Kam vite që ndjek me simpati përpjekjet– sado sporadike – për ta shkruar gegnishten letrare, herë në variantin e Shkodrës, herë në atë të Prishtinës. Ndonjëherë detyrohem, si botues i “Peizazheve”, të përgatit tekste të tilla, që shpesh – tepër shpesh – më dorëzohen me gabime të mëdha. Dhe gabimet duhen ndrequr, por si? Në tekste të shkruara, identifikimi i gabimit presupozon ballafaqimin me një normë, që në rastin e shqipes që praktikoj unë, do të ishte standardi drejtshkrimor dhe gramatikor i 1972-shit; por cila normë do të vepronte në tekstet e shkruara rishtas gegnisht? Dhe, edhe sikur të ta shpjegojë një autor se po ndjek këtë apo atë model, sa mund të vlejë kjo për autorin tjetër? Shkrimtarët që praktikojnë gegnishten nuk e kanë studiuar këtë në shkollë, por si autodidaktë; si e ka mësuar njëri, nuk e ka mësuar tjetri. Megjithatë, sa mund ta përligjë kjo shkrimin keq të gegnishtes sot?[1]
Sërish, këtu nuk është fjala për të vendosur se cila formë është korrekte, âsht apo asht (për është); asnjë autor nuk mund ta vendosë këtë individualisht, ose pa iu referuar traditës së shkrimit, trajtesave akademike dhe konvencioneve normative. Ajo çfarë mund të bëjë, ky autor dhe redaktori përkatës është të garantojë konsistencën, për shembull duke shkruar gjithnjë âsht dhe jo asht, në tekstin që i jep lexuesit. Në qoftë se, përkundrazi, brenda të njëjtit tekst, gjen edhe âsht, edhe asht (pa folur për është), atëherë gabimi i përket një kategorie tjetër – meqë tregon se autori nuk është gati për të shkruar një variant alternativ ndaj normës së sotme. Po ashtu, nëse ti ke vendosur të përdorësh format e pjesores me -ue, si kam shkue, atëherë nuk të lejohet të shkruash pak më tutje kam shkuar, sikurse nuk të lejohet të shkruash kam punuar. Nëse e bën, je duke i shërbyer keq mu atij misioni që i kishe vënë vetes, kur ishe ulur të shkruaje gegnisht.
Ta shkruash gegnishten letrare sot nuk është lehtë; sepse ajo nuk mësohet në shkollë dhe literatura vjen në forma heterogjene. Mirëpo kush e merr në sy ta “kundërshtojë” standardin, duhet të jetë gati edhe të përballet me sfidat përkatëse; dhe të paktën të kuptojë se çfarë duhet të bëjë pikërisht. Në kuptimin që, nëse ti vendos të përdorësh pronorin tem, nuk duhet të përdorësh më pronorin tim; nëse vendos të shkruash tuej, nuk mund të shkruash pak më tutje i huaj; nëse përdor fjalën zjerm, nuk mund të shkruash pastaj zjarm ose zjarr.
Variantet fonetike janë më të lehta për t’u shmangur; më të vështira janë ato raste kur autori shkruan edhe i bamun edhe bën – atje ku duhej shkruar ban; ose kur shkruan i tmerruem, me zotnue, me ia drejtue; por pastaj edhe thuaje (në vend të thueje) ose vuaj në vend të vuej. Të vret syrin, kur brenda të njëjtit tekst të shkurtër, përdoret edhe mue edhe mua: flet me mue dhe banon në mua. Këto forma e përjashtojnë njëra-tjetrën. I njëjti autor thotë mund të ishte dhe pastaj nuk mundena me e tregue, mundena me pasë; ajo pak që di nga gegnishtja letrare, më sugjeron që duhej të ishte thënë mundej me qenë (me kenë?). Sfida i kapërcen kufijtë e gramatikës së foljes modale mund, për t’u shtrirë te përdorimi i paskajores së gegnishtes vs. lidhores së standardit. Me fjalë të tjera dhe për t’u sqaruar: nevoja për të shkruar në mënyrë konsistente është rregull e një natyre tjetër nga ajo drejtshkrimore, që të imponon të zgjedhësh mes varianteve (thuaj, thuej, thuj). E para është më e rëndësishme, më thelbësore.
Këta që shkruajnë kështu – shembujt janë realë – me siguri e pranojnë se edhe gegnishtja letrare ka nevojë të shkruhet sipas rregullave të veta; ose që refuzimi i rregullave të standardit nuk do të thotë se mund të shkruash pastaj sipas qejfit. E pranojnë në parim, por nuk arrijnë ta zbatojnë. Kanë nevojë për një gramatikë dhe një drejtshkrim të gegnishtes letrare, që t’i ndihmojnë për t’i shërbyer asaj forme gjuhësore tek e cila gjejnë veten, të cilën duhet t’ua japin ata që janë ende në gjendje ta hartojnë, në bazë edhe të literaturës ekzistuese.
Më ka qëlluar të shkëmbej mendime me autorë të sinqertë në dëshirën e tyre për të shkruar gegnisht; jam përpjekur t’i orientoj, me aq sa mundem, duke qenë i vetëdijshëm sa e vështirë është të shkruash saktë në një variant gjuhësor që nuk e ke mësuar në shkollë, sidomos kur gjithë jetën të kanë kërkuar të shprehesh dhe shkruash në standard, në mjedise dhe kontekste publike. Ai që shkruan, brenda një teksti, edhe mue edhe mua; edhe mundem me shkue edhe mund të shkoj; edhe bëj edhe baj, nuk e bën këtë për të eksperimentuar, por si viktimë e interferencave nga standardi – dhe për t’i filtruar këto interferenca nuk mjafton vetëm dëshira e mirë, as përkushtimi. Çfarë lypet, si minimum, është vetëdija se interferenca të tilla ekzistojnë dhe duhen mënjanuar; dhe se të shkruash gegnishten letrare nuk është njëlloj si të shkruash në dialekt[2], sikurse nuk është njëlloj si të shkruash në zhargonin e rap-it kosovar; por të rreshtohesh në një traditë letrare specifike, që meriton edhe ajo më shumë respekt, se besnikëri.
Edhe redaktorët – të paktën ata redaktorë që e kuptojnë se ka autorë që duan të shkruajnë gegnisht, meqë tek ai variant e gjejnë veten – duket sikur ende nuk e kanë të qartë se edhe gegnishtja e shkruar, njëlloj si standardi, ka normën e vet; dhe se përgjegjësia për tekste të shkruara shkeleshko, me një gegnishte të paqëndrueshme dhe të kontaminuar nga standardi, është edhe e tyrja. E kam të qartë se, sot e kësaj dite, të botosh tekste në gegnisht dhe t’ia japësh këto publikut të gjerë, është ende vendim politik; por e kam të qartë edhe se, po të vazhdojë gegnishtja të shkruhet kështu, edhe nga autorë përndryshe mbi mesataren, atëherë ky do t’u shërbejë si argument – madje i fortë – të gjithë atyre që besojnë se koha e gegnishtes letrare tashmë ka kaluar dhe se varianti nuk ka shans të rifitojë terren përballë standardit. Nga kjo pikëpamje, të gjithë ata shkrimtarë që duan t’i shërbejnë gegnishtes letrare duke e përdorur, por pa e shkruar dot mirë dhe si duhet, në fakt janë duke ia dëmtuar edhe më tej statusin e brishtë.
© 2021 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Ndalohet rreptë riprodhimi – shkelësit do të vihen përpara përgjegjësisë ligjore.
[1] Le ta sqaroj që në krye: ka autorë, gra dhe burra, që shkruajnë një shkodranishte letrare për mua perfekte – aq sa jam unë në gjendje ta kuptoj. Për gegnishten e Kosovës nuk them dot gjë, sepse nuk e njoh aq mirë sa shkodranishten letrare. Megjithatë, nuk është roli im që t’u vë nota praktikuesve të varianteve letrare dhe aq më pak t’i gjykoj; në këtë shkrim nuk do të përmend emra dhe nuk do të bëj lista, as për mirë as për keq. Çfarë më shtyn të shkruaj, është konstatimi se shpesh e shoh gegnishten letrare të shkruar keq, me pasaktësi dhe gabime. Për ata që mund të dyshojnë se po sillem si concern troll, kam vetëm një përgjigje: gegnishtja letrare është pasuri e kulturës shqipe, jo pronë private krahinore.
[2] Edhe pse ka nga ata që kujtojnë se mund të lëvrojnë gegnishten letrare thjesht ngaqë janë bartës të dialektit përkatës. Këta janë më të vështirët, shpesh edhe më vokalët.