Duke rrëmuar dollapët në shtëpinë e Tiranës, gjeta stilografin “e gjimnazit”: instrument që s’e kam hequr nga dora për katër vjet te Sami Frashëri dhe shumë kohë më pas. Made in China, kapaku i tij ende shkëlqen dhe pompa gjysmë-transparente duket sikur e ka ruajtur elasticitetin. Nuk e provova si shkruan – m’u duk sikur do ta fyeja.
Ky stilograf nuk ka gjasa të përfundojë në ndonjë muze: i prodhuar në masë në vitet 1970, i shitur anembanë Shqipërisë me çmim të kripur (rreth 700 lekë të vjetra), nuk është përdorur për të shkruar asnjë kryevepër – por kryesisht për të zgjidhur ushtrime të algjebrës, për hartime dhe për detyrat e shtëpisë në anglishte (lexuesit do t’i kujtohet me sa habi kemi marrë vesh se stilografit, në anglishte, i thënkëshin fountain pen).
Në ato vite, stilografi kinez ishte një aksesor i dëshiruar, diçka më poshtë se ora e dorës, por shumë më lart se, të themi, një palë mansheta për këmishën. Vinte me premtimin e perfeksionit në stil dhe në kaligrafi, dhe e mbante atë premtim. Meqë në treg i gjeje në lloje dhe ngjyra të ndryshme, cilido prej nesh identifikohej lehtë prej stilografit të vet dhe anasjelltas.
Meqë shtëpia në Tiranë ka ende plot sende që “flasin”, ose të paktën “më” flasin, stilografi që gjeta më kujtoi një tjetër stilograf që pata parë dikur në një muze: ishte i një dëshmori ose i një patrioti të shquar. Nuk mbaj mend që i zoti të kish shkruar ndonjë gjë të shënueshme me të – nëse e kish gjetur rrugën deri te stenda e ekspozimit, këtë ia detyronte thjesht marrëdhënies së pronësisë.
Asnjëherë nuk e kam kuptuar mirë pse sende dhe aksesorë të tillë (“ora e xhepit e prefektit të qytetit N.”) përfundojnë muzeve dhe u tregohen vizitorëve. Një orë xhepi e kamotshme e ka vendin në një muze të teknologjisë, ose të jetës së përditshme të atyre kohëve – por që i ka përkitur një prefekti, kjo nuk më thotë asgjë, sepse burra si ai, gjatë fundit të periudhës osmane, i mbanin rëndom këto orë.
Ora nuk na thotë sot asgjë për prefektin në fjalë, që nuk e dinim; dhe as për rolin e tij në histori.
Kur kam qenë në Vjenë, kam vizituar pallatin e Schönbrunn-it, residencën verore të Habsburg-ëve; dhe mes mrekullive dhe bukurive të shumta, jam habitur me nevojtoren modeste të Perandorit Franz Joseph – kur po e kundroja, pyeta me vete nëse ai burrë plak arrinte të lexonte gjëkafshë, kur rrinte ulur, në pritje që treni të dilte nga stacioni.
M’u kujtua atëbotë edhe një shprehje jo fort delikate e Shvejkut, i cili vëren diku se Perandori, “kur dhiste, e ndynte krejt Shënbrunin”.
Mbase në atë pallat do të ketë pasur edhe ndonjë stilograf, me të cilin nënshkruante i nderuari plak.
Ekspozimi i sendeve të përditshme, që kanë përdorur njerëzit e shquar, duhet t’i ketë rrënjët te praktika e mbledhjes, ruajtjes dhe ekspozimit të relikteve të shenjtorëve të Krishterimit, por jo vetëm (pallati Topkapi, në Stamboll, ka me qindra relikte të fesë Islame).
Reliktet e të gjitha llojeve kanë luajtur dhe luajnë rol qendror në organizimin dhe ekonominë e shumë feve – duke qenë ideja bazë se mbetjet e njerëzve të shenjtë dhe të martirëve ende e përmbajnë dhe e përcjellin “hirin hyjnor”. Sendet e ndryshme që kanë përdorur këta shenjtorë, martirë dhe njerëz të tjerë të shquar të fesë besohet të kenë marrë diçka nga “hiri” i të zotëve nëpërmjet kontaktit fizik, prandaj edhe njihen si relikte kontakti.
Edhe ora e xhepit e prefektit të qytetit N., thellë-thellë supozohet të ketë ruajtur diçka nga “aura” politike e atij burri, sepse vetëm ashtu mund të përligjet ekspozimi i saj sot në një muze historik. Paçka se dija e sotme, përfshi edhe historiografinë, nuk operon me koncepte të tilla dhe, në thelb, nuk e sjell dot më një shpjegim të tillë të mbinatyrshëm, për reliktet e veta.
Një traditë e caktuar e të shkruarit dhe të rrëfyerit të historisë, na ka mësuar ta shohim këtë si dramë në një skenë ku shfaqen vetëm pak të mëdhenj, me gjithë orët e tyre të xhepit dhe stilografët. E megjithatë, siç na kujton edhe Brecht-i në një nga poezitë e tij,
Filipi i Spanjës qau kur armada e tij
U mbyt. Por mos ishte i vetmi që qau?
Frederiku i Dytë e fitoi Luftën Shtatëvjeçare. Kush
Tjetër e fitoi?
I kthehem edhe një herë stilografit tim modest. Që më rrëfen për kohën kur sende të tilla vinin nga Kina dhe kushtonin shtrenjtë, dhe kohën kur shkruanim me dorë, dhe kohën kur në treg filluan të mungojnë mallra aq elementare sa edhe boja e shkrimit, aq sa shitësja e kinkalerisë të lajmëronte: “kam vetëm bojë vendi”, e cila fillonte të zbehej në faqe pas pak muajsh; dhe kohën kur e shkruanim gjithçka me dorë, dhe shpesh më parë në “të keqe” dhe më pas në “të pastër”, çfarë na lejonte të mendoheshim më mirë se çfarë po përjetësonim me majën e penës në letër; dhe kohën kur sende të tilla personale i përdornim me vite, i ruanim “si sytë e ballit”, aq sa i bënim tonat jo vetëm si prona vetjake por edhe si zgjatime të trupit; dhe kohën kur stilografi, si aksesor dhe si zgjatim i dorës dhe si status symbol konkurronte me stilolapsin nga njëra anë dhe me lapsin nga ana tjetër, por pa u rrezikuar shumë; dhe kohën kur “ftohja” me Kinën filloi të ndihej edhe si mungesë stilografësh në dyqane, sikurse filloi të ndihej si mungesë lapsash, por si zbehje e dëshirës sonë për të shkruar.
Për mua, ky stilograf anonim imi, me kapakun pak të dëmtuar, e rrëfen më mirë historinë e kohës kur u përdor, se ç’mund të rrëfejë stilografi prej ebaniti i një delegati të Kongresit të Lushnjës – historinë e viteve 1920 në Shqipëri.
Mbaj mend që kur u hap Muzeu Enver Hoxha te Piramida, një nga pavijonet më të tolerueshme – të paktën për mua – ishte biblioteka e diktatorit: libra të ndritshëm, të rrallë, me kapak të fortë, parlament i drejtvizuar i kulturës botërore dhe i shijes së hollë intelektuale të atij që i kish zgjedhur. Por ajo bibliotekë, tani që e mendoj, ishte dyfish e sajuar: ashtu siç ishte kuratuar për muzeun, ndoshta edhe sipas imazhit iluminist që dëshironte të projektonte e veja Nexhmije dhe të tjerët të afërm; por e kuratuar ishte edhe kur librat rrinin në shtëpinë e Hoxhës, sepse edhe atje duhej projektuar një imazh, qoftë edhe vetëm për shkrepjet e Sulos. Përkundrazi, biblioteka në shtëpinë time, siç është tani dhe siç ka qenë atëherë, e përfaqëson më mirë atë periudhë, sepse po ta përshkosh, libër pas libri, mund ta bësh një histori intelektuale të Shqipërisë të viteve 1950-1980; të vetmet libra që mungojnë tani, janë vëllimet e veprave të Leninit, Stalinit dhe të Hoxhës vetë, të cilat nëna ime i pat “ricikluar” menjëherë pas vitit ujëndarës 1990, për të liruar vend; por për fotografi ajo bibliotekë nuk ka qenë kurrë, aq më tepër që librat më të mirë atje ishin ata që mbaheshin të fshehtë, të ndaluarit dhe gjysmë të ndaluarit.
Pikërisht këtë lloj historie nuk arrijnë ta rrëfejnë disa nga muzetë dhe instalacionet e vizitueshme për turistët, që janë ngritur – ndonjëherë me fanfarë të madhe – vitet e fundit. Inskenimi ia zë frymën rrëfimit dhe zëri që ti dëgjon gjatë vizitës është i kuratorit, jo i objekteve të ekspozuara; në kuptimin që muzetë duan që t’i kundrosh dhe t’i “konsumosh” edhe jashtë lidhjeve me realitetin atëherë. Kjo lloj qasjeje rimerr edhe atë ndaj historisë së periudhës totalitare: inskenimi ia zë frymën rrëfimit, edhe pse rrëfimi mund të sjellë gjëra që inskenimi nuk i sjell dot kurrë. Mbase kjo është edhe një nga arsyet që brezi i ri, në përgjithësi, as që e ka idenë për realitetin e para 50 vjetëve, duke e zëvendësuar, kushedi pse, me një fiction të keq në çdo pikëpamje. Në këtë kuptim, edhe 1984-a e Orwell-it e rrëfen më mirë historinë tonë të vonë se muzetë që i kushtohen represionit totalitar në Shqipëri.
Si send “historik”, stilografi im i viteve 1970 mund të përdoret edhe për të ilustruar ose ndërtuar biografinë time – çfarë është në thelb pa rëndësi për komunitetin dhe kolektivin; por mund të përdoret edhe për të rindërtuar një mënyrë jetese karakteristike të caktuar, e cila nuk ishte vetëm imja, por e një brezi të tërë për atë periudhë; dhe që mund të kuptohet më mirë, nëpërmjet hulumtimit të sendeve (relikteve) dhe dëshmive të tjera materiale të ngjashme. Kjo kërkon, megjithatë, një qasje historiografike të kundërt – e cila i lë mënjanë individët “e shquar” dhe biografitë e tyre, për t’u fokusuar tek e përditshmja anonime; dhe duke i dhënë përparësi së zakonshmes ose tipikes, ndaj përjashtimit. Vetëm restaurimi i balancës ndaj këtyre dy qasjeve do të ndihmojë për ta derdhur memorien kolektive në historiografi dhe për të mos lejuar që narrativa historiografike konvencionale të pretendojë ta zëvendësojë atë memorie.
© 2021, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.