nga Giulio Mozzi
(Titulli origjinal: Dhjetë pyetje të domosdoshme t’ia bësh vetes katër sekonda para se t’ia nisësh romanin tënd botuesit)
(“Teoria e pratica”, më 21 janar 2021)
Përktheu Arben Dedja
- Pyetja e parë është: “Ç’dëshiroj? Çfarë shpresoj?” Se, shiko pak, një gjë është të shpresosh të bësh një shuk me para me atë romanin aty, dhe tjetër gjë është të shpresosh të mbetesh në përjetësi – gjithmonë falë atij romani aty – a, më mirë, në kujtesën e kombit; dhe krejt gjë tjetër pastaj t’i duash të dyja. Një gjë është të shpresosh që romanin tënd ta lexojnë të gjithë, dhe krejt tjetër gjë është të shpresosh të ta lexojnë shumë, goxha, boll, një rreth i ngushtë, ndonjëri. Një gjë është të shpresosh që romanin ta lexojnë, dhe tjetër gjë të mos e rruash a e lexojnë (mjaft që botohet). Një gjë është të shpresosh të kesh bërë një punë me vlerë, dhe tjetër gjë të shpresosh të kesh dhënë maksimumin (dhe, prapë, krejt tjetër gjë t’i shpresosh të dyja). Një gjë është të shpresosh të hysh në Letërsi, dhe tjetër gjë të shpresosh të hysh në Republikën e Letrave (po, dhe krejt tjetër t’i shpresosh të dyja). Një gjë është të shpresosh të fitosh vlerësimin e lexuesit, dhe krejt tjetër gjë të shpresosh të fitosh vlerësimin e banorëve të Republikës së Letrave, dhe prapë krejt tjetër të shpresosh të fitosh vlerësimin e njerëzve që i do (dhe krejt gjë fare t’i shpresosh të treja bashkë ose vetëm dy syresh – të parën me të dytën, të parën me të tretën, të dytën me të tretën).
- Pyetja e dytë është: “Cili është qëllimi im?”. Nuk është e njëjta pyetje e pikës së parë. Shpresa është ndjenjë, qëllimi – diçka që ndërtohet në mënyrë racionale. Pyetja e dytë, pra, është: “Cili është qëllimi im?”, por mund të formulohet edhe kështu: “A e kam një qëllim?”. Përtej shpresave të vagullta, ndjenjave për arritje personale, dëshirës për t’u bërë i njohur, ambicies për të hyrë në një aradhe të zgjedhurish, cili është, tamam, qëllimi im? Si dua unë që të ndryshojë jeta ime? Dhe: a dua unë që jeta ime të ndryshojë? Drejt ç’gjëje dua që jeta ime të shkojë? A e kuptoj që çka po bëj – po i nis romanin tim botuesit – do të mund të ma ndryshojë (jetën)? Cili është ndryshimi që dua? Ç’nuk kam tani, që e dashkam paskëtaj? Cili është qëllimi im?
- Pyetja e tretë është: “Pse po e bëj?”. Nuk është e njëjta pyetje si e mëparshmja: kjo pyetje sheh pas, nuk sheh përpara. Nga vjen kjo që po bëj? Ku e ka burimin kjo që po bëj? Dhe: burimi i kësaj që jam duke bërë tani – po i nis romanin tim botuesit – a është i njëjtë me atë që kam bërë deri më tash – të harxhoj orë e orë të tëra, dhe e di mirë sa mundim, për ta shkruar, këtë të bekuar roman? Ajo që po bëj është vërtet kurorëzimi i asaj që kam bërë deri më tash? Janë dy pjesë të së njëjtit veprim, dy nojma të së njëjtit gjest? Apo mes asaj që kam bërë dhe asaj që po bëj ka një krisje, një distancë, ndoshta një merak, një mospërputhje? Botuesi të cilit jam duke i nisur romanin është sipërmarrës: po ç’hyjnë ndërmarrjet, ç’hyn biznesi me atë që kam bërë, domethënë me të shkruarit e një romani? Ndërmarrjet blejnë punë, të mira materiale, shërbime: romani im ç’është? Është e mirë materiale? Është shërbim? Punë? Ç’jam unë që e kam shkruar për ata që po ua nis?
- Pyetja e katërt është: “Jam i sigurt?”. Ose, më saktë: “Sa i sigurt jam?” Jam vërtet i bindur që romani që po i nis sot botuesit është i denjë për t’u botuar? Nga buron bindja ime që ky roman ka vlera? Dhe: ç’lloj vlerash mendoj që paska, romani im? Gjatë jetës sime kam lexuar shumë, vërtet shumë romane; shumica kanë qenë, siç është e natyrshme, me pak ose aspak vlerë; ca do të më jenë dukur me një nivel të kënaqshëm; ndonjëri me vlerë të lartë; prapëseprapë: pikërisht sa vlerë? Nëse Të fejuarit dhe Vëllezërit Karamazov janë dy romane me vlera të larta, nuk është e thënë të kenë vlerë të së njëjtit lloj. Nëse Lumturia e damave dhe Krenari dhe paragjykim janë dy romane me vlera të larta, nuk është e thënë të kenë vlerë të së njëjtit lloj. Fjala “vlerë” nuk është fjalë që përdoret sa për të larë gojën. Duhet përcaktuar, përkufizuar; vlera duhet përshkruar. Cila është vlera e romanit tim? Duhet të di njëherë cilën vlerë, pastaj do ta pyes veten: sa vlerë.
- Pyetja e pestë është: “Ky roman është i përfunduar?”. Jo të gjithë kandidatët për shkrimtar e dinë, por shtëpitë botuese dhe agjencitë letrare janë të përmbytur me romane që kanë si karakteristikë të përbashkët faktin që nuk janë të përfunduar. Që janë të përafërt. Që janë tejet të shkurtër. Që janë tejet të gjatë. Që janë shkruar shkel e shko, për të mos thënë keq. Që nuk kanë një ide të qartë. Që kanë montazh të mangët, apo banal, apo tepër të kërkuar. Nuk flas vetëm për çështje teknike. Në një roman, si në çdo vepër tjetër arti, ana teknike është e pandashme nga ajo tjetra – si e quajmë, atë anën tjetër? Hajt, po e quajmë poetikë. Ja pra: në romanin që je duke i nisur shtëpisë botuese, a ka një ide të qartë poetike? Jo teorike, ide poetike. A ka një ide të qartë se ç’vend zë, në botë, ky roman? Se ç’vend zënë, në përgjithësi, romanet? Se ç’lidhje ka midis jetës së kujt lexon dhe romaneve, midis jetës së kujt shkruan dhe romaneve, midis jetës së kujt shkruan dhe të kujt lexon? Se ç’është jeta?
- Pyetja e gjashtë është: “A është i bukur ky roman?”. Po, le ta shtrojmë pyetjen seriozisht. Pasi ke investuar shumë kohë, shumë mund, shumë punë, shumë studim, etjera, etjera, nuk është e thënë që rezultati të jetë një roman i bukur. Mos ta lëmë subjektivizmin të na e punojë. Mos ta gënjejmë veten. Mos ta hedhim lumin duke thënë që dikush, në shtëpinë botuese, do ta vlerësojë, do të vendosë, dhe që ne i besojmë gjykimit të tij. Mos ta hedhim lumin duke thënë që bukuria është diçka e paprekshme, e papërcaktueshme, etjera, etjera, se kështu rrezikojmë të arrijmë në përfundimin që për bukurinë nuk ka kuptim të flasësh. Përkundrazi, hajt të flasim. Cilido prej nesh, prej nesh që shkruajmë, e di, a është e bukur apo jo ajo që shkruan. Ka nivele bukuria: mund të jetë një bukuri e vogël dhe një bukuri e madhe, një bukuri kalimtare dhe një bukuri e përjetshme. Por çështja është që mund të ketë, ose të mos ketë, bukuri, të madhe apo të vogël, kalimtare apo të përjetshme, në atë që bëjmë. Edhe një herë, pra: ka bukuri në romanin tënd? Nuk po të them të dish të ma përshkruash. Përgjigjen e ke brenda vetes dhe e di shumë mirë që përgjigja që ke brenda vetes mund të jetë e gabuar: ndaj reflekto. Përsiat. Ndërdyhu.
- Pyetja e shtatë është: “Ç’do që t’i bësh lexuesit?”. Ç’do që t’i ndodhë atij që të lexon, teksa të lexon, pasi të ka lexuar? Ç’imazhe, ç’mendime, ç’ndjenja, ç’emocione do që të gurgullojnë në mendjen dhe trupin e tij? Fillo nga më të thjeshtat: do që të qajë? Do që të qeshë? Do që dëshira e tij për të ndejtur në këtë botë të shtohet? Do që sa ta mbyllë librin të hidhet nga dritarja? Do që t’i kumtosh, siç është zakon të thuhet, një vizion të botës? Do që perceptimi i tij për botën të ndërrojë? Do që gjërat e kësaj bote, atij ose asaj t’i ngjajnë, pas leximit, ndryshe? Do ta modifikosh kë të lexon? Nëse po, a e di me saktësi se qysh? Apo do që kush të së lexojë, nëse dikush do ta marrë mundimin, të mbetet pas përvojës së leximit po i njëjti, vetëm pak më i shplodhur, i lehtësuar nga hallet e kësaj bote, mendjehumbur?
- Pyetja e tetë është: “A e di se ç’ke bërë?”. Do të më përgjigjesh: natyrisht, e kam bërë vetë. Mos ji kaq i sigurt. Se ç’është realisht romani yt – një numër fjalësh, ndodhish, përshkrimesh, dialogësh, etjera – natyrisht që ti e di shumë mirë; po çfarë është tamam-tamam, ç’pjesë tënden përbën, në ç’mënyrë ka zënë vend karshi teje, në ç’mënyrë të ka modifikuar kur e ke shkruar, etjera, ndoshta s’e di akoma. Mendohu pak. Ka, me gjasë, – sidomos po pate bërë vërtet punë së mbari – diçka që nga thellë vetja jote është shpërngulur tek ato faqe, pa e marrë vesh as vetë si e qysh. Mundohu t’i japësh dum.
- Pyetja e nëntë është: “Ky roman, a fyen dikë?”. Tani t’i lëmë mënjanë llogjet rreth pavarësisë së artit në përgjithësi dhe të letërsisë në veçanti. Një vepër arti, nëse e bukur, i bën mirë jetës. Romani yt, që është një vepër arti (mbase një vepër e shëmtuar arti, por gjithsesi vepër arti), a i bën mirë jetës? E këndell kë e lexon? A mund ta bëjë jetën e atij që e lexon më të plotë, më të përgjegjshme, më të bukur, më të pavarur, më argëtuese, më pozitive? Apo është një roman që mund t’i bëjë keq ndokujt? Nuk po them që i bëka keq sat emte, asaj që përdore për model të personazhit tënd supernegativ, nuk po them për të: s’do të lërë gjë si trashëgim, pikë. Po a je i sigurt, për shembull, që kush do ta lexojë nuk do të ndiejë, duke e lexuar, një dhimbje të panevojshme?
- Pyetja e dhjetë është: “A je i ndërgjegjshëm që hyn tek ata mijëra që e kanë provuar?”. Mirë është ta mbash vath në vesh. Sa romane të Nëntëqindës i rezistojnë akoma kohës? Le t’i bëjë hesapet gjithsecili, dhe gjithsecilit hesapet do t’i dalin ndryshe, sipas shijeve dhe aftësive; hajt, ta zëmë se kanë mbetur dhjetë, ose tridhjetë e pesë, ose shtatëdhjetë e shtatë. Në krahasim me numrin e romaneve të botuar: pluhur, hiç. Imagjino tani përqasjen me numrin e romaneve të pabotuar. Duhet, pra, të bëhesh i ndërgjegjshëm: je njëri prej të shumtëve që e kanë provuar, dhe mund të kesh gabuar; dhe që edhe pse botuesi, mbase një botues i mirë, të boton, prapë mbetesh një prej të shumtëve që janë orvatur. Për t’ia dalë, pak ja dalin. S’është e thënë të ndodhë me ty.