Siqilisë, por kohën e ardhjes, andeja, ta thonë me saktësi.
Unë vrapoj se duhet të jem diku dhe kam orar. Rrugës i bëj një foto Skënderbeut krenar në rrugën krah kishës, me siguri dhuratë për fshatin nga koha e komunizmit kur buste të tilla u shpërndanë në gjithë fshatrat e qytezat arbëreshe.
Herës tjetër do vij të intervistoj të moshuar dhe të takoj një grup të rinjsh që kanë nisur të këndojnë në “albanese”. Është i jashtëzakonshëm ndryshimi që gjej me disa prej fshatrave të Kalabrisë dhe Siqilisë. Dhe jo veç në gjuhën më të rrjedhshme të të moshuarve, por edhe në sensin e veçantisë, njohjes së vetes dhe metalinguistikës komunitare. E gjen një shprehje të gjallë të kësaj metalinguistike të vulgarizuar por krenare, në reklamën e likerit Borsci në ndërmarrjen që e prodhon: Elisir BORSCI di San Marzano. Magjia e recetës së famshme që përcillet brez pas brezi i takon familjes historike Borsci, thotë siti i kompanisë, “që erdhi nga Kaukazet në Shqipëri, dhe pastaj vendosi që të ndjekë Skënderbeun dhe u vendos në Puglia.”
I kthej sytë nga busti. Fytyra e Skënderbeut më thotë se ai vetë e beson këtë variant. Pastaj shishja Borsci ka edhe stemën e shqiponjës dykrenare (që e mban që prej 1800-ës?) mbi simbolin e likerit. Kjo vërteton gjithçka.
(c) 2021, autori. Të gjitha të drejtat të rezervuara.