– rilexime të romanit Ura me tre harqe, të Ismail Kadaresë.
Që shkrimtarët gabojnë, këtë nuk ka nevojë ta zbulojë kush rishtas. Edhe i madhi Homer dremit, thoshte Horaci (“Indignor quandoque bonus dormitat Homerus”); lajthitja, qoftë kjo periferike, qoftë me rëndësi për fabulën; qoftë e “rrëfimtarit” të gjithëditur, qoftë e rrëfimtarit në vetë të parë, qoftë e një personazhi, më shumë ka nevojë të kuptohet e të shpjegohet, se të përdoret për të gjykuar veprën përkatëse në ndonjë mënyrë. Për t’u mjaftuar me Shekspirin, filologët dhe analizuesit e teksteve të pjesëve të tij teatrale kanë vënë re, mes të tjerash, se ai përmend një “sahat” (clock) te Jul Qesari, se Kleopatra luan bilardo, se te Troilus and Cressida, një dramë e periudhës së Luftës së Trojës, Hektori zë në gojë Aristotelin (që nuk do të vinte në botë, veçse nja dhjetë shekuj më vonë), se te Ëndrra e një nate vere përmendet “pushka (e gjahut)”, e kështu me radhë.[1] Këto lajthitje historike janë rastësore, përmenden si kuriozitete, meqë nuk ngrenë peshë në ekonominë narrative.
Përgjumjet e Shekspirit, më lart, kanë të përbashkët edhe se janë anakronizma, ose inkonsistenca kronologjike: loja e bilardos nuk ekzistonte në kohën e Kleopatrës. Anakronizmi aksidental ndodh kur një autor (shkrimtar, kineast, etj.) nuk e njeh historinë sa duhet, ose aq në hollësi; shumë prej këtyre mund të shmangen gjatë redaktimit. Për shembull, në shumë vepra letrare shqip, me temë historike, fjala shqiptar përdoret rëndom si etnonim edhe për arbrit, ose ata paraardhës tanët të një kohe kur kjo fjalë ende nuk kishte hyrë në përdorim (ekziston edhe gabimi i kundërt, që zakonisht është i qëllimshëm, dhe kur shqiptarët e sotëm quhen “arbër” nëpërmjet një përftese në thelb retorike, për të theksuar lidhjet e tyre me lashtësinë ose për ndonjë motiv tjetër subjektiv).
Më me interes, për lexuesin dhe kritikën, janë anakronizmat e qëllimshëm, ose ato raste kur një autor e ngatërron me vetëdije kronologjinë, sidomos në vepra me temë historike, duke projektuar në të kaluarën sende, ide, praktika, institucione, mënyra arsyetimi dhe filozofi që erdhën në ekzistencë më pas. Teza jonë, që do ta shtjellojmë më pas, është se nëpërmjet këtyre anakronizmave të qëllimshëm autori shpalos në tekst vetveten autoriale, duke e kombinuar rrëfimin, me gjykimin e tij për ngjarjet e rrëfyera.
Në veprat e Kadaresë përftesa e trazimit të kronologjisë është intertekstuale meqë ndeshet në shumë romane, novela, tregime dhe madje poezi; aq sa vështirë të mos mendosh se ajo mishëron vetë filozofinë historike të këtij autori, ose prirjen e tij për sheshimin e rrjedhës së kohës dhe zëvendësimin e spiralit hegelian të progresit, me një vizion ciklik ose të rikthimit, të paktën brenda universit të rrëfimit.
Këtë do ta shohim me hollësi në vijim, duke lexuar hollësisht romanin Ura me tre harqe, të botuar më parë si novelë në fund të viteve 1970 dhe më pas në formë të plotë.[2] Romani ka formën e një kronike në vetë të parë, nga murgu Gjon Ukcama, i cili njëfarësoj kanalizon dhe paraprin autorin e librit të parë shqip, Gjon Buzukun, edhe pse i shtyrë dy shekuj më herët – sa kohë që ngjarjet në roman ndodhin në vitin 1377, ndërsa “Meshari” i Buzukut u botua në 1555. Kronika e murgut Gjon rrëfen peripecitë e ndërtimit të një ure, në një konté të Arbrit, në kontekstin e shndërrimeve të mëdha historike që u aviteshin arbërve të asaj kohe, si mundësi zhvillimi dhe si katastrofa.
Romani hapet me një përftesë stilistike të kategorizueshme si anakronizëm intertekstual (nënvizimet janë të miat, AV):
Unë, murgu Gjon, biri i Gjorg Ukcamës, tue u kujtuom se në gluhën tonë ende s’ka gja të shkruom për urën mbi Ujanën e Keqe […]
Teksti rimerr, nëpërmjet kampionimit, pasazhin e mirënjohur nga pasthënia e “Mesharit” të Buzukut,
U Doni Gjoni, biri i Bdek Buzukut, tue ụ kujtuom shumë herë se gluha jonë nukë kish gjā të ṇdigluom ṇ së Shkruomit shenjtë, ṇ së dashunit së botësë sanë […]
duke u rreshtuar – teatralisht – në traditën e shkrimit të hershëm shqip. Dhe duke qenë ngjarjet në roman të vitit 1377, autori fiksional i kronikës dhe vetë praktika e të shkruarit të shqipes zhvendosen gati dy shekuj në kohë, çfarë përbën edhe arsyen e anakronizmit. Historianët e shkrimit shqip gjithnjë janë përpjekur, madje ndonjë syresh edhe ka përsiatur mundësinë e argumentuar, që shqipja të ketë qenë shkruar përpara Buzukut, pa përmendur këtu dëshminë e tërthortë të Guillelmus Adaeu-t, tek e cila do të ndalemi më poshtë; këto dëshmi janë rëndësi jo vetëm për fillimet e shqipes së shkruar, por edhe për ideologjinë kombëtariste, e cila i jep rëndësi të madhe hershmërisë në dokumentime.
Gjon Buzuku shkroi një libër meshar, që do t’u ndihmonte priftërinjve katolikë ta thonin meshën në shqip; Gjon Ukcama shkruan një kronikë për ndërtimin e një ure. Ndryshe nga “kolegu” i vet pasardhës, në jetën reale, murgu i romanit nuk pretendon ta shkruajë shqipen për herë të parë, madje – siç do të shpjegohet më pas në roman – shqipja në shekullin XIV u përdorkësh edhe si gjuhë e kancelarisë së prijësve feudalë të Arbrit. Gjoni i Kadaresë thjesht përmend përkatësinë e vet në një traditë të shqipes së shkruar, gjithë duke theksuar se çfarë po sjell të re “kronika” e tij.
Romani flet për Arbërinë e qëmotit, lë të kuptohet hyrja; atë Arbëri, i së cilës Gjon Buzuku ishte ndoshta nga të mbijetuarit e fundit, dhe shkrimi prej tij i shqipes “ṇ së dashunit së botësë sanë”, pavarësisht se “këjo tue klenë mā e para vepër e fort e fështirë për të vepëruom ṃbë gjuhët tanë”; meqë, në analizë të fundit, krejt gjakimi për ta (ri)sjellë shqipen të shkruar, nga Buzuku e këtej, nuk do të jetë – lë të nënkuptohet hyrja – veçse një përpjekje për ta rikthyer Arbërinë, tashmë të shkatërruar prej Osmanëve.
Kësisoj, anakronizmi fillestar i “citimit” të Buzukut jo vetëm vë në lidhje Buzukun me rrëfimtarin e romanit, të dy shkrues të shqipes, por edhe i jep tonin veprës, siç ia jep tonalitetin çelësi muzikor partiturës.
(vijon)
NGA ANAKRONIZMI NË IDEOLOGJI (II)
NGA ANAKRONIZMI NË IDEOLOGJI (III)
NGA ANAKRONIZMI NË IDEOLOGJI (IV)
© 2020-2021, Peizazhe të fjalës™ & Ardian Vehbiu. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
[1] Ellen Gutoskey, Six Puzzling Anachronisms That Made It Into Shakespeare’s Plays
[2] Citimet nga teksti i veprës këtu e më poshtë janë sipas versionit të botuar nga Onufri në vitin 2004.